Nele Gevaert
Werkcollege praktische theologie
2013-2014
Groepsgesprekken rond zingeving in psychiatrische ziekenhuizen De laatste jaren begeleiden pastores steeds vaker groepsgesprekken rond zingeving in Vlaamse psychiatrische ziekenhuizen. In dit artikel proberen we enkele aanzetten tot antwoorden te geven op vragen die we daarover kunnen stellen: -
Waarom met zingeving bezig zijn in psychiatrische context? Waarom groepsgesprekken rond zingeving? Wat zijn gevaren, risico’s en nadelen van groepsgesprekken? Wat zijn tips voor de begeleider van deze groepsgesprekken? Wat is het verschil met therapeutische groepen? Hoe verhoudt de pastor/begeleider zich met het multidisciplinair team in het werken met deze groepen? Hoe kunnen we deze groepen noemen? Welke thema’s kunnen er zoal aan bod komen in deze groepsgesprekken? Wat zijn mogelijke werkvormen? Hoe kan de structuur van een groepsgesprek er uitzien?
Tot slot voegen we een aantal voorbeelden toe van voorbereidingen van groepsgesprekken van pastores in de intervisiegroep psychiatriepastores Vlaams-Brabant. Momenteel wisselen we met deze groep ervaringen uit rond deze groepsgesprekken.
Waarom met zingeving bezig zijn in psychiatrische context? Elk mens omvat verschillende dimensies: een fysische, een psychische, een sociale en een existentieel-spirituele dimensie. Het is belangrijk dat deze laatste dimensie ook aan bod komt in de zorg voor mensen in de geestelijke gezondheidszorg. Wat verstaan we onder de existentieel-spirituele dimensie? Als mens denken we na over ons leven, en proberen we zin en betekenis te geven aan hetgeen ons overkomt. Zeker als er ingrijpende zaken gebeuren, hebben we er nood aan om antwoorden en verklaringen te zoeken. We pogen de wereld te begrijpen die anders is dan voorheen, en hebben het nodig om de dingen die we meemaken een plaats te geven. Soms zijn veranderingen zo ingrijpend, dat er verwarring ontstaat, een gevoel van dooreengeschud te zijn. Als iemand getroffen wordt door een psychische aandoening (met een verblijf in een psychiatrisch ziekenhuis als gevolg) is dit vaak een ingrijpende verandering voor mensen.
1
Nele Gevaert
Werkcollege praktische theologie
2013-2014
Na het uitbreken van een ziekte zijn er allerlei verlieservaringen.1 Mensen vragen zich af of hun oude dromen ooit nog zullen uitkomen, of hun leven nog de moeite waard is, hoe ze (nog) van betekenis kunnen zijn voor zichzelf, voor anderen, voor de maatschappij,... Vaak speelt een gevoel van vervreemding een grote rol, een vervreemd zijn van anderen en van de maatschappij. Sommige mensen kunnen niet meer vertrouwen op hun eigen waarnemingen. Ze uiten hun lijden, met alle zwaarte of leegte die daarbij wordt ervaren. Ook relaties staan vaak onder druk: gevoelens van verraad, schuld en schaamte, verlies van vertrouwen,... zijn maar enkele zaken die moeilijk kunnen lopen in hun relationeel leven. Zijn leven zinvol vinden, is geen detail in een mensenleven, maar volgens sommigen levensnoodzakelijk. Ik verwijs hiervoor naar Viktor Frankl die zegt dat het van levensbelang is dat mensen weten dat hun leven inhoud en betekenis heeft. Ook Nietzsche zegt: ‘Hij die een reden tot leven heeft, kan vrijwel alle levensomstandigheden verdragen’.2
Waarom groepsgesprekken rond zingeving? Het omgaan met deze levensvragen is een proces dat door verschillende mensen kan begeleid worden. Gelukkig heeft niet enkel de pastor de vaardigheden ontwikkeld om dergelijke vragen te beluisteren. Maar de pastor is er wel in geschoold om net oor te hebben voor dergelijke vragen. Pastores voeren vaak individuele gesprekken met mensen, maar in de Vlaamse psychiatrische ziekenhuizen komen groepsgesprekken rond zingeving alsmaar meer op. In de intervisiegroep psychiatriepastores Vlaams-Brabant begeleiden alle 8 pastores dergelijke groepen. Enkele redenen waarom pastores kiezen voor groepsgesprekken rond zingeving, zijn de volgende: -
Veel mensen met psychische problemen voelen zich anders, weinig begrepen en afgesneden van mensen.3 In een groepsgesprek kunnen mensen delen met elkaar, en ervaren dat ze niet de enigen zijn die zich zo voelen. Door kwetsbaarheid te delen met elkaar in een veilige context, kan er een gevoel van verbondenheid ontstaan, een gevoel van samen onderweg-zijn. Herkenning en erkenning kunnen bevrijdend werken, en verbondenheid scheppen.4
1
Naar J.K.Muthert, Verlies en verlangen. Over verliesverwerking bij schizofrenie, 2007, 39-47. Muthert deelt verliesvragen onder in vier groepen: 1. vragen waarin geschonden dromen, verlangen en verwachtingen centraal staan, 2. vragen waarbij levensbeschouwelijke/religieus gekleurde ervaringen op de voorgrond staan, 3. groep waarin vooral de zwaarte of leegte die ervaren wordt, benoemd wordt, 4. vragen rond het relationele netwerk. 2 P.Doll, De wil tot betekenis als een basso continuo in het leven: over groepswerking rond zinbeleving, in A.Liégeois e.a. (red.), Geestkracht, 2004, 215. 3 Heel deze alinea is gebaseerd op A.Gessler, Tussen depressie en zingeving, p 13-14. 4 P.Doll, Groepssessie ‘zinbeleving’. De weg naar een veilige haven, in Tijdschrift voor Geestelijk leven 69 (2013) p.69.
