energie & milieu en bouwen aan de toekomst

energie & milieu en bouwen aan de toekomst

6

6

46

51

energie besparen in utiliteitsbouw n Mary-Ann Matthijs

46 specialist in aantoonbaar duurzaam gelamineerd en geïsoleerd hout n Petra van der Velde 51 terugblik Nationale Dubodag

n Mary-Ann Matthijs

56 bestaande gebouwen als levend organisme n Canopus Nederland 82 special project Bussemse Watertoren, Bussem n Michiel Haas / Nicole Smolenaers 90 special project HENK Grafimedia Center, Belfeld n Mary-Ann Matthijs

energie & milieu en bouwen aan de toekomst nr. 1 - 2009

56

82

90

3

voorwoord

59

we gaan ons beton groener maken

4

inhoud

64

10

groen, groener, groenst

investeren in duurzame, intelligente gebouwen: een aantrekkelijke keuze

pionier en koploper in duurzaam comfort

67

column Marion van der Kleij

13

lichtgewicht groen dak geschikt voor elk gebouw

68

duurzame energiewinning via dakoppervlak

16

column Pieter Fritz

70

19

energiezuinig en milieubewust bouwen zonder spouwmuur

20

duurzaam bouwen tegen scherpe bouwprijzen

72

leer- en onderzoeksomgeving

22

keurmerk maakt duurzaam bouwen zakelijk interessant

74

aluminium bouwproducten zijn duurzaam

24

woningen tot 35 procent minder CO2-uitstoot

76

Tilburg duurzaam in beweging

26

duurzaam isoleren

78

vloerenbedrijf past milieuvriendelijke bindmiddelen toe

28

natuurverf is de beste keuze

80

energiezuinige en publieksvriendelijke entreeoplossing

31

column Anne-Marie Rakhorst

94

duurzaamheid in uniek design hotel

32

een gesloten kringloop voor tapijt

95

het eerste full service Cradle to Cradle kantorenpark

34

International Center for Sustainable Excellence

98

actueel

41

meerwaarde duurzame technische voorzieningen is meetbaar

102

redactioneel

klanten en eindgebruikers duurzaam naar elk niveau

103

adverteerders index

48


www.senternovem.nl

investeren in energiebesparing tekst Mary-Ann Matthijs

energie besparen in utiliteitsbouw Een van de belangrijkste uitdagingen van het huidige kabinet is duurzame energievoorziening. Doel van het overheidsbeleid is om in 2020 30 procent energie te besparen ten opzichte van 1990. Ook facility managers, gebouwen vastgoedbeheerders krijgen daardoor steeds vaker te maken met het nemen van energiebesparende maatregelen. Hoewel energiebesparing op de lange termijn rendabel is door een daling van de energiekosten, blijkt het in eerste instantie echter ook vaak een kostbare aangelegenheid.

Goed voorbeeld I: Daelzicht Stichting Daelzicht, een Limburgse organisatie die mensen met een verstandelijke beperking ondersteunt, heeft begin 2009 de Installatie Performance Scan laten uitvoeren. Voor Daelzicht is het energiegebruik een belangrijke kostenpost. “Als stichting willen we natuurlijk geen geld verspillen”, vertelt Jos Nowacki, stafmedewerker Facilitaire Ondersteuning. “Elke euro die we kunnen besparen op de energierekening, kunnen we gebruiken voor onze cliënten”.

Jo Daemen, Manager Utiliteitsbouw en Beleidsadvies, SenterNovem

Veel facilitair managers en gebouwbeheerders vragen zich dan ook af hoe ze slim kunnen investeren in energiebesparing. En hoe leg je de financiële afdeling en de beslissers uit dat het goed is om niet alleen naar de investering te kijken, maar ook naar de exploitatiekosten? Hoe bepaal je de juiste maatregelen? Hoe bereken je de terugverdientijd? En hoe kies je de juiste momenten voor investeren? Allemaal vragen waarop SenterNovem, hét agentschap van het ministerie van Economische Zaken op het gebied van duurzaamheid en innovatie, antwoord kan bieden. SenterNovem biedt een groot aantal regelingen en programma’s aan op het gebied van duurzaamheid en innovatie.

koelen, verwarmen, verlichten, ventileren en isoleren werkt veel apparatuur in kantoorpanden, scholen en zorg– en welzijnsinstellingen niet optimaal. Dat betekent niet alleen een te hoge energierekening, maar ook klachten van de gebruikers. Door de juiste energiebesparende maatregelen te nemen, wordt dus niet alleen het milieu ontlast en de portemonnee ontzien, ook het comfort en de productiviteit worden verhoogd”.

