Tips en achtergrondinformatie voor ruimtevaart in de klas
Workshop over 50 jaar ruimtevaart 3 oktober 2007 science center NEMO, Amsterdam
Geschiedenis van de ruimtevaart Clips en programma’s Teleblik (http://po.teleblik.nl/) is een onderwijsproject waarin duizenden uren televisiemateriaal uit de archieven van o.a. de publieke omroepen via internet toegankelijk wordt gemaakt voor het onderwijs. In Teleblik vindt u bijvoorbeeld uitzendingen uit de rijke archieven van Schooltv. Maar u ziet er ook afleveringen van Willem Wever, Het Klokhuis, Jeugdjournaal en de Polygoonjournaals. Speciaal voor het gebruik in het onderwijs zijn van deze afleveringen bovendien kleinere, betekenisvolle fragmenten gesneden door de Teleblikredactie. Via Teleblik zijn veel filmpjes te vinden over de geschiedenis van de ruimtevaart. Enkele hiervan hebben we hieronder weergegeven. Met het telebliknummer zijn de uitzendingen eenvoudig vinden. ◦ Polygoon wereldnieuws- Russische ruimtevaart - dieren in de ruimte In 1960 stuurden de Russen voor het eerst met succes honden en een paar ratten met een raket de ruimte in. Onderzocht werd hoe de dieren zich gedroegen. Ook plantenzaden werden onderzocht. In dit fragment zie je originele beelden uit een zwart-wit bioscoopjournaal. Telebliknummer: 2605434 ◦ Polygoon wereldnieuws- De eerste Amerikaan in de ruimte De eerste Amerikaan in de ruimte is Alan Sheppard Je ziet de ruimtereis van Alan Sheppard. Begin jaren '60 heeft hij als eerste Amerikaan 16 minuten door de ruimte gezweefd. Een Rus was hem al voor geweest. Hij had in een raket een rondje om de aarde gemaakt. Voor de Amerikanen is Sheppard dé grote held. Een paar dagen nadat hij terug is gekeerd van zijn avontuur ontvangt president Kennedy hem. Hij krijgt een eervolle onderscheiding. Telebliknummer: 86658 ◦ Polygoon Wereldnieuws- Het Telstar-experiment Bioscoopjournaal over het Telstar-experiment. De Telstar-satelliet werd de ruimte ingeschoten. In Amerika, Engeland en Frankrijk werden hoornvormige antennes geplaatst. Deze enorme antennes waren in staat om signalen op te vangen en door te geven aan de eerste telefoon -en televisiesatelliet. De Telstar-satelliet was het begin van een net van televisiesatellieten die nu de aarde omspannen. Telebliknummer: 86691 ◦ Onderzoek naar de ruimtevaart Wat gebeurt er als je een mens de ruimte in schiet? Tot honderd jaar geleden was het onbekend hoe een mens op een ruimtereis zou reageren. Zou hij dat wel overleven? De ontwikkeling van de luchtvaart gaf de onderzoekers veel informatie. Bijvoorbeeld over de reactie op gewichtloosheid en hoge snelheden. Er werden hiervoor allerlei experimenten uitgevoerd. Zoals een experiment in een centrifuge om de lichamelijke reacties van piloten te meten. Telebliknummer: 2605434 ◦ DE ONTDEKKING (huidige ruimtevaart en de toekomst) The race for space Achtdelige serie over wetenschappelijke ontwikkelingen en de toepassing ervan, gepresenteerd door Menno Bentveld. Deze aflevering een reportage over de ontwikkelingen van voortstuwingen van ruimteschepen die tevens de ruimtevaart goedkoper moeten maken. Telebliknummer: 1675782
