geschiedenis van de vrouwentoekomst
feministiese uitgeverij de bonte was
Tekst: Anneke van Baalen, Marijke Ekelschot Illustraties en omslag: Roos de Lange Boekverzorging: Ada Stroeve Produktie en verspreiding: feministiese uitgeverij De Bonte Was, Postbus 10222, Amsterdam: Anneke van Baalen, Marijke Ekelschot, Marieke Griffijn, Lucy Kok, Frederike van Leeuwen, Olga kusáková, Roswitha Pudlat, Marga van Rijen. Steun: Corrie van Dijk © Copyright: feministiese uitgeverij De Bonte Was en Anneke van Baalen en Marijke Ekelschot, Amsterdam 1980 ISBN 9070268124
2
INHOUDSOPGAVE Inleiding 8 Hoofdstuk 1: de eerste vrouwenbewegingen De vrouwen van de Franse revolutie 10 Burgers en arbeiders 11 De arbeidsters: onderdrukking en verzet 11 De vrouwen uit de burgerij 13 Liefdadigheid en sociale hervormingen 14 De vrouwen van de anti-slavernijbeweging in Amerika 15 Het begin van de vrouwenbeweging in Nederland 17 Het gemeenschappelijke van alle vrouwen uit de beweging 18 Belemmeringen en verschillen 19 Van vrouwenbeweging tot damesbeweging 20 Politieke ekonomie en revolutie 21 Klassenstrijd en algemeen kiesrecht: het verraad van de damesbeweging 22 Deftige en ondeftige dames en het eind van de vrouwenkiesrechtbeweging 23 Van arbeidster tot huisvrouw 24 Samenvatting 25 Verder lezen 26 Hoofdstuk 2: het ontstaan van menselijke samenlevingen Verschillende opvattingen 28 Zoogdieren 29 Chimpansees: sociale omgang als levensnoodzaak: een schijn van menselijkheid 30 Chimpansees: seksueel gedrag: mannelijk vertoon en vrouwelijk initiatief 31 Van dieren tot mensen: uit de bomen naar de vlakte 32 Van instinktief tot kultureel handelen 33 De ramapiteca 33 Het verdelen van voedsel 33 De organisatie van de eerste menselijke groepen: verwantschapssystemen 34 De verwantschap met de natuur: voedseltaboes 35 Sekstaboes: de onvolledige vermenselijking van het mannelijk gedrag 35 De moeders-dochters-clan nauwkeuriger bekeken. De vorming van stammen en volken 36 Stenen werktuigen en drijfjachten. De homo erecta 37 De trek naar het noorden. Het vuur 38 Gereedschappen. Kunst en taal 39 Van homo erecta via neandertalster naar homo sapiens 40 Jacht en broederschap 40 Verzamelen en jagen: vrouwenwerk en mannenspel 41 Moderne mensen: vanaf 30.000 v. chr. 42 Verder lezen 44 Hoofdstuk 3: de vrouwen vinden de landbouw uit: de neolitiese revolutie De vrouwenclans en hun werk 45 De ‘godinnen’ van de vrouwenclans: de vernieuwing van het leven 46 Vrouwelijke ambachten en magie 47 Mannen in de vroege landbouwkulturen 48 Tropiese tuinbouw: de roof van het vrouwengeheim 48 Graanlandbouw in een droog klimaat: de Pueblo-Indianen 49 Mannenbezigheden in prehistoriese landbouwkulturen 50 Feesten en internationale betrekkingen 51 Giften en handel 51 Mannenspecialisaties 1: godsdienst 52 Mannenspecialisaties 2: mijnbouw, handel, vervoer, ambacht 52 Mannenspecialisaties 3: metaalbewerking 53 Veranderingen in landbouwkulturen: het begin van huwelijk en individualisering 54
3
De heilige bruiloft 55 Van levenskracht naar moederschap 56 De ploeg: nieuwe mannenspecialisaties in de landbouw 56 Vergaderingen en raden 56 Samenvatting: de afsplitsing van de mannenspecialisaties van het vrouwenwerk 57 Verder lezen 59 Hoofdstuk 4: heerschappij: stedelijke priesters en patriarchale nomaden Van mannenspecialisaties naar klassenmaatschappij; van dorp naar stad 60 De patriarchale herders: het bezit van vee, slaven en vrouwen 61 Koophuwelijk en vaderschap 62 Huwelijk en verkrachting 63 Legeraanvoerders, helden en koningen 63 Nieuwe vormen van landbouw en nieuwe mannenspecialisaties: de waterbeheersing en de staat 64 Oorlog en imperialisme 55 De grote oosterse rijken: Babylonië, Assyrië, Egypte 66 Verschillen tussen vrouwen 67 Verdere veranderingen in de stedelijke koninkrijken: van moederschap tot halverwege het vaderschap 67 De wrede