slimme energie Een van de programma’s van SenterNovem op het gebied van energiebesparing in de utiliteitsbouw is het programma ‘Slimme Energie’. Het programma helpt facilitair managers en gebouwbeheerders in kantoren, zorgen onderwijsinstellingen energiebesparing te realiseren. Jo Daemen, Manager Utiliteitsbouw en Beleidsadvies bij SenterNovem: “Met betrekking tot

verbetering van het binnenklimaat In veel gebouwen is sprake van problemen rond de kwaliteit van het binnenmilieu. Door slecht afgestelde ventilatiesystemen stijgt de temperatuur onnodig en wordt veel energie verspild. SenterNovem laat jaarlijks het onderzoek ‘Energiemonitor gebouwde omgeving’ uitvoeren onder duizend instellingen in de utiliteitsbouw.


Op www.slimme-energie.nl krijgt u tips en adviezen over hoe u slimmer met energie om kunt gaan in uw organisatie. U vindt hier nuttige instrumenten, voorbeeldprojecten en informatie over terugverdientijden en subsidies.

De Installatie Performance Scan is voor Daelzicht uitgevoerd door Arcadis. Er werd bewust voor gekozen om de scan uit te voeren voor het 100 jaar oude hoofdgebouw, het centrum voor dagactiviteiten en het zwembad. “Bij de realisatie van nieuwe woningen worden energiebesparende maatregelen integraal meegenomen. De oudere gebouwen zijn wat energetische kwaliteit betreft echter minder ideaal. Daarom kijken we hier kritisch naar verbetermogelijkheden. De Installatie Performance Scan bood daarbij uitkomst”, aldus Nowacki. De bevindingen van Arcadis zijn dat de zaken rond de klimaatinstallaties voor de gescande gebouwen goed geregeld zijn. Toch valt er nog 10 tot 15 procent op de energiekosten te besparen. Dat zit onder andere in het aanpassen van de bedrijfstijden, het iets anders instellen van de stooklijnen en het waterzijdig inregelen van de installatie. Samen met Arcadis gaat Daelzicht kijken hoe de aanbevelingen van de IPS geïmplementeerd kunnen worden. Nowacki: “Het gaat om maatregelen die lekker concreet zijn en met weinig investeringen doorgevoerd kunnen worden. Daar kunnen we dus zeker wat mee!”

Respondenten geven antwoord op vragen over hun energieverbruik, waarbij een onderscheid wordt gemaakt tussen onderwijsgebouwen, kantoren, winkels, ziekenhuizen en verpleeg- en verzorgingshuizen. Daemen: “Uit dit onderzoek blijkt onder meer dat circa 60 procent van de medewerkers en bewoners in verpleeg- en verzorgingsinstellingen last heeft van te hoge temperatuur. Veertig procent zegt ook hinder te ondervinden van te droge lucht. Door dit ongezonde binnenklimaat voelen veel bewoners en medewerkers zich onprettig en ze ervaren klachten, variërend van een lagere productiviteit tot concentratieproblemen, hoofdpijn en benauwdheid. Sommige instellingen proberen de ventilatie- en verwarmingsystemen zelf goed af te stellen, maar vaak zien we dat de verwarming uit goede wil wordt aangevuld met ventilatie. De afstelling klopt dan niet meer. Bij de overgang van seizoenen blijkt vaak dat de apparatuur tegen elkaar in werkt. Bijvoorbeeld een verwarming waar in de wintermaanden nog eens voorverwarmde ventilatielucht bij komt’’. Uit het onderzoek van SenterNovem blijkt tevens dat 85 procent van de instellingen geen gespecialiseerd advies vraagt bij het reguleren van de verwarmingsinstallatie. Hierdoor verspillen de verpleeg- en verzorgingshuizen onnodig veel energie en zadelen zichzelf met een te hoge energierekening op. Volgens Daemen is er zeker in de zorg nog veel te winnen. “Directies en bestuur van de instellingen zouden integraler naar energiebesparing moeten kijken. Het verbeteren van het binnenklimaat en het treffen van energiebesparende maatregelen gaan in feite hand in hand. Hierdoor zijn synergie-effecten te realiseren. Het juist afstellen van de installaties is hiervan een goed voorbeeld”. Installatie Performance Scan De Installatie Performance Scan (IPS) is het instrument bij uitstek om ervoor te zorgen dat de klimaatinstallatie optimaal presteert. Het instrument maakt de verbetermogelijkheden van de verwarmings- of koelinstallatie in een gebouw snel inzichtelijk. Het is een praktisch en betrouwbaar instrument, dat door SenterNovem ontwikkeld is en dat mikt op haalbare doelen. Uit onderzoek blijkt namelijk dat maar liefst 70 procent van de installaties in utiliteitsgebouwen niet goed is afgesteld. Dit zorgt voor een te hoge energierekening, onnodige uitstoot van CO2 en een negatief effect op het binnenklimaat. De kosten van de Installatie Performance Scan bedragen nagenoeg alleen arbeid en de besparingen lopen op van 5 procent tot 35 procent. Met geringe inspanning kan dus veel bespaard worden.