◦ Wie is Wubbo Ockels? De eerste Nederlandse ruimtevaarder In 1985 vloog Wubbo Ockels met de Space Shuttle Challenger de ruimte in. Hij was de eerste Nederlander die dit bereikte. In 2004 ging André Kuipers hem na. Naar aanleiding van zijn verdiensten voor de NASA (National Aeronautics and Space Administration), is er een planeet naar Wubbo Ockels vernoemd: de '9496 Ockels'. Inmiddels doet hij het wegens gezondheidsproblemen iets rustiger aan, maar hij is nog steeds hoogleraar aan de Technische Universiteit (TU) in Delft. Telebliknummer: 2789649 ◦ SPACE JOURNAAL – ruimtereis van André Kuipers Driedelige serie educatieve programma's over de reis van de Nederlandse ESA-astronaut André Kuipers naar het internationale ruimtestation ISS op 19 april 2004, waar hij o.a. een ruimteexperiment voor kinderen (Seeds in Space) uitvoert, waarbij hij plantenzaadjes laat ontkiemen aan boord van het ruimtestation. Kinderen in Nederland planten tegelijkertijd eigen zaadjes om te kunnen nagaan hoe de groei van de plantjes op aarde verschilt van de groei in de ruimte. Presentatie: Liesbeth Staats en Floris Roubos. Vaste gast: Govert Schilling, ruimtedeskundige. Telebliknummer: 1145841 ◦ Klokhuis- ruimtevaartgeschiedenis Niet de mens, maar een hondje werd als eerste de ruimte in geschoten. Maar was dat nou een Russisch of een Amerikaans hondje? En hoe zagen de eerste raketten eruit? Ernst weet alles over de ruimtevaartgeschiedenis en legt met een limonadefles uit hoe een raket los kan komen van de aarde. http://www.hetklokhuis.nl/klokhuisstreams/category.cfm?item=518B2E1A-D601-40DB668BE442C353FA80 ◦ Klokhuis- ruimtevaartgeschiedenis 2 De Russen waren het eerste in de ruimte. De Amerikanen vonden dat niet leuk en wilden als eerste een mannetje op de maan laten lopen. Ernst duikt in de ruimtevaartgeschiedenis en laat zien hoe de ‘race om de ruimte’ tussen Amerika en Rusland afliep. http://www.hetklokhuis.nl/klokhuisstreams/category.cfm?cat=Wetenschap%20en%20techniek&start =90
Lesmateriaal Lezen- websites ◦ Tijdbalk ruimtevaartgeschiedenis Deze site heeft een interactieve tijdsbalk. Wanneer je met je muis over de tijdbalk heen beweegt (verdeelt in decennia) verschijnt er vanzelf informatie over een belangrijk ijkpunt uit die tijd. Met mooie foto’s. http://proto5.thinkquest.nl/~kle0051/index.php?id=1 ◦ Sterrenkids- korte ruimtevaart geschiedenis http://www.sterrenkids.nl/page.php?35 ◦ Artis- een kort beknopt overzicht van de ruimtevaart: http://www.artis.nl/webuil/index.html ◦ Ruimtevaart algemeen Uitgebreide pagina met duidelijke tekst over verschillende aspecten van de ruimtevaart, http://www.apeldoorn-onderwijs.nl/ruimte/
Lezen – (informatieve) boeken ◦ De landing op de maan Over de geschiedenis van de ruimtevaart, Apollomissies, met veel illustraties. Gemakkelijk te begrijpen. Auteur en publicatiejaar: Kelly, Nigel, 2001 ISBN: 9054954337 Leeftijdscategorie: niet vermeld ◦ De ruimte ontdekken De eerste ruimtereiziger was een hondje. Astronauten noemen hun trainingsvliegtuig de 'Kotskomeet'. Raketten zijn al honderden jaren geleden in China uitgevonden. Ontdek hoe ruimtesondes, ruimteveren en ruimtestations ons meer leren over ons sterrenstelsel. Maak zelf een eigen ballonraket. Auteur en publicatiejaar : C. Pratt Nicholson, 2006 ISBN: 9789054836391 Leeftijdscategorie: vanaf 9 jaar ◦ Reizen door de tijd- de weg naar het heelal De weg naar het heelal is een deel uit de nieuwe serie van schrijver Peter Ackroyd. De weg naar het heelal vertelt jou aan de hand van vele illustraties en informatieblokken het verhaal van de mens en het heelal. Je ontmoet wetenschappelijke pioniers en dappere astronauten en ontdekt buitengewone technologie