Gedragsproblemen M.b.t. de Ambulante Begeleiding Inzicht in probleemgedrag "Met die gast is niets aan te vangen. In zijn dossier van de lagere school staat al dat hij niet luistert, een grote mond opzet." "Sam boert opzettelijk in de klas, snuift meermaals: hij beseft niet wat kan en wat niet kan. Ik heb z'n ouders gezien en dat zijn heel lieve mensen." Belangrijk is dat we 'probleemgedrag van leerlingen' in een relationele context plaatsen. De leerlingen zijn verantwoordelijk voor hun gedrag, en de leraars zijn verantwoordelijk voor de aanpak daarvan. Om opnieuw greep te krijgen op zijn klas moet de leraar de regisseur van de lessituatie zijn, waar hij krachtdadig en slagvaardig optreedt. Twee sturende vaardigheden (leiding nemen/grenzen stellen en monitoring) brengen opnieuw rust in de klas. Dat is vaak de eerste stap. Een afdwingproces "Ik heb al honderd keer een opmerking gegeven. Even helpt dat, maar niet lang. Dat is zo ontmoedigend!" "Als ik Wendy vraag te zwijgen, reageert ze altijd heel verontwaardigd." Kinderen en jongeren voelen perfect aan welke winst ze kunnen halen uit "even niet doen wat gevraagd wordt". Dat leren ze al in de baby- en peutertijd door voortdurend ‘nee!’ te zeggen aan de sturing van de ouders. Kinderen negeren de boodschap van de ouders, en bij herhaald vragen leren de ouders dat het kind stopt met zeuren wanneer zij toegeven. Ouders bereiken schijnbaar pedagogische rust omdat het kind stopt met zeuren. Het kind leert door te zeuren zijn behoefte te bevredigen. Herhaalt dat proces zich regelmatig, dan installeert zich het afdwingproces in de pedagogische relatie. Wanneer kinderen leren dat ze door te zeuren, te dwingen, met de voeten te stampen hun gelijk halen, waardoor voor de ouder "pedagogische rust" terugkeert, dan krijgen ze ongewild vat op het pedagogisch proces ouder-kind en wordt het een omgekeerd proces: kind-ouder.
De pedagogische relatie komt onder druk te staan, de ouder dreigt het pedagogisch spoor te verliezen en andere aan te leren (sociale) vaardigheden - leren luisteren, een beurt afwachten, leren een taak af te werken, een beleefde vraag te stellen, rekening te houden met anderen komen in de verdrukking.
Ook het gedrag op school kan men tegen die achtergrond bekijken. Wat een kind geleerd heeft in de relatie met zijn ouders, zet het ongewild door op school. Vaak reageren leerkrachten met herhaalde opmerkingen op vervelend gedrag. Het effect van hun tussenkomsten is voorspelbaar.
Informatie Gedragsproblemen n.a.v. Presentatiedag Ambulante Begeleiding REC Midden Brabant: K-J Kuper
1
3 Het negatief proces "Het duurt lang voor de les kan beginnen, de leerlingen zullen niet uit eigen beweging zwijgen en ik begin me meer en meer te ergeren omdat ik altijd moet zeggen te zwijgen!" "Ze zijn niet in orde, reageren onbeleefd. Fijn is dat om les te geven!" "Op weg naar het klaslokaal zit ik me reeds voor te stellen hoe de les zal verlopen!" Leerkrachten en leerlingen van een moeilijke klas ontwikkelen ontzettend veel (negatieve) energie om tegengestelde doelen te bereiken. De ene partij wil lesgeven, de andere partij wil zoveel mogelijk obstructie plegen. Leerlingen zijn daarin erg vindingrijk. Vaak raken leerkrachten en leerlingen in een machtsstrijd gewikkeld, waarbij uiteindelijk elke tussenkomst het gewenste effect mist. De lastige leerling wordt uit de les verwijderd en ooit zelfs geschorst. Het welzijn van de groep komt onder druk te staan en het doet een aanslag op het pedagogisch klimaat. Leerkrachten krijgen soms het gevoel dat ze de klassituatie niet meer de baas te zijn en handelen vaak in gespreide slagorde. Die aanpak levert voor de klas tijdelijk winst op, herkenbaar vanuit het aangeleerde afdwingproces. Wanneer de tussenkomsten van de leerkrachten in stijgende lijn gaan en zich zonder gewenst effect herhalen, spreekt men van een negatief proces in de pedagogische relatie. Leerkrachten en leerlingen ergeren zich aan elkaar en de sfeer in de klas laat zich raden. Probleemgedrag van een klas aanpakken veronderstelt dat men de relaties tussen leraarleerlingen-klas op een positief peil brengt. Een of meer leerlingen van een moeilijke klas afzonderlijk aanpakken vergroot uiteindelijk alleen het negatief proces en geenszins de deskundigheid van de leerkracht(en). Uiteindelijk dient de rust in de klas terug te keren, waardoor de eerste tekenen van positieve toenadering ten opzichte van de leerlingen een kans maken (steunende vaardigheden: positieve betrokkenheid en bekrachtiging, problem solving). Stappenplan omgaan met gedragsproblemen en de rol van de Ambulant Begeleider hierin: Oorzaken van (afwijkend) gedrag: 1. 2. 3. 4.