2
Nele Gevaert
-
-
-
Werkcollege praktische theologie
2013-2014
Mensen kunnen ook leren van elkaar. Ze horen bv hoe anderen met een soortgelijk probleem heel anders omgaan. Dat kan hen enerzijds nieuwe wegen aantonen en hun horizon verruimen. Anderzijds kan dit hen op hun eigenheid wijzen en hen helpen om hun eigen weg scherper te zien in contrast met anderen. Mensen kunnen hun eigen krachtbronnen beter leren kennen. Door die te benoemen kunnen ze zich erin gesterkt voelen, en beter beseffen wat hen kracht geeft om te leven. Het kan ook heilzaam zijn om, zonder oordeel, gehoord te worden.
Wat zijn gevaren, risico’s en nadelen van groepsgesprekken?5 -
-
-
Sommigen kunnen hun groepsvrees niet of onvoldoende overwinnen. Daardoor zeggen ze niets, terwijl ze dit in een individueel gesprek misschien wel hadden gekund. Daardoor kan een groepsgesprek voor hen frustrerend en ontmoedigend zijn. Voor sommigen is de confrontatie met zoveel leed overdonderend. Hun eigen leed weegt al zwaar genoeg, ze kunnen er niet nog iets bijnemen. Sommigen hebben in confrontatie met medepatiënten het gevoel dat hun probleem niet serieus genoeg is (‘Er zijn zoveel mensen die een verschrikkelijk leven achter de rug hebben en die het zo lang volgehouden hebben, en ik ga er voor zoiets doms onderdoor’). Dit versterkt het gevoel van zwakheid en onbekwaamheid nog meer. Sommigen vragen zich bij het zien van zoveel verdriet af of er nog wel iets positiefs in de wereld is. Sommigen hebben negatieve ervaringen met spiritualiteit of religie. Bij enkele mensen komen dan gevoelens van kwaadheid boven bij de ontmoeting met de pastor. Dit kan het groepsproces verstoren.
Tips voor de begeleider Het spreekt dus voor zich dat mensen die dergelijke groepen begeleiden over allerlei vaardigheden moeten beschikken zodat de gewenste positieve effecten bereikt kunnen worden. We noemen enkele tips:
5
-
Leer jezelf kennen, daar begint alles mee. Wat is je eigen levensvisie? Welke waarden zijn voor jou belangrijk? Hoe ga je zelf om met moeilijke zaken? Wat zijn je eigen sterke en zwakke punten?...
-
Heb aandacht voor wat voor iemand van grote waarde is in het leven.6 Train jezelf om, wanneer een patiënt een verhaal vertelt, erop te letten wat voor deze persoon van grote waarde lijkt te zijn.
Al deze gevaren, risico’s en nadelen worden genoemd in A.Gessler, p.14-15.
3
Nele Gevaert
Werkcollege praktische theologie
2013-2014
-
Hoe reageren op levensvragen?7 Levensvragen zijn niet simpel oplosbaar. Levensvragen draaien om mysteries. Als begeleider kan je het gevoel krijgen met lege handen te staan. Met lege handen staan is een vervelend gevoel, want maakt onmachtig, en onmacht is niet gemakkelijk te verdragen. Toch is het voor de patiënt veelal draaglijker wanneer je laat blijken de vraag wel degelijk te hebben gehoord, maar er zelf ook geen antwoord op hebt, dan de vraag gewoonweg te negeren, bagatelliseren of met feiten af te komen. Tips: Laat blijken dat je de levensvraag gehoord hebt. Laat blijken dat je het belang van die vraag inziet. Ga na hoe je zelf tegen die vraag aankijkt
-
Benoem het positieve in mensen. Toon waardering voor hun mogelijkheden. Bevestig hen in wie ze zijn.8
-
Een toon van openheid en respect is wezenlijk.9 Leg bij aanvang uit dat er in deze groep over zingeving gesproken wordt. Voor sommigen omvat dit religie, en voor anderen niet. Maak duidelijk dat iedereen welkom is in deze groep. Het is niet de bedoeling anderen te zeggen wat zij zouden moeten geloven. Alle ervaringen zijn van betekenis, en we oordelen niet over de overtuigingen van anderen. Als iemand iets zegt dat ingaat tegen je eigen overtuiging, zeg dan wat dit oproept bij jou.