goden 68 Bloei en verval van de stedelijke koninkrijken 68 De verbrokkeling van de mannelijke bestuursorganisatie 69 Verder lezen 70 Hoofdstuk 5: de klassieke beschavingen Kreta: zeeroverij en zeehandel 71 Het vasteland van Griekenland. De patriarchale invasie 71 Privé-eigendom van de grond, geld, slavernij en de opbouw van de stadsstaat 72 Athene 74 De vrouwen in Athene 75 Seksuele banden tussen mannen onderling 75 De strijd van de Griekse mannen met de vrouwen 76 De strijd van het patriarchaat tegen de vrouwenclans: het Griekse drama 77 Vrouwenonderdrukking en seksueel geweld 78 Vrouwenverzet 79 De ontwikkeling van het mannelijke abstrakte denken: filosofie en natuurwetenschap 79 Idealisme en materialisme 81 De beperktheid van de Griekse uitbuitingsmogelijkheden: het verschil tussen slaven en vrije arbeiders 82 De wereldrijken: het Helleense en het Romeinse rijk 83 Rome 84 Ontwikkeling van onpersoonlijke banden: het rechts- en staatssysteem 85 Burgerlijk recht 85 De veroveringen: het slavensysteem 86 De vrouwen in het Romeinse rijk 87 Van republiek naar keizerrijk: oorlogen en burgeroorlogen; brood en spelen 88 De ondergang van het Romeinse rijk 89 Van slavernij naar horigheid: de vrouwenarbeid terug in de landbouw 89 De Germanen 90 Nieuwe ontwikkelingen in West-Europa: de kombinatie van Romeinse en Germaanse overheersingsvormen 90 Samenvatting: Romeinse mannenorganisaties 91 Het verleden van het christendom: het unieke patriarchaat van de stammen Israëls 93 De christelijke kerk als mannenorganisatie 95 Christendom en keizerlijke macht: vorming van onderdanen 95 Kerk en seksualiteit: doorgeslagen vrouwenhaat 96 Verder lezen 70
4
Hoofdstuk 6: de middeleeuwen De donkere eeuwen: de opbouw van leenstelsel en horigheid 500-900 99 De taaiheid van de oude levenswijzen op het land: banden tussen vrouwen 99 De uitbuiting van de boerenbevolking: horigheid en herendiensten; vrouwenwerk en welvaartsstijging 100 Het leenstelsel 101 De middeleeuwen: de feodale tijd 1000-1450 102 Zeeroverij en zeehandel: Vikingen en Venetianen. De kruistochten 103 De tweede patriarchale wereldgodsdienst: de islam 103 De middeleeuwse stedelijke revolutie: zijde en wol 1100-1300 104 De westerse steden: gilden en gemeenten: nieuwe broederschappen 106 Handels- en ambachtsgilden 107 Vrouwenarbeid op het platteland 107 Vrouwenambachten in de steden 108 Mannengildes en ambachtsvrouwen 109 De groei van nieuwe mannennetwerken. Ruil, geld, krediet, kapitaal in de steden 1100-1450 109 De adel en de geldekonomie: groeiende behoeften en strijd om nieuwe inkomstenbronnen 111 Huwelijk en hoofse liefde 111 De kerk: centralisatie, canoniek recht, de inquisitie 112 Vervolging van joden en ketters 113 Disciplinering van vrouwen door de kerk: huwelijksrecht en Mariaverering 114 De disciplinering van de burgervrouwen 115 Het platteland vanaf de veertiende eeuw: klasseverschillen en verzet, stadslucht en geldpachten 115 De geldekonomie op het platteland: het begin van de uitstoting van vrouwen 116 Heerschappijverhoudingen in de steden vanaf de veertiende eeuw: gildearbeid en loonarbeid. Uitstoting van vrouwen uit de ambachten 117 De klassestrijd in de stad en op het land vanaf 1300 118 De overgang naar de nieuwe tijden 119 Samenvatting 119 Verder lezen 120 Hoofdstuk 7: van feodalisme naar kapitalisme: van heerschappij naar manschappij Vorsten op weg naar absolute macht. De vijftiende eeuw 121 De renaissance: kunsten en wetenschappen 122 Roof, moord en slavenhandel overzee; het mercantilisme 123 De burgerij: Nederland: handel, ambachtsgildes, huisindustrie, manufaktuur en werkloosheid 124 Nieuwe handelsbanden 125 Het begin van het industriële kapitalisme: Engeland: huisindustrie op grote schaal en manufaktuur in de zestiende eeuw 126 De textielwerktuigen 127 Massaproduktie en verbetering van produktietechnieken: de eerste industriële revolutie 127 Het vasteland van West-Europa van 1450 tot 1650: gevecht om de macht. Het protestantisme 128 Calvinisme en geld 130 Katholieke wereldheerschappij beëindigd. De tachtigjarige oorlog en de Armada 130 De katholieke kerk herstelt zich: de contra-reformatie 131 De veranderingen van het plattelandsleven op het vasteland van West-Europa: modernisering en stagnatie 132 De heksenvervolgingen 133 Absolutisme en Verlichting 135 Verlichting en opvoeding: de ontdekking van Het Kind: zonen en dochters 137 De ontdekking van De Moeder 138 Verder lezen 139 Hoofdstuk 8: het kapitalisme De industriële revolutie 140 Vrouwenwerk in manufaktuur en industrie 141 Het liberalisme 143 Burgerlijke demokratiese overheersing: de opbouw van de rechtsstaat 144
5
Het nationalisme 145 Krisissen en de organisatie van het verzet van de arbeid-st-ers 146 Marx en Engels: het histories materialisme: de weg naar de socialistiese revolutie 147 De socialistiese beweging in de praktijk 148 Waar zijn de vrouwen gebleven? 149 Vrouwen in de marxistiese teorie 149 De eensgezindheid van de mannen uit de verschillende klassen 151 Verder lezen 151 Hoofdstuk 9: verzorgingsstaat, monopoliekapitalisme en fascisme Het begin van verzorgingsstaat en manschappij 153 Gezondheidszorg: het voorbeeld van Florence Nightingale 154 Onderwijs 155 Reformisme in de politieke strijd 156 Nieuwe hiërarchieën binnen het kapitaal: monopolies en trusts 157 De naamloze vennootschap; dochter- en houdermaatschappijen 158 Nieuwe hiërarchieën op het werk: lopende band en kraagjesproletariaat 158 Imperialisme en oorlog 159 De russiese revolutie 160 De vrouwen na de Russiese revolutie 162 Kapitalisme tussen de wereldoorlogen: van welvaart en demokratie naar krisis en fascisme 162 Fascisme en nationaal-socialisme 164 De grote krisis 165 De krisis in Nederland: konfessionelen aan de macht: de heerschappij van recht, orde en gezinshoofd 166 De krisis in Duitland: de nazi’s 167 De tweede wereldoorlog 168 Vrouwen en fascisme 168 Verder lezen 171 Hoofdstuk 10: monopoliekapitalistiese samenlevingen in koude oorlog met het kommunisme; de harmoniese manschappij 172 De wederopbouw van het kapitalisme en de machteloosheid van links 173 Het kapitalistiese leven in de vijftiger jaren: het harmoniemodel en de angst 173 Vrouwelijke harmonie in de vijftiger jaren: het misverstand vrouw 175 Het stalen geraamte van de harmonie: het werk 177 De politiek 177 Techniek en wetenschap als ideologie 178 De burokratieën 179 De verzorgingsstaat en het harmoniese gezin: manschappelijke dwang tot huishoudelijke verzorging 180 De wetenschappelijke begeleiding van middenklasse-moeders 181 Het moderne huwelijk 183 De deskundigen en de zieke huisvrouw 184 Het gedeeltelijk betaalde werk van vrouwen in de vijftiger jaren 185 Voedsterschap en monsterschap 186 Stemmen van protest in de vijftiger jaren 187 De tweede sekse 188 Verder lezen 189 Hoofdstuk 11: de zestiger jaren en de tweede feministiese golf De manschappij in de zestiger jaren: stijgende welvaart en krapte op de arbeidsmarkt 190 Uitbouw van de verzorgingsstaat 191 De beweging van de zestiger jaren 192 Het begin van de tweede feministiese golf in Nederland: MVM en Dolle Mina 194 De resultaten van MVM en Dolle Mina: nog meer frustratie 195 Het radikaal.feminisme: bewustwording en revolutie 196 Klasseproblemen in de praatgroepbeweging 198 Het recht op seksualiteit 199
6