Goed voorbeeld II: Gemeente Eindhoven Energie besparen past bij het streven van de gemeente Eindhoven om op langere termijn (2035/2045) een CO2 - neutrale gemeente te worden. Uit de circa duizend panden die de gemeente beheert, werden zeven gebouwen geselecteerd waar het energiegebruik het hoogst was. Die zijn aan de hand van de Installatie Performance Scan doorgelicht op verwarming, koeling en luchtbehandeling, verlichting en de bouwkundige staat. Eén van de gescande gebouwen is het stadhuis. Daar is de grootste energiewinst behaald door het actualiseren en optimaliseren van de bedrijfstijden van alle installatieonderdelen. De stadhuistoren bleek standaard tot ’s avonds 11 uur verwarmd of gekoeld te worden. Door die instellingen aan te passen, bespaart de gemeente veel geld zonder ook maar iets in te leveren op het comfort. “We hebben digitale overwerktimers aangebracht”, vertelt Marc Gijsman, adviseur werktuigbouwkunde van de gemeente Eindhoven. “Met één druk op de knop kan de bode een deel van de installatie handmatig inschakelen als dat buiten normale gebruiksuren nodig is.” Ook is winst behaald door de verlichting in het restaurant te schakelen op de hoeveelheid licht van buiten. Op een zonnige dag scheelt dat veel. Het schakelen van de buitenverlichting op een lichtsensor voorkomt dat licht onnodig brandt. Andere maatregelen die op basis van de scan zijn genomen, zijn onder meer het uitschakelen van de buitenzonwering bij lage buitentemperaturen, het optimaliseren van de bedrijfswijze van de circulatiepompen en het alleen op basis van warmtevraag bijschakelen van de tweede. Gijsman heeft nog wel meer wensen. Het aanpassen van de bewakingsverlichting in het stadhuis bijvoorbeeld, waardoor minder lampen hoeven te branden. En een stand-alone verwarming voor de bewaking, zodat buiten openingstijden de cv-ketel uit kan. “Niet voor alle maatregelen die uit de scan komen, hebben we budget. Sommige maatregelen vragen een aardige investering.” De buitengevel van de stadhuistoren is niet geïsoleerd en de kozijnen en de ramen moeten vervangen worden. Door dat aan te pakken, verbetert het comfort en het levert bovendien een energiebesparing van 70 procent op. Als de terugverdientijden langer zijn, is het volgens Gijsman soms wel moeilijk om budget te krijgen voor ingrijpende maatregelen die puur gericht zijn op energiebesparing. “Maar als je energiebesparende maatregelen kunt nemen bij het uitvoeren van groot onderhoud, is het al snel lonend. Als de gevel toch gerenoveerd moet worden, kan in één moeite door een goede isolatie worden aangebracht.” Gijsman vindt het een goed idee om eens in de vier tot vijf jaar een Installatie Performance Scan uit te laten voeren. Als je regelmatig scant, blijf je scherp op verbetermogelijkheden en nieuwe technologieën. De scan zal zeker niet elke keer zoveel besparing opleveren als de eerste keer, maar als je er niet naar kijkt, weet je zeker dat het niets oplevert. En de kosten van de scan verdien je zeker terug.” Bij de zeven panden die de gemeente tot nu toe heeft onderzocht, blijkt een besparing mogelijk van gemiddeld 10 tot 12 procent. Bij het stadhuis is – alleen al met het beter afstellen van de installaties - een besparing gerealiseerd van 20 procent, dat levert maar liefst 60.000 euro per jaar op. “En zodra we alle maatregelen hebben doorgevoerd, besparen we in deze zeven panden het gemiddelde jaarlijkse elektriciteitsverbruik van ongeveer 550 huishoudens!”.