Aanleg Omgeving / opvoeding Rijping Voeding
Daarnaast zijn er enkele motieven van afwijkend- of probleemgedrag aan te geven: Angst Wraak Macht Onvermogen Betekenis voor de school / leerkracht;
Luc Stevens: zonder relatie geen prestatie. Of: zie altijd het kwetsbare kind achter zijn (ongewenste) gedrag. Betekent dat dat we alleen maar moeten praten? Enkele (variabele) instrumenten van/voor de leerkracht - gesprek - aanreiken van alternatief gedrag - intrainen van (groeps)vaardigheden - klassenmanagement / pedagogisch klimaat - belonen / sancties (negeren-uitdoven) Informatie Gedragsproblemen n.a.v. Presentatiedag Ambulante Begeleiding REC Midden Brabant: K-J Kuper
2
Mogelijk stappenplan m.b.t. omgaan met (afwijkend) probleemgedrag
0. Uitgangspositie/ visie van de school Visie en uitgangspunten van de school kunnen preventief werken. Wat zijn de uitgangspunten van de school? Wat is de visie op het onderwijs? Wordt er ‘kindgericht’ of ‘leerstofgericht’ gewerkt? Zijn de uitgangspunten traditioneel- volgend of juist vernieuwend - ontwikkelend. Wat is de schoolcultuur? Deze zaken kunnen van invloed zijn op het klassenfunctioneren en kunnen de mogelijkheden verruimen of juist beperken. Een planmatige aanpak helpt de leerkracht om te gaan met problemen in de klas. Dat wil niet zeggen dat je daarmee als een tovenaar alles oplost. Er bestaat altijd een kans dat sommige problemen als ‘te groot’ ervaren worden en waarvoor geen adequate oplossing voor handen lijkt.
1. Algemeen klassenmanagement en pedagogisch klimaat 'Klassenmanagement is het scheppen van voorwaarden voor succesvol onderwijs.' Management is het moderne woord voor sturen, plannen, regelen en organiseren. Organisatoren heten voortaan managers. Als een leerkracht in zijn klas een planning maakt en organiseert is hij een manager; hij houdt zich bezig met klassenmanagement. In het onderwijs zijn grote verschillen in klassenmanagement te constateren. De ene leerkracht weet met enkele doordachte maatregelen een klas succesvol te organiseren, terwijl de andere leerkracht met een groot aantal noodgrepen hiertoe niet in staat is. In het ene lokaal hangt een sfeer van gezelligheid die uitnodigt tot activiteit, terwijl in het andere lokaal de saaiheid al bij de deur proefbaar is. Er bestaat dus goed en slecht klassenmanagement. Uitgangspositie hier is de hele groep Te denken valt aan: - invoeren van regels en afspraken - mate van zelfstandigheid/ verantwoordelijkheid van de groep - organisatie en routing - pedagogisch klimaat e.d.
Praktische rol van de AB’er: Denkbare vragen: Sluiten de regels aan bij de specifieke gedragskenmerken van het kind? (bijv. zijn ze duidelijk genoeg omschreven en leiden ze niet tot ‘escapes’ of onderhandelingen Æ ODD) In samenspraak leerkracht/school doornemen, aanpassen, herzien van de regelgeving t.b.v. het kind.