Homoseksualiteit 199 De nieuwe organisatievormen en het zusterschap 200 Vrouwenaktieprojekten 202 De behoefte aan terapie 202 Verder lezen 203 Hoofdstuk 12: de laatste trends in manschappij en vrouwenbeweging De demokratiseringsbeweging: modernisering van de burokratie 204 De seksuele revolutie 205 De terapie-industrie 207 De emotioneel-erotiese revolutie 208 De opvoeding van de vrouwen uit de lagere klassen: het maatschappelijk werk 209 Het vormingswerk: werken met vrouwen 210 Nog meer ‘vrouwenwerk’: moedermavo’s en open school 211 De overkoepeling van het ‘vrouwenwerk’: de emancipatie-kommissie 211 De krisis van de verzorgingsstaat 211 Uitstoting van vrouwen uit het betaalde werk 212 Mannen in de verzorgende beroepen 213 Van verzorging naar technokratie 213 Het onbetaalde verzorgen: de vrijwilligster 215 Gelijke ontwikkelingen in andere vrouwenberoepen 216 Het uitzendburo 216 Onbetaalde vrouwenarbeid: de wegwerpvrouw 217 Vrouwenhaat en nieuwe vrouwelijkheid 218 De bevrijde natuurlijke moeder 219 Betaald vaderschap 219 De vrouwen zonder hogere opleiding 219 De internationale vrouwenstrijd 220 Samenvatting 220 Konklusie 222 Verder lezen 223
Boekenlijst 224
7
INLEIDING Vrouwen mogen tegenwoordig klagen over alles waarvan ze last hebben. Over moederschap, onbetaald werk, menopauze, gebrek aan kresjes, abortusverboden, porno, verkrachting, mishandeling, de pil en over het gebrek aan mannen die op de kinderen passen en boodschappen doen. Vrouwen mogen tegenwoordig zeggen wat ze dan wel willen: betaald werk, vrije abortus, goede voorbehoedmiddelen, kinderen in kresjes, vrede in plaats van atoomwapens, miljeuvriendelijke fabrieken, een vrije derde wereld, en aardige en verzorgende mannen. Veel vrouwen zijn aktief bezig om de problemen aan te pakken en steeds meer vrouwen zijn er van overtuigd dat dat ook nodig is. Maar ondertussen is er nog niet erg veel veranderd. Integendeel zelfs. De vrouwenwerkloosheid neemt toe, de kernbewapening, de miljeuvervuiling, het politiegeweld, de betutteling door de overheid; kresjes komen er niet bij, wel onbetaald ‘vrijwilligsterswerk’. Vrouwen draaien nog steeds voor de kinderen op en aardige, verzorgende mannen zijn zeldzamer dan vissen op fietsen. Het is om moedeloos van te worden. Veel vrouwen vragen zich dan ook af of er eigenlijk wel iets kàn veranderen. Ze hoeven immers de krant maar open te slaan, de televisie aan te zetten, of er blijken wéér andere mensen te zijn, die nog hongeriger, uitgebuiter of onderdrukter zijn dan de groepen van gisteren. Al dat geweld, al die ellende waar je niets aan kunt doen. Veel vrouwen proberen te redden wat er te redden valt, door in hun eigen omgeving aardig, behulpzaam, vriendelijk te zijn. Ze gaan koffiedrinken bij de oude buurvrouw, laten hun kinderen onbeperkt vriendinnetjes en vriendjes meenemen, luisteren nog bezorgder naar de verhalen van hun man, die uit zijn werk komt. Maar of ze nu voor tien, twintig of dertig mensen aardig en verzorgend zijn, al gauw krijgen ze het gevoel dat ze ‘dweilen met de kraan open’; dat wàt ze ook doen, er niet ècht iets verandert. En op een gegeven moment weten ze ook niet meer waar ze het vandaan moeten halen; ze voelen zich leeg, moedeloos en machteloos. Vrouwen hebben geen macht; ze roeien met de riemen die ze hebben op dat stukje levensterrein dat voor haar weggelegd is: de verantwoordelijkheid voor de verzorging van mannen en kinderen. Veel vrouwen willen ook eigenlijk geen macht. Ze lijden zo onder de macht van anderen, dat ze zich er maar liever verre van houden. Ze voelen zich dan weliswaar machteloos, maar tegelijkertijd ook beter dan de onderdrukkers en uitbuiters. Aan haar zal het niet liggen als de kernoorlog uitbreekt. En er zijn ook best wel mannen die willen bevestigen dat vrouwen eigenlijk beter, verantwoordelijker, menselijker zijn dan mannen. Nu is het ook heel moeilijk om macht te willen hebben, als je eraan gewend geraakt bent dat dat voor jou niet weggelegd is. Net zoals de toestand in de wereld, lijkt de machteloosheid van vrouwen onveranderbaar, een soort natuurwet. Hormonen, chromosomen, baarmoeders, hersenen, spieren, de ziel, het gevoel, god - ze worden allemaal gebruikt als argumenten om vrouwen ervan te overtuigen dat