Geschiedenis van het Bosteelsarchief. Geschiedenis. Tijdens het bestaan van de NV Bonneterie Bosteels – De Smeth werd het bedrijfsarchief bewaard in de kantoren van de gebouwen in de Erembodegemstraat. De meest actuele dossiers en documenten die het bedrijf nodig had om zijn activiteiten uit te voeren, het dynamisch archief, hield men bij op het secretariaat of in de bureaus van afdelingshoofden en managers. De staat waarin we de archiefbescheiden aantroffen (hangmappen, getiteld met een onderwerp, thema of specifiek dossier), liet vermoeden dat men zowel een soort rubriekensysteem als een dossiersysteem hanteerde. Voor statisch archief beschikte men over speciale, daartoe ontworpen kluizen en bergruimtes waarin dat archief werd bewaard. Meestal stapelde men de archiefdelen op schappen of rekken. Het feit dat dit statisch archief in een goed afgesloten, bewaakte ruimte werd geherbergd, geeft aan dat het bedrijf toch enigszins bekommerd was om zijn papieren patrimonium.
Kluis waarin delen van het Bosteelsarchief werden bewaard. (Foto Luc Geeroms,19/04/ 2006).
1
Kluis waarin delen van het Bosteelsarchief werden bewaard. (Foto Luc Geeroms, 19/04/2006).
Nadat de rechtsopvolger van de NV BBDS, The Bosteel Group, op 1 maart 2001 failliet werd verklaard, beslisten de curatoren van de Rechtbank van Koophandel te Aalst om het archief van Bosteels te schenken aan het D.A.D.D. vzw. Het bedrijfsarchief zou sedertdien bewaard worden in het Stadsarchief Aalst. De overdracht geschiedde in verschillende fasen, en de omstandigheden waaronder dit gebeurde waren allesbehalve optimaal. In september 2001 werd het eerste (en grootste) deel overgedragen aan het D.A.D.D. vzw. De hele verhuisoperatie was echter geen sinecure daar er een meedogenloze tijdsdruk mee gemoeid was: binnen een beperkte tijd moest de klus omwille van praktische redenen geklaard worden. Met de hulp van stadspersoneel van de Stedelijke Werkhuizen, de Groendienst en het Stadsmuseum, werden zoveel mogelijk stukken in verhuisdozen gestopt en vervoerd naar de depots van het Stadsarchief. Toen alle dozen opgebruikt waren, werden zelfs karretjes ingeschakeld die vroeger dienst hadden gedaan als transportmiddel van kousen. Een overdrachtslijst was er niet, en de chaos waarin het archief werd aangetroffen bleek al behoorlijk te zijn. De verschillende archiefbestanddelen bleken namelijk al verschillende keren verplaatst te zijn geweest binnen de gebouwen zelf: zij lagen opgestapeld in diverse gangen en magazijnen. Dat de oorspronkelijke structuur van deze
2
stukken daarbij bewaard werd, valt te betwijfelen.1 Het jaarverslag van 2001 van de Stad Aalst getuigt dat het ging om een ,,zeer uitgebreid archief van om en bij de 300 strekkende meter’’ en dat ,,het archief ter plaatse voor de eerste maal gezuiverd werd’’.2 Wat men onder dit laatste precies verstond, daar hadden we het raden naar. Wat er met de archiefbestanddelen gebeurd is tijdens de maanden tussen het faillissement en het moment van de eerste overdracht, daar hangt eveneens een sluier over, maar we kunnen bezwaarlijk stellen dat de stukken ter plekke netjes en onaangeroerd waren blijven liggen. Vermoedelijk werden al archiefbescheiden uit het archief gelicht, bij wijze van aandenken, om maar een reden te noemen. Hoewel de camionette die het Bosteelsarchief moest vervoeren afgeladen vol was gestouwd, konden niet alle stukken worden meegenomen. De meest recente stukken (die zich voornamelijk in het secretariaat bevonden) moesten in opdracht van de curatoren ter plekke blijven om het faillissement verder af te handelen, maar het archief was nog zo omvangrijk dat er een deel achterbleef.3 Volgens getuigenissen (en op basis van de hoeveelheid die wij in 2005 aantroffen in het depot zelf), heeft bijna 200 strekkende meter archief de depots van het Aalsterse stadsarchief gehaald. In 2003 en 2005 werd het archiefbestand nog aangevuld met enkele schenkingen van derden en met enkele tientallen meters archief die werden opgehaald bij bezoeken aan de site in 2003 en 2006 door respectievelijk Kaat Knaepen en Pieter Trogh.4 De toestand waarin de achtergebleven bestanden aangetroffen werden, was schrijnend. Leegstaande panden en verzegelde fabrieksgebouwen blijken een onweerstaanbare aantrekkingskracht uit te oefenen op de menselijke nieuwsgierigheid, met als gevolg dat er ook in de voormalige bedrijfsruimten van Bosteels regelmatig ,,onbevoegde personen’’ passeerden. Ongeacht de doeleinden van deze personen, blijven sporen van hun activiteiten in de meeste gevallen duidelijk merkbaar: geforceerde deuren, door elkaar gehaalde documenten, restanten van brandstapeltjes, averij allerhande. De negatieve berichtgeving waarmee de gebouwen van ,,du Parc’’ sedert de definitieve sluiting van de site het nieuws 1
Voor een uitgebreid verslag over de chaotische toestand waarin het archief verkeerde en de valkuilen die zich op de weg naar een inventarisatie bevonden, verwijs ik naar TROGH, P. ,,Een voorlopige bewerking van het bedrijfsarchief Bosteels. Ontwerp van een archiefschema en aanzet tot inventarisering’’, verhandeling voorgelegd tot het behalen van de graad Master in de Archivistiek: Erfgoed – en Hedendaags Documentbeheer, VUB, 2006. 2 Jaarverslag van de Stad Aalst, Aalst, 2001, p. 430. 3 Het betrof vooral documenten uit de periode 1996 – 2001 die de curatoren nodig hadden. Met de heer M. Bert (curator) werd overeengekomen dat na de uitspraak van het faillissement ook dit archiefmateriaal aan het D.A.D.D. vzw zou worden geschonken. Jaarverslag D.A.D.D. vzw, Aalst, 2002. (digitaal) 4 Wat betreft de schenkingen kan men zich afvragen waar dit archief vandaan komt, en hoeveel archief zich nog in privé-handen bevindt.