‘Bij het stadhuis is – alleen al met het beter afstellen van de installaties - een besparing gerealiseerd van 20 procent’

SenterNovem SenterNovem stimuleert, in opdracht van de Rijksoverheid, duurzame economische groei door een brug te slaan tussen markt en overheid, nationaal en internationaal. Bedrijven, kennisinstellingen en overheden kunnen bij SenterNovem terecht voor advies, kennis, en financiële ondersteuning. SenterNovem is een agentschap van het Ministerie van Economische Zaken. Heeft u vragen over een programma of regeling? Neem dan contact op met het Informatiepunt SenterNovem. Telefoon: (030) 239 35 33, op werkdagen van 09:00 12:00 uur en van 14:00 - 16:00 uur.

Symposium Investeren in Besparen Het nemen van energiebesparende maatregelen in bestaande gebouwen kan een kostbare aangelegenheid zijn. Voor facility managers, gebouwen vastgoedbeheerders die op een slimme manier energie en kosten willen besparen, organiseert SenterNovem - in samenwerking met zeven brancheorganisaties - het symposium Investeren in Besparen. Het symposium vindt plaats op dinsdag 9 februari 2010, van 12.00 tot 18.00 uur in Cinemec in Ede. Dit symposium wordt mogelijk gemaakt door SenterNovem, in het kader van het programma Slimme Energie. Verschillende aansprekende sprekers komen aan het woord om de aanwezigen te inspireren. Daarnaast heeft de bezoeker twee keer de keuze uit acht workshops om kennis en ervaringen op te doen en uit te wisselen. Er zijn branche-overkoepelende workshops en workshops toegespitst op de zorgsector en de sector voor beroepsen hoger onderwijs. Vanaf 23 november kunt u zich inschrijven. Aan het eind van de dag zal de bezoeker gegarandeerd voldoende kennis in huis hebben om de juiste energiebesparende maatregelen te nemen, het financiële rendement van de maatregelen te onderbouwen en gefundeerd investeringen kunnen voorleggen aan de beslissers in organisatie en financiële afdeling. Aan het symposium zijn geen kosten verbonden. De uitnodiging wordt via de brancheorganisaties verspreid. Op de site www.investereninbesparen.nl vindt u meer informatie over het programma en inschrijving.«

www.senternovem.nl

bron: SenterNovem


technologie biedt de oplossing

‘Alleen meten levert al een energiebesparing van vijf procent op’

tekst drs. Pieter J.A. Koenders, Imtech N.V.

groen, groener, groenst Met techniek hebben we de sleutel in handen om de wereld groener te maken: energie, milieu en water zijn dé issues van de toekomst. Technologie biedt de oplossing. Imtech heeft hiervoor enorme kennis opgebouwd: energiebesparing, energy contracting, innovatieve klimaattechnologie, uitstootbeperking, ‘groene’ verlichting, ‘groene schepen’, het verzorgen van schoon afvalwater en nog veel meer. In 2008 kwam 25 procent (960 miljoen euro) van de totale omzet van Imtech uit de markt van ‘energy & environment’. Imtech: Groen, groener, groenst

‘groen’ stappenplan Imtech helpt klanten ‘groene’ doelstellingen te behalen. Centraal daarbij staat dat de klant zelf bepaalt hoe ver hij gaat in het proces van ‘vergroening’. Een eerste stap is praktisch advies over goed huismanschap: het optimaliseren van de verlichting, goed instellen van de decentrale energiecentrale en vervolgens het verbruik ‘finetunen’ op basis van de daadwerkelijke behoefte. Daarna volgt de fase van ‘meten is weten’, waarin Imtech – tot op stopcontactenniveau – meet welke unit hoeveel energie verbruikt. De ervaring leert dat dit al een besparing van 5 procent kan opleveren. Daarna volgt de aanpak van de gebouwautomatisering; integratie van de technologie in een gebouw in relatie tot de behoefte aan energie en het constant monitoren daarvan. Wil de klant nog een stap verder gaan, dan geeft Imtech advies over de inzet van innovatieve technologie. Voorbeelden daarvan zijn warmte-koude opslag, thermische energie, energiedaken, opwekking van eigen energie via biomassa of het plaatsen van fluisterstille en slagschaduwvrije ‘urban windturbines’.

