Factsheets windturbines en gezondheid Factsheet: Windturbines en gezondheidsklachten worden regelmatig met elkaar in verband gebracht terwijl daar wetenschappelijk consensus voor bestaat. De verbanden worden met name gelegd met het geluid van windturbines. Ook wordt windenergie in verband gebracht met een bredere range van gezondheidsproblemen[1]. Dit ‘windturbine syndroom’ (‘wind turbine syndrome’) of ‘windturbineziekte’ zou met name veroorzaakt worden door laagfrequent geluid[2] van windturbines (Lfgeluid) en met geluid samenhangende trillingen. In deze factsheet worden een paar van de belangrijkste recente studies aangehaald die in breed verband hebben gekeken naar de effecten van windturbinegeluid en mogelijke gezondheidseffecten. Geluid kan tot hinder en zelfs gezondheidsschade leiden. Om die reden geldt een strenge geluidswetgeving in Nederland, ook voor windturbines. Sinds 2011 geldt voor de geluidsemissie van windturbines de Europese jaardosisnorm Lden. Met deze nieuwe normsystematiek – die overigens al veel langer geldt wordt voor weg-, rail- en vliegverkeer - wordt het gehele geluidkarakter van windturbinegeluid meegenomen, dus ook laagfrequent geluid. Bij het vaststellen van de hoogte van deze norm zijn uitgebreide onderzoeken naar hinderbeleving meegenomen. Naast een jaargemiddelde norm voor overdag van 47 db in Lden, heeft de politiek besloten tot een extra norm voor de nacht van 41 db (Lnight). NWEA heeft ten tijde van de wetsvoorbereiding gepleit voor de komst van de Lden norm om een voor iedereen heldere norm te hebben (eerder was er namelijk discussie over het geluidniveau van grote windturbines bij bepaalde atmosferische omstandigheden). NWEA heeft gepleit voor een eenduidige en strikte norm, omdat in een ander geval ‘ruis’ ontstaat waardoor beleidsmakers over projecten aan het twijfelen worden gebracht en het risico bestaat van langere rechtsprocedures. Internationale studies: geen bewijs voor windturbine syndroom Er zijn veel studies naar gezondheidseffecten.[3] Juist omdat het om gezondheid gaat, verwijzen wij alleen naar die studies waaraan in belangrijke mate door onafhankelijke medici of gezondheidsinstituten is meegewerkt.
Uit de onderzoeken blijkt dat er geen bewijs is voor een ‘windturbinesyndroom’. Geluid en zeker het ervaren van geluid, kan echter wel degelijk tot irritatie leiden. Uit de onderzoeken blijkt ook dat het wel of niet kunnen zien van de windturbines een rol speelt; er wordt meer hinder van turbinegeluid ervaren door ondervraagden die zicht hebben op de turbines dan de ondervraagden die de turbines niet zien, maar op gelijke afstand wonen en waar volgens metingen het geluidsniveau gelijk is. Daarnaast speelt ‘participatie’ een rol. (Mede)eigenaren van turbines of omwonenden die op andere wijze voordeel ondervinden ervaren geen hinder. Een van de meest recente studies - begin 2012 – is die naar de impact van windturbines op de gezondheid [4] in opdracht van de overheid in de Amerikaanse staat Massachusetts. Deze ‘Wind Turbines Health Impact Study’ is uitgevoerd door acht onderzoekers uit verschillende medische disciplines van onafhankelijke instituten. Zij hebben zowel wetenschappelijke als niet-wetenschappelijke studies bekeken, waaronder ook studies naar het ‘windturbinesyndroom’. Zij constateren dat uit de literatuur bekende metingen naar laagfrequent geluid op 400 meter afstand van windturbines lagere waarden aangeven dan wat gehoord of gevoeld kan worden[5]. Wat betreft het effect op de gezondheid, constateren de onderzoekers dat niet bewezen of aannemelijk is dat windturbines rechtstreeks gezondheidsproblemen met zich meebrengen. Hoewel, beschrijven ze, er wel een verschil in geluidsniveau kan zijn tussen types windturbines. Claims dat laagfrequent geluid van windturbines een groot effect op de gezondheid hebben, zijn