3
haalde (brand, koperdieven, krakers), beloofde immers niet veel goeds voor de archiefbescheiden die er nog resideerden. En ook de natuur heeft uiteraard zijn stempel gedrukt op de papieren nalatenschap. Wat er met archiefstukken kan gebeuren indien ze onbeheerd achterblijven in leegstaande gebouwen, illustreren de volgende foto’s:
Ruimte waarin nog een deel van het archiefbestand van Bosteels werd aangetroffen op 19/04/2006. (foto Luc Geeroms)
4
Archiefbescheiden die niet konden meegenomen worden bij de eerste overdracht in september 2001. (foto Luc Geeroms, 19/04/2006)
Ondanks deze ravage, konden nog een tiental meters archief gered worden, waardoor het aantal strekkende meter van het Bosteelsarchief, bewaard in de depots van het Stadsarchief Aalst, op 237 meter uitkomt. In 2003 had Kaat Knaepen een eerste toegang op het archief gemaakt: een ruwe plaatsingslijst. Deze vormde een zeer handig hulpmiddel omdat de belangrijkste series van het Bosteelsarchief in het oog sprongen, waardoor we tijdens de laatste overdracht konden selecteren met een focus op stukken die de werking en de structuur van het bedrijf documenteren. Een volgende bewerking van het archief was het ontwerp van een archiefschema met het oog op een uiteindelijke inventarisatie.5 De ultieme toegang op het bedrijfsarchief van de kousenfabriek werd dus dit jaar verwezenlijkt, tijdens dit project. Hoewel er nog geen sluitende strategie voor de vernietiging van bepaalde (overbodige) stukken bestaat, werd reeds een elementaire ,,schoning’’ uitgevoerd in het archief. Tijdens het proces van beschrijven werd immers duidelijk dat er zich heel wat rommel in het archiefbestand bevond, met name: 5
TROGH, P. ,,Een voorlopige bewerking van het bedrijfsarchief Bosteels. Ontwerp van een archiefschema en aanzet tot inventarisering’’, verhandeling voorgelegd tot het behalen van de graad Master in de Archivistiek: Erfgoed – en Hedendaags Documentbeheer, VUB, 2006.
5
een massa rekeningsuittreksels, voornamelijk daterend tussen 1975-1995. Deze stukken zijn echter waardeloos omdat de informatie die zij bieden verwerkt is in de boekhouding. Om deze reden werden deze documenten vernietigd. De optelsom leverde een hallucinant cijfer op: van de 237 strekkende meter Bosteelsarchief, bleek 58 meter te bestaan uit rekeningsuittreksels. Daarnaast werd nog een vijftal meter documenten vernietigd die in meer dan driedubbel aanwezig waren: infobrochures en kopieën van jaarverslagen. Verder werd niets vernietigd. Het archief van de archiefvormer NV Bonneterie Bosteels – De Smeth (zijn voorlopers en rechtsopvolgers), genummerd en verpakt, beslaat momenteel 102,4 strekkende meter en is beschreven in 2481 archiefnummers. Daarnaast worden nog een aantal deelbestanden bewaard die uit het Bosteelsarchief gefilterd werden tijdens de verschillende bewerkingen: 51,6 meter klantendossiers (deze problematiek wordt behandeld in de inleiding op de inventaris), 10,8 meter dossiers van de Sociale Dienst waarin enkel doktersattesten van het personeel te vinden zijn (we denken eraan om deze op termijn te vernietigen) en 14,2 meter archiefbescheiden van andere archiefvormers dan de NV BBDS. Veelal gaat het om stukken die telgen van de familie Bosteels nalieten uit hoofde van andere functies (zoals lid van de Raad van Bestuur van het OLV – ziekenhuis te Aalst, of als bestuurslid van voetbalclub Eendracht Aalst), of om stukken die eigenlijk bij handelspartners van Bosteels hoorden. Voorlopig bewaren we die archiefbescheiden omdat zij nuttige informatie kunnen verschaffen over de persoonlijkheid van de figuur in kwestie. In de toekomst kan een nadere toegang op deze deelbestanden gemaakt worden. Belang van het bedrijfsarchief Bosteels. Dat de wetenschappelijke en historische interesse voor bedrijfsarchieven de laatste jaren enorm is toegenomen, wordt bewezen door de studiedagen en werkgroepen die rond het thema worden georganiseerd.6 Op het niveau van de Vlaamse Gemeenschap bestaan zelfs plannen om ,,Bedrijfsarchieven’’ als een nieuw ,,thema-archief’’ te erkennen. We stellen met andere woorden vast dat de waarde van bedrijfsarchieven als bron voor historisch onderzoek