Met 22.500 werknemers en opbrengsten van 3,8 miljard euro is Imtech één van de grootste technische ‘groene’ dienstverleners in Europa. Het geheim van Imtech is dat de onderneming elektrotechniek, ICT en werktuigbouw combineert. In de markt van gebouwen, industrie en infrastructuur, maar ook in de markten van ICT, traffic (mobiliteit) en marine. De unieke Imtechformule - multidisciplinaire, complete en integrale dienstverlening - en een uitgekiende overnamestrategie vormen het vliegwiel voor de snelgroeiende omzet en winst, elk jaar opnieuw. Ook voor de komende jaren verwacht het bedrijf verdere groei. ‘Groen’ helpt daarbij. unieke ‘groene’ projecten Opdrachtgevers stellen tegenwoordig hoge eisen aan duurzaamheid en energiebesparing. Denk aan de Olympische Spelen 2012. Imtech is geselecteerd voor het verzorgen van de duurzame technologie in het meest duurzame Olympische stadion ooit. Een andere blikvanger is de ‘groene’ revitalisatie van het hoofdkantoor van de Deutsche Bank in Frankfurt. Dit zijn twee enorme torens van 150 meter hoog, in totaal meer dan 100.000 m2, het meest ‘groene’ kantoorgebouw in Europa. Imtech ‘vergroent’ de complete technische infrastructuur. Het resultaat? 50 procent minder energie, 50 procent minder CO2uitstoot en 45 procent minder waterverbruik. Een ander voorbeeld is het nieuwe ‘groene’ Greenpeace schip, de Rainbow Warrior III. Imtech verzorgt tevens de ‘groene’ technologie in het nieuwe hoofdkantoor van de Nederlandse Landmacht.


‘groene’ gebouwen Het verduurzamen van gebouwen en bedrijfspanden is binnen Europa een hot item. Zowel vanuit het oogpunt van maatschappelijk verantwoord ondernemen als steeds scherpere EU-eisen. Deels komt verduurzaming ook voort uit de behoefte aan lagere energiekosten, een betere exploitatie, betere verhuurbaarheid en draagt het bovendien bij het imago van de onderneming. Imtech focust zich op deze ‘Green Buildings’ en is initiatiefnemer van Green Office 2015®, een integrale meervoudige gebiedsontwikkeling waarin energie, milieu, water, stedenbouw, landschap, architectuur, interieur en technologie samengaan. Een integraal concept met de hoogste scores in BREEAM, LEED en GreenCalc. Een andere testcase is een pand van Wereldhave dat aan de hand van een integraal ontwerp gebouwd wordt. Ook voor zichzelf bouwt Imtech een energieneutraal kantoor, dat in Eindhoven komt te staan. Dit BREEAM-NL gecertificeerde kantorencomplex, ontwikkeld volgens de principes van cradle to cradle, is een modelkantoor wat betreft energieverbruik, CO2 - uitstoot en belasting van het milieu.

Green Office 2015®, een integrale meervoudige gebiedsontwikkeling met de hoogste scores in BREEAM, LEED en GreenCalc

MVO Imtech kijkt ook naar de eigen bedrijfsprocessen en loopt in de wereld van techniek voorop op het gebied van MVO (Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen). Imtech sluit overeenkomsten voor groene stroom en een groen wagenpark. Imtech zorgt ook voor een duurzame afvalstroom van het restafval in kantoren en op projecten. Tevens meet Imtech zijn eigen carbon foot print en maakt met leveranciers in een ‘Code of Supply’ afspraken over het meten van hun carbon foot print. Maar ook in andere opzichten neemt Imtech haar MVO-verantwoordelijkheid serieus. Samen met de organisatie SharePeople ondersteunt Imtech duurzame ondernemers uit ontwikkelingslanden. Zo helpt een team Imtechers een fabriek die wordt gerund door voorheen werkeloze Zuid-Afrikanen bij de productie van hippe slippers uit oude autobanden die voorheen in het milieu terecht kwamen: zogenaamde plakkies. Een ander Imtech-team helpt de energieproblematiek in Zuid-Afrika te beheersen. Imtech: groen, groener, groenst.« Meer info: [email protected]


Een optimaal leefklimaat begint met een behaaglijke en comfortabele omgevingstemperatuur, zowel in de zomer als in de winter. In de

specialist in warmtepompen en zonne-energie

zomer behaaglijk koel en in de winter verfrissend warm. Zo schept u

JTS Energietechniek BV

een sfeer waarin u zich thuis heerlijk kunt ontspannen en op kantoor of fabriek, optimaal kunt presteren. En het gevoel van rust en comfort wordt met een blik op uw energierekening alleen maar versterkt.

BODEMENERGIE & VERFRISSENDE WARMTE Frisse zomer

Een warmtepomp-installatie ‘pompt’ in de zomer de warmte uw huis uit. Via de warmtewisselaar wordt de energie opgeslagen in de bodem. Zo koelt u uw huis zonder nare tocht of luchtverplaatsing. De koelte dringt zich niet op maar voelt natuurlijk aan.