en ongelooflijke landschappen. Je verbeelding gaat veel verder dan de wereld die jou vertrouwd is en je maakt een sprong in het diepe onbekende, waar je een glimp zult opvangen van het meest spectaculaire uitzicht dat je je kunt bedenken … de toekomst! Auteur en publicatiejaar: P. Ackroyd, 2004 ISBN-13: 9789045900780 Leeftijdscategorie: vanaf 10 jaar ◦ Expeditie Mars Vier astronauten maken een fictieve ruimtereis naar de planeet Mars in het jaar 2018. Het vertrek vanaf het ruimtestation, de reis, de landing en het verblijf in een al eerder geplaatste ruimtemodule op Mars, de terugreis en de ontvangst op aarde worden als momentopnames in twaalf hoofdstukken ter grootte van een dubbele pagina verteld. Elk hoofdstuk is voorzien van een bladvullende realistisch ogende gekleurde tekening (met korte uitleg van de details) en een begeleidende tekst. De pagina's zijn voorzien van tabs, waardoor tijdsprongen gemaakt kunnen worden. Op de achterzijden van deze tabs staan interessante wetenswaardigheden. De informatie leest vlot en is eenvoudig uitgelegd. Een leuke kennismaking met de ruimtevaart (met oog voor de toekomst) voor jonge astronauten. Auteur en publicatiejaar: N. Harris , 2006 ISBN: 9789030315414 Leeftijdscategorie: vanaf ca. 11 jaar Lezen – leesboeken ◦ Laika tussen de sterren Laika was een gewoon zwerfhondje, dat door de straten van Moskou scharrelde naar eten. Tot er op een dag een auto naast haar stopte. Ze werd in de auto gesleurd en meegenomen naar een laboratorium. Want Laika moest ruimtereiziger worden... Auteur en publicatiejaar: Bibi Dumon Tak, 2006 ISBN: 9789059650404 Leeftijdscategorie: vanaf 9 jaar
Ruimtevaart en Raketten Achtergrondinformatie- wetenschappelijk perspectief Krachten Om iets te laten bewegen, is een trek- of een duwkracht nodig. Om het van richting te laten veranderen, is nog een kracht nodig. Mensen en dieren hebben spieren die voor die krachten zorgen. Bij machines worden de krachten door motoren geleverd. In het geval van onze raket, zorgt spierkracht ervoor dat de raket snelheid krijgt. Zwaartekracht De zwaartekracht is een kracht die voorwerpen aantrekt. Ze hangt af van de massa van een voorwerp. Hoe groter de massa, hoe groter de aantrekkingskracht. De aarde is zo groot, dat haar aantrekkingskracht groot genoeg is om alles naar de oppervlakte toe te trekken en het daar te houden. De zwaartekracht zorgt ervoor dat de raket naar de grond valt. Zwaartepunt Het lijkt wel alsof de zwaartekracht de voorwerpen vanuit een bepaald punt naar beneden trekt: “het zwaartepunt”. Het zwaartepunt is de punt op een voorwerp waaromheen de massa gelijk verdeeld is. Een turnster blijft op een balk in evenwicht door haar zwaartepunt altijd recht boven de balk te houden. Zit het zwaartepunt van de raket te ver naar voren, dan zal de neus van de raket naar beneden duiken. Ook als het zwaartepunt te ver naar achteren zit, is de raket niet stabiel. Luchtweerstand Dit is de weerstand die een door de lucht bewegend voorwerp vertraagd. Luchtweerstand is een mechanische kracht die ontstaat door interactie en contact van een vast lichaam met een gas (bijvoorbeeld tussen en vliegtuig en de lucht eromheen). Als er geen lucht om het lichaam is, kan er ook geen weerstand zijn (in de ruimte is er dus geen luchtweerstand). De weerstand ontstaat door het verschil in snelheid tussen het vaste object en de omgeving. Luchtweerstand werkt in een