hun machteloosheid hun natuurlijke bestemming is, zodat ze zich zullen neerleggen bij hun eigen ‘natuur’, sterker nog, dat ze er zelf voor zullen ‘kiezen’. De vraag is natuurlijk of vrouwen - als ze geen macht hebben - wel iets te ‘kiezen’ hebben. Of het gewoon niet anders kan dan dat zij uitvoeren - min of meer morrend - wat mannen van haar verlangen en vereisen. En of het niet een soort zelfbescherming is om er zelf maar voor te ‘kiezen’, omdat dat je een heleboel geweld en dwang bespaart. En dat de troost die je daarvoor aan jezelf geeft, is dat je in ieder geval beter bent dan al die onderdrukkers en uitbuiters. Als wij dachten dat vrouwen niets te kiezen hadden, dan zou dit een boek worden vol met tips over kinderverzorging, vrijwilligsterswerk, ‘hoe vang ik mijn man op in en buiten bed’; wij zouden dan propaganda maken voor borstvoeding, omdat dat zo’n tijdrovende bezigheid is maar toch iets gezelligs heeft. We zouden lijsten recepten geven voor nóg verantwoorder voeding, die toch lekker is en er aantrekkelijk uitziet. Dan zouden we vertellen dat betaald werk vreselijk is en dat vrouwen juist blij moeten zijn dat ze dat niet hoeven. Misschien zouden we dan nog een stapje verder gaan en zeggen dat vrouwen ook alleen of met elkaar best kinderen kunnen opvoeden en dat ze voor de gezelligheid misschien wel een vriendin erbij moeten nemen. Kortom, we zouden vrouwen dan helpen met een moderne aanpak van hun ouderwetse taken. Dat doen we dus niet. Wij geloven dat vrouwen wèl iets anders kunnen kiezen; dat vrouwen wèl macht kunnen veroveren en de samenleving kunnen veranderen. Dit boek hebben we geschreven om te laten zien dat de samenleving veranderbaar is; dat de geschiedenis van de mensheid een geschiedenis is van veranderingen. Veranderingen waarin vrouwen een
8
belangrijke rol hebben gespeeld. Wij hebben dit boek ‘Geschiedenis van de vrouwentoekomst’ genoemd, omdat wij geloven dat de bestudering van de veranderlijkheid, de bewegelijkheid van de geschiedenis, inzichten verschaft voor de aanpak van het heden, en daarom de toekomst. Wij hopen dat vrouwen - door haar eigen geschiedenis te ontdekken - de wil om die geschiedenis te beïnvloeden, de wens ‘om haar schouder onder het wiel van de geschiedenis te zetten’ terug veroveren. We leven nu in de tijd van de tweede, grote, historiese, vrouwenbeweging. Eerst willen we kijken wat onze zusters van de ‘eerste golf’ deden; waartegen zij zich verzetten, wat ze wel en niet voor elkaar konden krijgen en waarom. Om een antwoord op dit waarom te krijgen, gaan we vervolgens terug naar het ontstaan van de mensheid: het ontstaan van de samenwerking tussen vrouwen bij het verzamelen en verdelen van het voedsel. Een gedeelde verantwoordelijkheid, die na miljoenen jaren zou leiden tot de ontwikkeling van de landbouw. We zullen dan ook laten zien hoe de mannen hun overbodigheid op den duur omzetten in onderlinge strijd en eensgezindheid. Een strijd om de verdeling van de macht en de rijkdommen, die naast niet aflatende oorlogen ook allerlei bruikbare ontdekkingen en uitvindingen opleverde; een strijd die vanaf 6000 voor Chr. onverminderd voortduurt. En tegelijkertijd een eensgezindheid die er toe geleid heeft dat op dit moment over de hele wereld de vrouwen tweederde van al het werk doen, ééntiende van het inkomen hebben en minder dan één honderdste van alle rijkdommen bezitten. Tot slot komen we dan bij de vrouwenbeweging van nu; hoe zij enerzijds een invulling is van de wensen die mannen ten aanzien van vrouwen, sinds de zestiger jaren zijn gaan formuleren; maar hoe zij anderzijds ‘het onbehagen bij de vrouw’ steeds duidelijker onder woorden is gaan brengen, en inmiddels zoveel vrouwen bereikt heeft, dat de tijd gekomen is om nieuwe aktievormen te ontwikkelen en de massale strijd tegen de onderdrukking te beginnen.
9