-
Stimuleer dialoog, bv ‘ik hoor x dit zeggen, wat vinden de anderen daarvan?’
-
Zeg hoe je je verhoudt tot het multidisciplinair team. Blijft alles in de groep, of niet? Communiceer daar eerlijk en duidelijk over.
-
Blijf niet teveel vasthangen aan je voorbereiding, maar volg de conversatie zoals die zich ontwikkelt.
-
Heb aandacht voor wat gemeenschappelijk is, en voor unieke van elk mens.
6
Cf. J.K.Muthert, p.214. Cf. Ibid., p.214-218. 8 Cf.P.Doll, De wil tot betekenis..., p.229. 9 Cf. E.Goldberg, A guide to leading spirituality support groups in behavioral health care settings, p.8. 7
4
Nele Gevaert
Werkcollege praktische theologie
2013-2014
Verschil met therapeutische groepen10 -
De pastor handelt vanuit een gelovige inspiratie, en verwijst door zijn/haar nabij zijn naar Gods liefdevolle aanwezigheid. In therapie gaat het om genezen (‘cure’). In pastoraat gaat het eerder om levenshulp (‘care’). De therapeut heeft vooral aandacht voor pijn, voor wonden. De pastor voor krachtbronnen en hetgeen heel is temidden van gebrokenheid. Ook het taalgebruik verschilt. De pastor gebruikt vaak abstracte, metaforische, meerlagige, symbolische taal. Pastorale begeleiding is geen therapie. De pastor beoogt geen therapeutisch resultaat met de patiënt. Bij de pastor zijn de patiënten even geen patiënt in een therapeutisch proces, maar gewoon mens.
Relatie met multidisciplinair team Een vraag die gesteld kan worden is hoe de pastor zich kan verhouden tot een multidisciplinair team. ‘De pastor staat in een heel dubbele positie. Enerzijds werkt zij mee aan de totaalzorg van de patiënt en probeert zij daarom een lid van een multidisciplinair team te zijn. Anderzijds moet ze er met een been buiten staan om vertrouwenspersoon te kunnen zijn en om haar taak ten volle te kunnen waarmaken.’ 11 De twee uitersten zijn dus mogelijk.12 Als er vertrokken wordt vanuit de vrijplaatsfunctie is het wenselijk dat de pastor zo weinig mogelijk voorafgaande informatie heeft over een patiënt en niets van het gesprek met de patiënt doorzegt aan het team. In dat geval staat de pastor volledig buiten het team. Als de pastor echter volledig meedraait in het team, verliest hij zijn eigenheid en het vertrouwen van de patiënt. Waarschijnlijk is de gouden middenweg de meest vruchtbare.
Naamgeving groepsgesprekken Een volgende vraag die gesteld kan worden, is: ‘hoe noemen we deze groepsgesprekken?’ In de intervisiegroep psychiatriepastores Vlaams-Brabant horen we de volgende namen: -
sessie zingeving zingevingsgespreksgroep groep geloof en zingeving bijeenkomt zinbeleving
10
Cf. A.Gessler, p.16-18. Ibid., p.18. 12 Cf.Ibid., p.19-20. 11
5
Nele Gevaert
-
Werkcollege praktische theologie
2013-2014
pastorale gespreksgroep ...
Bij al deze groepen ligt de klemtoon op de existentieel-spirituele dimensie (is ruimer dan de religieuze). Van hieruit lijkt het dan ook logisch om een daarmee verwante naamgeving te kiezen, zoals zingevingsgespreksgroep. Dat er soms toch een verwijzing is naar ‘pastorale’ heeft te maken met de naam van de dienst waarbij de pastor werkzaam is: ‘pastorale dienst’. In verschillende ziekenhuizen is er sprake om de naamgeving van de dienst te veranderen naar ‘dienst zinzorg en pastoraal’. Waarschijnlijk zal de naamgeving van deze groepsgesprekken dan ook mee-evolueren.