2. Specifiek klassenmanagement Æ bijv. het inoefenen van regels/afspraken Uitgangspositie kan hierbij zijn: specifieke (sub)groepshulpvragen inoefenen van specifieke vaardigheden (bijv. SVT) klassikaal belonen en (indien noodzakelijk) straffen/ sanctioneren
Informatie Gedragsproblemen n.a.v. Presentatiedag Ambulante Begeleiding REC Midden Brabant: K-J Kuper
3
Bijv. regels & afspraken in de groep: eerst bezinnen, dan beginnen
“Ik wil mijn macht niet gebruiken om te winnen ten koste van jou, maar ik weiger ook jou te laten winnen ten koste van mezelf. Ik ben bereid jouw behoeften te respecteren, maar ik wil mijn eigen behoeften niet negeren. Laten we eens een nieuwe aanpak proberen waarmee we een oplossing kunnen vinden die zowel aan jouw als aan mijn behoeften tegemoet komt. De oplossing die we zoeken levert ons beiden winst op.” Thomas Gordon Waarom regels / afspraken? Omdat … - dan iedereen weet waar hij aan toe is - er dan meer leertijd overblijft - dan iedereen zich zekerder en prettiger voelt - dit rechtvaardiger is (gelijke monniken) - dan de meeste kans bestaat dat leerlingen zelfdiscipline aanleren Wat is je uitgangspunt? In ieder geval: - de schoolafspraken - het schoolprotocol sociale veiligheid
Praktische rol van de AB’er: Denkbare vragen / aandachtspunten: Sluit de wijze van inoefenen aan bij de specifieke gedragskenmerken van het kind. Wijze van het aanbieden van de regels
3. Aangaan van individuele gesprekjes (bijv. corrigerende gesprekken)
Hierbij geven we specifiek gewenst gedrag aan bij individuele leerlingen en wat we als klas / school hierin verwachten.
Praktische rol van de AB’er: Denkbare vragen / aandachtspunten: Sluit de wijze van communicatie aan bij de specifieke gedragskenmerken. (bijv. is het verstandig om een open dialoog aan te gaan met een kind met kenmerken van ODD, gaan we uit van een monoloog of zoeken we een tussenvorm m.b.t. een ‘gestuurde dialoog’?) In hoeverre werken de emoties van de leerkracht versterkend op het gedrag van de leerling? (Bijv. Boze leerkracht Æ nog bozer kind, e.d.)
4. Aangaan van individuele afspraken a)
Hierbij bieden we alternatief gedrag aan dat leidt tot gewenst gedrag.
Informatie Gedragsproblemen n.a.v. Presentatiedag Ambulante Begeleiding REC Midden Brabant: K-J Kuper
4
b)
Het omgaan met specifiek aangeboden alternatief gedrag door het kind kan vervolgens worden beloond of (indien noodzakelijk) bestraft.
Praktische rol van de AB’er: Denkbare handelingen / aandachtspunten: Hoe bieden we dit alternatief gedrag aan? Welk alternatief gedrag past bij de specifieke gedragskenmerken? Wanneer straffen en/of belonen en hoe?