JTS Energietechniek BV Willem Alexanderhaven, Schipperswal 20a, 6041 TC Roermond Tel.: 0475 - 420 420, Fax: 0475 - 420 430, www.jts-energietechniek.nl e-mail: [email protected]

Warme winter

Een warmtepomp-installatie bestaat uit drie cycli. In de eerste cyclus wordt de warmte aan de bodem onttrokken. De bodemenergie is helemaal gratis, in tegenstelling tot gas. Vervolgens wordt in de warmtepomp de laagwaardige warmte omgezet in bruikbare energie. Tenslotte wordt de opgewekte warmte afgestaan aan vloeren en/of wanden en/ of plafonds. Het resultaat is een weldadige, vanzelfsprekende warmte.

pionier en koploper in duurzaam comfort Fossiele brandstoffen zijn schaars, een probleem dat zeker de laatste tijd nadrukkelijk in beeld is, en schadelijk voor het milieu. Bovendien, ooit raken ze op en dat moment nadert sneller dan verwacht. Vanuit die gegevens werd in 1995 JTS Energietechniek opgericht, een installatiebedrijf gericht op duurzame energievoorziening. Geen kostbaar, vervuilend gas om te verwarmen, geen dure airconditioning om te koelen, maar warmte en energie uit de bodem en van de zon. JTS Energietechniek verdiepte zich in die begindagen in de warmtepomptechniek, een techniek waarbij een gebouw wordt verwarmd en gekoeld met behulp van bodemenergie.

De markt zag er in eerste instantie weinig in, maar toen bleek dat het systeem deed wat beloofd werd, groeide interesse. Mond-tot-mondreclame deed de rest. Zo vestigde JTS Energietechniek een goede reputatie en inmiddels is het bedrijf in een groot deel van Nederland, België en Duitsland actief en werken er 14 medewerkers. minder energie, meer comfort “We zijn geen groot bedrijf, maar daar kiezen we bewust voor”, geeft eigenaar Huub Janssen aan. “Bij ons staat de kwaliteit centraal. We werken met een klein, flexibel en bijzonder vakbekwaam team voor uiteenlopende klanten, zowel voor woningmarkt als de utiliteitsbouw”. Hij maakt vervolgens duidelijk dat het innovatieve karakter uit de begindagen nog altijd een belangrijk kenmerk is dat zijn bedrijf voordurend met nieuwe ontwikkelingen bezig is. Ontwikkelingen waarbij zonne-energie een steeds belangrijkere rol speelt. “Dat wordt wat duurzame energie betreft de combinatie van de toekomst, die tussen de zon en de bodem. Voorbeelden hiervan zijn bijvoorbeeld het zon-termisch en zon-PV- systeem, energie uit platte daken en zelfs de hybride warmtepomp, dat wordt op dit moment al allemaal door JTS toegepast.

uitstekend rendement Zoals gezegd combineert JTS het gebruik van een warmtepomp steeds vaker met zonne-energie. De met zonnecollectoren opgewekte warmte wordt dan opgevangen in een buffer. In de buffer is water van verschillende temperaturen met een uitstekende gelaagdheid opgeslagen, dat naar behoefte kan worden aangesproken door verschillende energievragers. voorbeeldfunctie Hoewel de warmtepompsystemen inmiddels vaker worden toegepast en zonne-energie steeds meer aandacht krijgt - de overheid geeft ook weer subsidie voor warmtepompen en zonnecollectoren bij bestaande gebouwen – merkt Huub Janssen dat er toch nog niet - ontgonnen gebied is. “Als ik bijvoorbeeld naar deze regio kijk, dan zijn we in sommige steden en dorpen bij allerlei projecten betrokken, terwijl andere gemeenten nog wat terughoudend zijn”. Janssen twijfelt er echter niet aan dat gasinstallaties steeds meer vervangen zullen worden door warmtepompen en zonnecollectoren. “Zonder meer. Met het oog op de kosten, het comfort, en niet op de laatste plaats, het milieu”.


www.jts-energietechniek.nl

modemcommunicatie Huub Janssen gaf het al aan, JTS realiseerde sinds de oprichting al vele goed werkende installaties. Zo werden tal van woningen, van klein tot extreem groot, al of niet met binnen- en/of buitenzwembaden, voorzien van warmtepomptechniek en zonne-energie (vlakke plaat of heat - pipes). Zowel bij nieuwbouw- als renovatieprojecten. Een voorbeeld van de laatste is de toepassing van warmtepompen in 31 monumentale woningen in Maastricht. Samen met Comfort plafond wordt bij dit project de energiehuishouding aangepakt. Verwarming, koeling en warm tapwater, er is geen gas meer nodig. En indien gewenst, aldus Janssen, kan bewaking op afstand plaatsvinden. Bij JTS ligt de nadruk op werktuigbouwkundige installaties. Dat betekend dat we de klant een concept kunnen bieden waarbij alles uit een hand gebeurt. We kunnen een compleet scala werkzaamheden met betrekking tot de werktuigbouwkundige installaties bieden, van basisontwerp tot uitvoering en onderhoud. Bijkomend voordeel voor de klant is dat hij slechts één aanspreekpunt heeft en dus snel en effecient kan communiceren. Om vanuit die kennis op een vooruitstrevende wijze invulling te geven aan de wensen van de klant voor duurzame, energiebesparende en milieuvriendelijke installaties.