Mogelijke thema’s Enkele voorbeelden van thema’s zijn13: tijd hoop wat betreur je het meest? geluk kijk-en-vergelijk-cultuur maskers kwetsbaarheid
positief denken ik geloof (niet) in vrijheid wees niet bang vriendschap loslaten keuzes maken
omgaan met grenzen stilte dromen troost tussen hier en nergens vrede eenzaamheid
Werkvormen Er zijn allerlei mogelijkheden om rond zingevingsthema’s te werken. De keuze voor een werkvorm wordt door verschillende factoren bepaald14: -
13 14
de mogelijkheden van de patiënten (concentratie- en interactievermogen, intellectuele mogelijkheden, nood aan concreetheid,...) de openheid van de groep voor creatieve vormen de grootte en de samenstelling van de groep de kennis en de vaardigheden van de begeleider in het omgaan met de werkvormen de communicatieve vaardigheden van de begeleider het al of niet op de hoogte zijn van de achtergrond van patiënten ...
Deze voorbeelden werden genoemd bij de intervisiegroep psychiatriepastores Vlaams-Brabant. P. Doll, De wil tot betekenis..., p.232.
6
Nele Gevaert
Werkcollege praktische theologie
2013-2014
Zonder volledigheid te betrachten noemen we hier de volgende werkvormen:15 -
-
-
Via foto’s tot gesprek komen, bv kies drie foto’s uit die iets zeggen over jezelf, of: kies één foto uit die iets zegt over je verleden, één die iets zegt over je heden, één die iets zegt over je toekomst Via voorwerpen tot gesprek komen, bv pastorale reminiscentiekoffer met prenten werken, bv prenten gebruiken van spel Dixit, en vragen: Wat past best bij psychiatrie? Wat past best bij geloof? Wat past best bij jou op dit moment? met stellingen werken, bv wat spreekt je (niet) aan in deze stelling? gedichten, verhalen, bv is er een woord, zin dat jou aanspreekt? lied beluisteren en bespreken spel spelen, bv ganzenbord met vragen per thema, relatiespel,... het in stilte invullen van schriftelijke vragen gevolgd door een uitwisseling film of filmfragmenten met bespreking muurgesprek bespreken van een boek luisteren naar een getuigenis van iemand, bv ervaringsdeskundige ...
Structuur De meeste pastores hebben een duidelijke structuur in hun sessies. Hier twee voorbeelden van mogelijke structuren. Structuur 1 1) Elk mag één iets positiefs vertellen over de voorbije week. Er wordt geluisterd, niet gediscussieerd. 2) Tekst wordt voorgelezen door de patiënten of lied wordt beluisterd. 3) Er worden verschillende vragen gesteld. Vraag per vraag wordt de rij afgegaan. Elk mag zijn mening zeggen. 4) De tekst wordt nog eens gelezen, het lied nog eens beluisterd. Structuur 2 1) Pastor noemt elke deelnemer bij naam en heet hem/haar welkom in de sessie 2) Pastor steekt kaars aan van de vriendenkring en zegt dat dit beeldje symbool staat voor deze sessie. Pastor uit de hoop dat alle deelnemers in het samen-zijn licht en warmte kunnen ervaren. 3) Pastor deelt tekst uit 4) Luisteren naar een lied
15
De volgende opsomming is gebaseerd op die van Doll, en aangevuld met eigen voorbeelden. Zie: P. Doll, De wil tot betekenis..., p. 232.
7
Nele Gevaert
Werkcollege praktische theologie
2013-2014
5) Tijd om in stilte de tekst te herlezen en enkele woorden of zinnen te onderstrepen. 6) Rondje: ‘wat vind je van het lied? Is er iets dat je aanspreekt of net niet?’ 7) Soms is er een extra tekst/gedicht/artikel rond hetzelfde thema als het lied. Deze tekst wordt gelezen. 8) Vragen op papier worden overlopen, bv ‘heb jij ooit ervaren dat...heb jij een herinnering aan.... wanneer kwam je dat in jouw leven tegen....?’ 9) Rondje: ‘Probeer in één of twee zinnen te zeggen hoe het was om hier vandaag te zijn’
Bronnen -
P.Doll, Groepssessie ‘zinbeleving’. De weg naar een veilige haven, in Tijdschrift voor Geestelijk leven 69 (2013) 61-69. P.Doll, De wil tot betekenis als een basso continuo in het leven: over groepswerking rond zinbeleving, in A.Liégeois e.a. (red.), Geestkracht, 2004, 213-236. A.Gessler, Tussen depressie en zingeving, 1-23. (ongepubliceerde tekst) J.K.Muthert, Verlies en verlangen. Over verliesverwerking bij schizofrenie, 2007, 206p. S.Opdebeeck, Zin in zorg? Reflecties en gesprekken over zingeving aan mantelzorg, 2003, 125 p. E.Goldberg, A guide to leading spirituality support groups in behavioral health care settings, 2013, 31 p. Geraadpleegd online: http://www.scattergoodfoundation.org/sites/default/files/A%20Guide%20to%20Leading%2 0Spirituality%20Support%20Group%20in%20Behavioral%20Health%20Care%20Settings.pdf
8