richting die de beweging tegenwerkt. Door de luchtweerstand gaat de raket steeds langzamer. Lanceerhoek De lanceerhoek bepaalt hoe ver en hoe hoog de raket zal komen. Bij een lanceerhoek van 90 graden, gaat de raket recht omhoog. De raket komt wel hoog, maar niet ver. Bij een lanceerhoek van 0 graden, komt die dan ook niet ver, omdat die onmiddellijk de grond raakt. Een lanceerhoek van 45 graden is ideaal: dan gaat de raket ver en hoog. Naar de maan De afstand van de aarde naar de maan is ongeveer 400.000 kilometer. Dat is tien keer de omtrek van de aarde. Een reis naar de maan duurde tot nu toe ongeveer drie dagen. Ze volgden daarbij een route waarvoor ze relatief weinig brandstof nodig hebben. Want hoe meer gewicht, hoe duurder de vlucht wordt. Sommige raketten doen er veel langer over. Bijvoorbeeld raketten met een ionenmotor. Deze hebben veel minder brandstof nodig maar doen er wel 18 maanden over om van de Aarde naar de Maan te reizen. Voor een reis met mensen aan boord zou dat veel te lang zijn. Telkens als een stuk raket uitgewerkt is wordt het afgekoppeld en losgelaten. Het deel van de raket dat op de Maan aankomt is dus veel kleiner en minder zwaar dan de raket die vanaf de Aarde gelanceerd werd. Het deel van de raket dat de reis vanaf de maan terug naar de Aarde maakt is nog kleiner. De raket die de Apollo 11 naar de Maan bracht woog bij de lancering vanaf de Aarde bijna 3 miljoen kg en was 110 m hoog. Dat is ongeveer zo hoog als de Domtoren in Utrecht. Het gedeelte dat op de Maan landde woog bij zijn landing 7300 kg. Het deel dat vanaf de Maan werd gelanceerd woog nog maar 4900 kg en was zo hoog als een normaal huis.
Lesmateriaal- ruimtevaart en raketten Clips en programma’s ◦ Willem Wever- Hoe werken raketten? Uitgelegd door Professor Amito: http://www.willemwever.nl/antwoord?vraag=rbalYsHrGmKvKuCqaS ◦ Willem Wever- Waarom wordt de Space Shuttle niet in Nederland gelanceerd? Paul wil weten waarom Space Shuttles in Amerika worden gelanceerd en niet in Nederland. En hoeveel stuwkracht heeft een Space Shuttle nodig om te ontsnappen aan de aantrekkingskracht van de aarde? Paul en Jochem brengen een bezoek aan Cape Canaveral Air Force Station met een lancering van de Endeavour waar Piet Smolders antwoord. http://www.willemwever.nl/?nav=euhsQsHrGmKvKwI&vraag=hdomSsHrGmKvKuGyhB&media=sdomS sHrGmKvKuGyhBdpBC# ◦ ESA- breng een bezoek aan Kourou, de ruimtehaven van de ESA http://www.esa.int/esaCP/SEMQJ81XDYD_Netherlands_0.html ◦ Teleac- Nieuws uit de natuur Hoe werken raketten? - Professor doctor Testkees legt het uit. http://www.schooltv.nl/nudn/index.jsp?nr=1382751 Lezen- websites ◦ Ken jij de overeenkomst tussen een raket en een gitaar ? Uitleg van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde http://www.njrs.nl/?nav=themas&sub=ruimtevaart&bericht_id=277 ◦ Hoe werkt een raket? Uitleg van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde http://www.njrs.nl/?nav=themas&sub=ruimtevaart&bericht_id=94 ◦ ESA kids – de lancering Alles over de lancering: ruimtevaartuigen, omloopbanen en de ruimtehaven van de ESA http://www.esa.int/esaKIDSnl/Liftoff.html Lezen- (informatieve) boeken ◦ Mijn eerste boek over ruimteschepen Eeuwenlang konden de mensen alleen maar dromen over ruimtereizen. Nu zweven er satellieten rond de aarde en suizen raketten en shuttles naar verre sterren en planeten. Wil je weten hoe dat gaat? Trek een ruimtepak aan en reis mee naar het onbekende.