‘We kunnen een compleet scala werkzaamheden met betrekking tot de werktuigbouwkundige installaties bieden, van basisontwerp tot uitvoering en onderhoud’


besparing JTS Energietechniek bv was al bezig met het ontwikkelen van warmtepompsystemen ter vervanging van de conventionele verwarmings- en koelinstallaties op het moment dat er voor milieuproblematiek nog weinig aandacht was. Die worden dan ook alweer sinds 13 jaren geïnstalleerd bij bedrijven, maar ook bijvoorbeeld zorgen seniorencomplexen. Deze installatieconcepten leiden bovendien tot een enorme CO2 reductie, een onderwerp waar tegenwoordig veel aandacht voor is. Ook in de utiliteitsbouw is JTS actief. Hier werden bijvoorbeeld warmtepompen toegepast waarbij combinaties werden gemaakt met de gasabsorptiewarmtepomp en energieleverende platte daken. Het zijn projecten waarbij modemcommunicatie inmiddels een standaardbegrip is geworden. Een nieuwe ontwikkeling, die volgens Janssen meer en meer toegepast zal gaan worden, is een door de zon gevoede hybride warmtepomp. Het is een zoveelste voorbeeld van het innovatieve karakter van JTS en het is dan ook niet vreemd dat het bedrijf, dat voor meerdere fabricaten warmtepompen selectdealer is, al diverse nationale en internationale prijzen in de wacht heeft gesleept. Janssen is er terecht trots op en hij vertelt dan ook stralend over een nieuwste ontwikkeling. “We zijn uitverkozen om een prachtig ecologisch project, Ecoranch in Helden – Grashoek dat we mee ontwikkeld hebben, uit te voeren. Het is een project dat is opgenomen in de route van de Floriade van 2012, een platform waarop we ons nadrukkelijk kunnen en zullen laten zien.«


nieuwe generatie groene daken

lichtgewicht groen dak geschikt voor elk gebouw Icopal bv introduceert met ICOMOSS een nieuwe generatie groene daken. ICOMOSS, een innovatief groen dak op basis van mos, is zo licht dat het geen extra draagconstructie vraagt. Daardoor is het toepasbaar op elk gebouw. ICOMOSS is daarnaast energiebesparend, duurzaam, onderhoudsarm en kostenbesparend. ICOMOSS is een groen dak op basis van mossen, dat eenvoudig op een bitumineus dakbedekkingsysteem wordt bevestigd. Het bestaat uit drie lagen: een waterbergende vezelmat, een mat met driedimensionale vezels die de mosplanten vasthoudt en de laag met speciaal geselecteerde mossen. De mosspruiten komen pas tot ontwikkeling nadat het dak is aangebracht. De omstandigheden bepalen welke mossoort zich het sterkst ontwikkelt, waardoor op elke locatie een dichtbegroeid vlak ontstaat. Door de variatie in mossoorten en de voortdurende groei heeft elk dak een eigen, wisselend gezicht. ICOMOSS is door het gebruik van geavanceerde materialen zeer licht van gewicht (inclusief regenwater maximaal 20kg/m2). Hierdoor is het toe te passen op bijna iedere draagconstructie. Door de natuurlijke eigenschappen van mos heeft ICOMOSS een isolerende werking. Het zorgt voor verkoeling in de zomer en leidt tot een aangenamer binnenklimaat. Ook draagt ICOMOSS bij aan het behalen van ambitieuze doelstellingen op het gebied van duurzaamheid. Het brengt de CO2-uitstoot van het gebouw omlaag en neemt fijnstof op uit de lucht. ICOMOSS vraagt geen onderhoud, is sterk en robuust en doorstaat ook extreme weersomstandigheden zoals hitte, langdurige droogte of vorst. De moslaag beschermt het bitumineuze


www.icopal.nl

‘Door de variatie in mossoorten en de voortdurende groei heeft elk dak een eigen, wisselend gezicht’