niet wetenschappelijk onderbouwd; eerder is er het bewijs dat de geluidsniveaus bijvoorbeeld het vestibulair systeem (evenwichtsorgaan) niet kúnnen aantasten[6]. Met andere woorden: het geluidsniveau van de windturbines ligt lager dan wat schadelijk zou kunnen zijn. Er is géén bewijs voor een combinatie van gezondheidsklachten door windturbines die te kwalificeren zou zijn als een ‘Windturbine syndroom’[7], constateren de onderzoekers. De belangrijkste epidemiologische studie toont aan dat er geen verband is tussen geluid van windturbines en gezondheidsproblemen. Er is geen wetenschappelijk bewijs voor een relatie tussen windturbinegeluid en een reeks van gezondheidsklachten, variërend van hoge bloeddruk, hart- en vaatziekten, slechthorendheid, oorsuizen (tinnitus) tot diabetes en migraine.[8]
Eerder, in 2009, kwam een internationale groep medici (Amerika, Canada, Denemarken en UK) uit verschillende disciplines met een onderzoek naar windturbinegeluid en gezondheidseffecten tot vergelijkbare conclusies[9]. Er is geen reden om aan te nemen dat laagfrequent geluid van windturbines directe fysiologische effecten heeft. Trillingen zijn te gering om door mensen vastgesteld te worden of effect te hebben op hun gezondheid. Net als in andere studies wordt er in ‘Wind Turbine Sound and Health Effects’ op gewezen dat geluid en het ervaren ervan tot irritatie (annoyance) kan leiden en dat dit gevoel van persoon tot persoon kan verschillen en effect op bijvoorbeeld stress en slaap kan hebben. Dit is een gegeven dat voor álle vormen van geluid kan optreden, niet specifiek voor windturbines. Opvallende opmerking in het rapport is de constatering dat deze annoyance mede veroorzaakt kan worden door het zogenaamde ‘nocebo’ effect: mentale en fysische belasting als gevolg van verwachte en gevreesde bijwerkingen van veranderingen. Het rapport constateert dat daardoor een sterke benoeming van mogelijke gezondheidseffecten door tegenstanders van windturbines de effecten kan veroorzaken die ze beschrijven[10]. In 2009 is door N. Pierpont gepubliceerd over een ‘wind turbine sydrome’[11]. Onder meer het Nederlandse RIVM deelt de visie niet van dat onderzoek, dat gebaseerd is op eigen waarnemingen van een kleine, niet-representatieve groep ondervraagden. Op 11 januari 2012 wees de Raad van State[12] een zienswijze met betrekking tot gezondheid en windturbines af, op basis van het RIVM-rapport[13] ‘Windturbines: invloed op de beleving en gezondheid van omwonenden’. Citaat uit de uitspraak van de Raad van State: ‘In het RIVM-rapport is volgens de raad gesteld dat het laagfrequente deel van het geluid van windturbines weliswaar tot extra hinder kan leiden, maar dat er gelet op de bestaande onderzoeken, onvoldoende aanleiding is om aan te nemen dat dit een factor van belang is voor het bepalen van de oorzaak van gezondheidsklachten’. Slaapverstoring is te verwachten bij een geluidsniveau boven 45 db in Lden; de Nederlandse norm voor de nacht ligt op 41 db. In het rapport ‘Evaluatie nieuwe normstelling windturbinegeluid’[14] uit 2009 geeft het RIVM aan dat laagfrequent geluid pas boven de gehoordrempel komt bij een Ldenwaarde van ruim boven de 50 dB (A). Nieuwe windturbines moeten voldoen aan de wettelijke normering van Lden 47 db en Lnight 41 db en dat betekent dat het Lf-