- Grote overzichtstekeningen nemen je mee de onmetelijke ruimte in.- Realistische illustraties geven je een beeld van ruimteschepen — van kleine robots tot reusachtige ruimtestations.- Stap-voor-staptekeningen laten de astronauten volop in actie zien. Klim aan boord en maak je klaar voor de start! Auteur en publicatiejaar: I. Graham, 1999 ISBN: 9789025731038 Leeftijdscategorie: vanaf 6 jaar De geïllustreerde ruimteatlas voor de jeugd Een boek boordevol informatie over het zonnestelsel, de sterrenhemel, de opbouw van het heelal, ruimtevaart en alles wat daarmee te maken heeft. Achterin vind je overzichten van bijvoorbeeld bemande en onbemande ruimtevluchten. Auteur en publicatiejaar: Robert Burnham, 2000 ISBN: 9789020941388 Leeftijdscategorie: vanaf 9 jaar
◦ Mijn grote ruimte ontdekkingsboek Met dit boek kun je de geheimen van de ruimte ontdekken. Het boek gaat open door een Space Shuttle opzij te vouwen. In een aantal envelopjes zit losse informatie op kaartjes. Zo wordt duidelijk hoe de maan om de aarde draait en hoe een Space Shuttle eruitziet. Auteur en publicatiejaar: Jo Douglas, 2003 ISBN: 9789000035311 Leeftijdscategorie: vanaf 9 jaar ◦ Raketten en ruimteschepen Een boek vol foto’s en tekeningen, waarin verteld wordt over de geschiedenis van raketten en ruimteschepen, vanaf de Chinese vuurpijlen uit de 12e eeuw via de Duitse inspanningen voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog naar de Amerikaans-Russische ruimtewedloop en de Space Shuttle. Het boek is in 1997 gemaakt, dus de allernieuwste ontwikkelingen ontbreken. (J 659.8) Auteur en publicatiejaar: Robert Snedden, 2000 ISBN: 9789054953326 Leeftijdscategorie: vanaf 9 jaar ◦ Ruimtevaart In dit boek staan heel veel foto’s met korte stukjes tekst, over allerlei zaken rond ruimtevaart: de techniek, satellieten, de mens in de ruimte en de toekomst van de ruimtevaart. Van dezelfde schrijfster is: Aan boord van de spaceshuttle: maak-het-mee-boek. Auteur en publicatiejaar: Carole Stott ISBN: 9789002209352 Leeftijdscategorie: vanaf 9 jaar ◦ Ruimtevaart, nu en in de toekomst Dit boek vertelt je van alles over het ruimtevaartonderzoek, met de nadruk op wat er de afgelopen jaren gebeurd is op dit gebied, maar ook over de toekomst. Auteur en publicatiejaar: Ian Graham, 2000 ISBN: 9789054953586 Leeftijdscategorie: vanaf 9 jaar ◦ Suske en Wiske ruimteboek Suske en Wiske ontdekken van alles rond sterrenkunde en de ruimtevaart. Het boek helpt je beter naar de sterren en planeten te kijken, maar ook om zelf een zonnewijzer te maken of een schaalmodel van het planetenstelsel. Met heel veel weetjes, een quiz en verwijzingen naar websites in Nederland en België. (J 552) Auteur en publicatiejaar: Govert Schilling, 2002 ISBN: 9789077078020 Leeftijdscategorie: vanaf 9 jaar Lezen –Leesboeken ◦ Barbapapa op Mars De Barbapapa's hebben zo'n beetje alles meegemaakt wat er mee te maken valt op aarde, en besluiten met z'n allen op zoek te gaan naar het onbekende: ze gaan naar Mars! En wie schetst hun verbazing als zij daar een familie vinden die sprekend op hen lijkt. Samen hebben ze dolle pret, tot er opeens gevaar dreigt voor de Mars-Barbapapa's. Gelukkig hebben de twee families ook dubbel zoveel Barbatruuk-kracht en wordt het gevaar overwonnen. Reden voor een buitenaards feestje! Auteur en publicatiejaar : A. Tison, 2006 ISBN: 9789025741211