6
Voorbeelden hiervan zijn onder andere het project dat het Rijksachief Brugge in 2004 gestart is (,,Registratie en valorisatie van bedrijfsarchieven als bron voor de studie van de industialisatie in de provincie WestVlaanderen’’) en dat ook weerklank kende in Oost-Vlaanderen, het heropstarten van en Werkgroep Bedrijfsarchief binnen de VVBAD (in 2006), de studiedag ,,Leveranciers en klanten. Valorisatie van het archiefaanbod voor bedrijfshistorisch onderzoek’’ (Kortrijk, KULAK, 07/10/2005) en de in 2008 door Johan Dambruyne voltooide ,,Inventaris van het archief van de N.V. Boelwerf Vlaanderen en rechtsvoorgangers. 1868 – 2005’’.
6
steeds hoger wordt ingeschat en dat er inspanningen geleverd worden om het aanbod te verruimen.7 Tijdens de studiedag ,,Leveranciers en klanten. Valorisatie van het archiefaanbod voor bedrijfshistorisch onderzoek’’ (Kortrijk, KULAK, vrijdag 7 oktober 2005) werden een aantal bedrijfseconomische en wetenschappelijke motieven aangestipt om bedrijfsarchieven beter te beheren en te bewaren. Onder die eerste categorie verstaan we de drijfveren van een efficiënt archiefbeheer waar een bedrijf zelf baat bij heeft. Historische informatie kan immers richtinggevend zijn bij actuele beslissingsprocessen, en dit onder meer inzake: de profilering van een bedrijf op de markt (steunen op een luisterrijke traditie van ondernemen); de bedrijfscultuur en het personeelsbeleid; de public relations en marketing (bijvoorbeeld het aanbieden van een bedrijfsgeschiedenis); en de communicatie. Behorend tot de wetenschappelijke motieven kunnen we stellen dat bedrijfsarchieven, als neerslag
van
de
dagelijkse
bedrijfsactiviteiten,
belangrijke
archiefseries
bevatten:
jaarverslagen, personeelsbladen, reglementen, kaarten, foto’s, etcetera. Zij kunnen interessante informatiebronnen vormen voor talrijke wetenschappelijke disciplines. Ter illustratie:8 -
sociaal – economische geschiedenis: Wat is het belang van de ondernemer en de werknemer in de samenleving? Hoe evolueren de producten en de productiviteit? …
-
economische geschiedenis: Wat is de bijdrage van de onderneming aan de economische groei? Hoe is het consumentengedrag geëvolueerd? Hoe ging het management daarmee om? …
-
industriële archeologie, kunst – en architectuurgeschiedenis: Evolutie van de gebouwen en het patrimonium, geschiedenis van de techniek, …
-
sociale wetenschappen: Hoe beïnvloedt het bedrijf zijn omgeving? Wat zijn de arbeidsverhoudingen en – omstandigheden? …
-
management en bestuurskunde: Wat is het profiel van de ondernemer(s)? Hoe ontwikkelt de bedrijfsstructuur en – organisatie? …
De invloedrijke positie die de Bonneterie Bosteels – De Smeth door haar geschiedenis heen wist te bemachtigen, impliceert dat haar archief in de hierboven geschetste context een 7
Verslag en notities van de studiedag ,,Leveranciers en klanten. Valorisatie van het archiefaanbod voor bedrijfshistorisch onderzoek’’ (Kortrijk, KULAK, 07/10/2005), door Jeroen Meert (D.A.D.D. vzw). 8 Infobrochure studiedag ,,Leveranciers en klanten. Valorisatie van het archiefaanbod voor bedrijfshistorisch onderzoek’’ (Kortrijk, KULAK, 07/10/2005).
7
belangrijke bron is. Zij herbergt namelijk niet alleen de eigen bedrijfsgeschiedenis, maar vormt tevens een aanvulling op de geschiedenis van de Vlaamse textielnijverheid. Daarnaast kan uit het Bosteelsarchief informatie geput worden voor lokale en regionale geschiedschrijving van het Land van Aalst, en kan zij een nuttige bron betekenen voor genealogen (aangezien het bedrijf een van de grootste werkgevers in de streek was). Nu het archief toegankelijk is, ligt de weg open om de verschillende mogelijkheden hieruit te putten.
8