5. Overgaan tot het opstellen van een handelingsplan -
statisch groepsplan (de hele groep zie 1) dynamisch groepsplan (bij sub groepjes, zie 2) individueel handelingsplan - Signalering en diagnose (wat is het probleem, en waarin uit zich het?) - Hulpvraag: welke hulpvraag stel ik hierbij? - Doelstellingen: wat wil ik bereiken? (omzetten in SMART) - Plan van Aanpak: Hoe wil ik het bereiken? (aanreiken van alternatief gedrag) - Evaluatie: Treedt er verbetering op m.b.t. gewenst gedrag? (resultaten)
Praktische rol van de AB’er: Denkbare handelingen / aandachtspunten. Hulp bieden bij een opstellen van een individueel handelingsplan Hulp bieden bij het aanbieden van alternatief gedrag
Enkele pedagogische vaardigheden 1 Leiding geven en grenzen stellen a) duidelijk verstaanbare regels en grenzen b) daadwerkelijk en eenduidig toepassen c) niet de hoeveelheid, maar de kwaliteit van de regels is van belang risico's bij gebrek aan leiding en grenzen: - kinderen en jongeren worden onzeker; ze weten niet meer waar de grens ligt; - kinderen en jongeren durven zelf de leiding te gaan nemen; - als ouder is het moeilijk om opnieuw greep te krijgen bij herstel. 2 Monitoring a) b) c) d)
overzicht houden op hetgeen jongeren doen weten waarmee jongeren bezig zijn weten waar ze zijn weten met wie ze zijn
risico's bij gebrek aan monitoring: - jongeren opereren waarschijnlijk in een schemerzone; - de instemming en/of goedkeuring met hetgeen ze bezig zijn, ligt niet meer bij de ouders en/of leerkrachten, maar bij leeftijdsgenoten. Informatie Gedragsproblemen n.a.v. Presentatiedag Ambulante Begeleiding REC Midden Brabant: K-J Kuper
5
3 Positieve betrokkenheid a) b) c) d)
oprecht geloof in de jongere belangstelling tonen contact onderhouden wordt de jongere gedragen?
risico's bij gebrek aan positieve betrokkenheid: - elk initiatief en verantwoordelijkheid valt stil; - het lerend vermogen gaat beperkt ontwikkelen; - de sociale contacten verschralen. 4 Positief bekrachtigen a) meedelen dat de dingen goed verlopen; b) opbouwende commentaar; c) bemoedigende commentaar. risico's bij gebrek aan positieve bekrachtiging: - de eigenwaarde neemt af; - het geloof in de eigen onkunde groeit; - elke motivatie valt stil.
5 Problemen oplossen a) b) c) d)
jongeren leren problemen oplossen; jongeren worden betrokken; jongeren worden ernstig genomen; jongeren dragen mee verantwoordelijkheid;
risico's bij gebrek aan deze vaardigheden: - afwachtende houding: anderen alles in hun plaats laten oplossen; - jongeren voelen zich een minderwaardige partij; - onverschilligheid en afhankelijkheid; - jongeren voelen zich helemaal niet verantwoordelijk. De ouders In het begin van het schooljaar worden de ouders op school uitgenodigd. Ze vernemen van de leerkrachten de werkwijze in de klas, welke problemen kunnen voorvallen en hoe de klas en school hiermee omgaat. Daarna presenteert de leerkrachte zijn of haar klassenmanagement, regels-afspraken in de klas, wijze van communicatie, straffen/belonen, aanbieden van alternatief gedrag etc.. De ouders worden dus in kennis gesteld van het verdere verloop van het klassenprogramma en gevraagd mee te werken. Deze afspraken versterken de binding van de ouders met de school. Ze worden uitgenodigd om de leraren en de leerlingen moreel te steunen, om geen ondoordachte of tendentieuze uitspraken over de klas te doen, om niet meteen positie voor of tegen te kiezen, maar om samen met het team een volwaardige pedagogische houding aan te nemen.
Informatie Gedragsproblemen n.a.v. Presentatiedag Ambulante Begeleiding REC Midden Brabant: K-J Kuper
6
Informatie over presentaties/ workshops m.b.t. gedragsproblemen kunt u contact opnemen met de dienst Ambulante Begeleiding / REC Midden Brabant Klaas-Jan Kuper Ambulant Begeleider REC Midden Brabant
Bronvermeldingen: Wim De Mey en Myriam Deveugele. Gedragsproblemen in het basisonderwijs. 2001, 13:3, 24. www. home.quicknet.nl/qn/prive/laurinda/ Sociaal_emotionele_vaardigheden_Twickel.doc – C.F. van Parreren: Ontwikkelend onderwijs;2003 Acco –Leuven / Leusden Dietvorst C, Lem P, Lowyck J, Veenman S: Management in de klas 1989,; Lemma Culemborg Ley, A van der, Linde-Kaan A van der: Zorgverbreding:1998: Intro Baarn Wiel, M van der, Huijgens M.: Effectieve handelingsplanning: 2003: HB uitgevers Baarn
Informatie Gedragsproblemen n.a.v. Presentatiedag Ambulante Begeleiding REC Midden Brabant: K-J Kuper
7