geluidsniveau aanzienlijk lager ligt, waardoor hinder door laagfrequent geluid vrijwel uitgesloten kan worden. Laag frequent geluid In Nederland verschijnt binnenkort een factsheet in opdracht van AgentschapNL over laagfrequent geluid. Deze wordt mede opgesteld naar aanleiding van een recent congres over het thema door de Nederlandse Stichting Geluidhinder (NSG) en de in mei door INCE/Europe gehouden conferentie ‘Low Frequency Noise and Vibration and its control’ in Groot-Brittannië Daarnaast is bekend dat onder meer de Canadese gezondheidsorganisatie verder onderzoek gaat verrichten. In Denemarken geldt sinds kort een aparte norm voor Lf-geluid. Denemarken gaat echter niet uit van de Lden waarin in principe het gehele geluidkarakter is meegenomen. De discussie in Denemarken is daarmee echter niet afgelopen; hoewel de overheid op basis van meerdere Deense rapporten tot een norm is gekomen, vindt een enkeling dit niet voldoende. Daarbij gaat het met name over de wijze waarop Lf-geluid gemeten wordt. Standpunt NWEA Windturbinesyndroom NWEA heeft naar aanleiding van de haar bekende onderzoeken geen reden om aan te nemen dat een windturbinesyndroom bestaat. Gezien de internationaal breed uitgevoerde onderzoeken, acht NWEA op het punt van het windturbinesyndroom geen nieuw of aanvullend onderzoek noodzakelijk. Laagfrequent geluid (Lf-geluid) Laagfrequent-geluid wordt al meegenomen in de huidige regelgeving voor windturbines, die uitgaat van het hele geluidkarakter van windturbines. Hoewel niet aannemelijk is dat Lf-geluid oorzaak is van een complex aan gezondheidsklachten, is het goed om de onderzoeken die lopen en de Deense ervaringen te monitoren en zou het goed zijn als onderzoeksbureaus gericht nader onderzoek doen naar aanleiding van vragen die zij hebben. Een algemeen breed onderzoek is naar onze mening op dit moment niet opportuun. Overigens zou zo’n onderzoek naar de mening van NWEA dan niet alleen voor windturbines moeten gelden, maar ook voor andere sectoren die Lf-geluid kunnen veroorzaken. Of, zoals een van de experts op geluidsgebied betitelt: ‘er zit meer laagfrequent geluid in een vrachtwagen dan een windturbine’.
Lf-geluid en de vermeende effecten op de gezondheid worden door de NWEA al enige tijd gemonitord en NWEA zal dat blijven doen - om te kunnen adviseren over vervolgstappen in publiciteit en in wet- en regelgeving over geluid en windturbines.
[1] Recent kopte dagblad Spits ‘Windenergie maakt ziek’ (Spits, 3 augustus 2012) naar aanleiding van een literatuuronderzoek door een Utrechtse studente rechten die dit deed als stagiair voor een advocatenkantoor dat bezwaar tegen een windpark heeft aangetekend. Deze conclusie staat in schril contrast tot verschillende onderzoeken van verschillende teams van medici. [2] In deze factsheet wordt de benaming laag frequent geluid als verzamelnaam gebruikt voor geluidsgolven waarvan de frequentie zo laag ligt dat het menselijk gehoororgaan het niet als geluid kan waarnemen, tenzij het een zeer hoog niveau heeft. Termen in de literatuur zijn onder meer infrageluid, infrasoon geluid, infrasound en low-frequency sound. [3] Deze studies staan of komen ook de website van NWEA www.nwea.nl/Windenergie-en-gezondheid. Hier zullen geleidelijk meer onderzoeken en factsheets over het thema worden geplaatst. [4] Wind Turbine Health Impact Study: report of Independent Expert Panel. In opdracht van het Massachusetts Department of Environmental Protection an het Massachusetts Department of Public Health, januari 2012. [5] ES 4.1.a punt 3 [6] ES 4.1.b. punt 5 [7] ES 4.1.b punt 7 [8] ES 4.1.b punt 9 [9] Wind Turbines Sound and Health Effects. An Expert Panel Review, december 2009, uitgevoerd voor de Amerikaanse en Canadese windenergie associatie door een internationale groep van medici die hun onderzoek en bevindingen onafhankelijk konden verrichten. [10] Zie 4.1.4. Nocebo Effect [11] N. Pierpont, Wind Turbine Syndrome. A report on a natural experiment, 2009. [12] Zie: http://zoeken.rechtspraak.nl/detailpage.aspx?ljn=BV0563 het betreft Windpark Tolhuislanden [13] RIVM, 2008. Windturbines: invloed op de beleving en gezondheid van omwonenden. GGD informatieblad medische milieukunde [14] RIVM, 2009. Evaluatie nieuwe normstelling windturbinegeluid, Invloed van
verschillende grenswaarden op blootstelling, hinder en mogelijkheden ontwikkelingslocaties.