Leeftijdscategorie: vanaf 3 jaar ◦ Mormel en de mauwende Marskatten Hij is de schrik van de stad. Een slimme avontuurlijke, supercoole hond met een groot probleem: telkens als het hem lukt uit het asiel te ontsnappen, gebeurt er wel iets waardoor hij weer wordt opgepakt. Tenzij... Tenzij generaal Grimberg een rekruut zoekt voor een buitenaardse missie...: Ruimtevaart is niet alles. Als je het mij vraagt, zou ik zelfs zeggen dat het een ramp is, daar tussen de sterren. Geloof me, ik weet waar ik over praat. Ik ban namelijk de eerste hond die op Mars is geweest. Ja, inderdaad: Mars. Die grote, rode, stoffige planeet, ongeveer tachtig miljoen kilometer van de aarde. Ga er even lekker voor zitten, dan zal ik je eens een sterk verhaal vertellen. Een ijzersterk, spannend, buitenaards verhaal. Auteur en publicatiejaar: M. Chatterton, 2005 ISBN: 9789020605624 Leeftijdscategorie: vanaf 9 jaar ◦ Met Sterre op reis door ruimte en tijd Oom Albert leert Sterre van alles over ruimte, tijd en materialen. Ze maakt het allemaal zelf mee, bijvoorbeeld hoe het is om heel snel te bewegen ten opzichte van de aarde. Auteur en publicatiejaar: Russell Stannard, 2002 ISBN: 9789026995798 Leeftijdscategorie: vanaf 9 jaar ◦ De ruimtereis Tijdens een ontdekkingsreis vinden drie onderzoekers een bijzondere steen. Die steen blijkt uit de ruimte te komen. Ze willen dit verder onderzoeken en maken een ruimtereis. Stripverhaal uit Kenya. Auteur en publicatiejaar: Anthony Mwangi, 2000 ISBN: 9789068329025 Leeftijdscategorie: vanaf 9 jaar Bouwen ◦ Raketten: Hoe bouw je een modelraket? http://www.sterrenkunde.nl/jwg/modelraketten/ Bouwplaten voor allerlei raketten http://www.lansbergen.net/eng/index.htm Bouwplaten van raketten en andere ruimtevaartuigen http://sci.esa.int/science-e/www/object/index.cfm?fobjectid=35013 Overzicht, alles over waterraketten op: http://www.kinderpleinen.nl/showPlein.php?plnId=167 Werkbladen techniek - Ontdekplek.nl Vijftig werkbladen met techniek als thema. Van ballonwagen tot waterraket. http://www.ontdekplek.nl/wb/index.html Lesboekje over waterraket: http://www.thomasakempis.nl/vakken/tec/word/lesboekwaterraket.doc ◦ Ei-lander: ESA- Eggnaut … of … Houston, we hebben misschien een omelet! Bouw een ei-lander met allerhande materialen.
http://www.esa.int/esaED/SEMZRC9YFDD_teachers_0.html Animatie en (educatieve) games ◦ ESA- uitleg over raketten Een leuke site van de ESA met beeld en uitleg over raketten. Klaar voor de start? http://www.esa.int/esaKIDSnl/SEM0JIYEM4E_Liftoff_0.html ◦ ESA- Ariane raket Hoe functioneert Ariane 5 eigenlijk? Waartoe dient Ariane? En dan ook nog een quiz om te kijken wat je het allemaal weet! http://esamultimedia.esa.int/multimedia/gamekids/esa_ne/index.html ◦ NASA- vlucht naar Mars Wat zou jij meenemen voor een lange vlucht naar Mars? Een educatieve game, gebaseerd op trial and error (Engels) http://spaceplace.jpl.nasa.gov/en/kids/mars_rocket.shtml ◦ Spelletjes van op de site van de Jongeren Werkgroep Sterrenkunde - Pathfinder - Probeer de asteroïden stuk te schieten zonder zelf geraakt te worden - Moonlander- Zet de maanlander veilig neer - Gravity- Leuk spel om met baanmechanica te spelen. http://www.sterrenkunde.nl/jwg/spellen/ Kleurplaten http://www.astron.nl/p/Outreach_kids.htm http://www.coloring-page.net/space.html
Contact? Project Delta: www.deltaopschool.nl
[email protected] ESERO:
[email protected] www.esa.int/esero