fase 1

dakbedekkingsysteem tegen temperatuurverschillen, waardoor het een langere levensduur heeft. ICOMOSS is voor ons een hele goede oplossing! ICOMOSS wordt nu al op grote schaal toegepast bij een duurzaam renovatieproject van wooncorporatie Lefier in de wijk Lewenborg in Groningen. Hierbij wordt op bijna 400 woningen in totaal 20.000 m2 groen dak aangelegd. “Dankzij ICOMOSS konden we op een relatief eenvoudige manier onze duurzaamheidsambities waarmaken”, aldus projectleider Johan Duut van Lefier StadGroningen. “Het grote voordeel van ICOMOSS is dat het zorgt voor een betere luchtkwaliteit, maar geen bouwkundige aanpassingen vraagt. De milieuwinst per jaar is 10 miljoen kuub lucht gezuiverd van fijnstof en een reductie van CO2! Ook kan in dit project bij zware neerslag 260.000 liter water vertraagd worden afgevoerd, waardoor de piekbelasting van het riool omlaag gaat. ICOMOSS is voor ons een hele goede oplossing!” Voor het duurzame en innovatieve karakter van de renovatie heeft Lefier een nominatie ontvangen voor de Building Business Golden Green Awards. Icopal Icopal is Europa’s toonaangevende producent van producten voor de bescherming en afdichting van bouwconstructies, met name dakbedekking en waterdichte membranen. In Scandinavië is Icopal de grootste bouwonderneming op het gebied van daken. Icopal, opgericht in 1876, opereert wereldwijd en heeft 35 productielocaties en meer dan 90 kantoren in Europa, Noord-Amerika en Azië. De Icopal groep heeft een omzet van meer dan € 1,2 miljard en biedt werk aan 4.200 werknemers.«

fase 2

fase 3


M

M

M

M

M

energie & milieu en bouwen aan de toekomst

BETAALBAAR EN VERRASSEND BOUWEN IN BETON

FOFSHJFNJMJFV FOCPVXFOBBOEFUPFLPNTU

KBBSHBOH OVNNFS €

we gaan ons beton groener maken ■ duurzame ontwikkelingen in beton

column Anne-Marie Rakhorst ■ het Cradle to Cradle principe

International Center for Sustainable Excellence

Er is de afgelopen maanden hard gewerkt aan dit vakblad. Als bladmanager zie ik het als taak om onze doelgroep zo breed mogelijk te informeren over de mogelijkheden van duurzaam bouwen. Dit doen we door gedegen research te plegen op het gebied van innovatieve en duurzame ontwikkelingen binnen de bouwsector. Tevens bezoek ik, samen met onze redacteur MaryAnn Matthijs de nodige evenementen op het gebied van maatschappelijk verantwoord bouwen, teneinde u te kunnen informeren over actuele zaken omtrent energiebesparende maatregelen, duurzaamheid en milieubewustzijn binnen de bouw-sector. Mary-Ann is met hart en ziel betrokken bij het schrijven van diverse artikelen, het uitbreiden van ons ‘energienetwerk’ en het verrichten van research.

■ duurzaamheid wordt tastbaar en concreet

duurzaamheid in de praktijk

Hercuton b.v.

#$# #"

www.hercuton.nl

jaargang 1 ■ 2009 ■ nummer 1 ■ €

#$!

■ Nationale Dubodag 2009

energie besparen in utiliteitsbouw ■ groen, groener, groenst ■ lichtgewicht groen dak geschikt voor elk gebouw ■ keurmerk maakt duurzaam bouwen zakelijk interessant ■ klanten en eindgebruikers duurzaam naar elk niveau ■ special project Bussemse Watertoren ■ bestaande gebouwen als levend organisme ■

Natuurlijk is niet alleen in de inhoud belangrijk, maar mag het oog ook zeker iets hebben. Dit is voor vele mensen een bekend gezegde. Daarom heeft Lawrence Coppen, een van onze grafische medewerkers, veel tijd en energie gestoken in de opmaak van het vakblad. Zoals u ziet heeft hij uitstekend werk geleverd. Ik hoor sommige mensen al denken; ‘Zijn jullie zelf ook duurzaam bezig’? Mijn antwoord is kort en bondig ‘ja’. Een vakblad uitbrengen over ‘energie & milieu’ kan natuurlijk niet zonder zelf aandacht te besteden aan FSC papier en milieuvriendelijke druk op waterlakbasis. Om ons nieuwe vakblad te laten uitgroeien tot een succes stellen wij hoge eisen. Onze visie berust op het specifiek kwalificeren van duurzaam/innovatief bouwen, waarbij de omschreven technieken, maatregelen, materialen en systemen direct meetbaar zijn en een positieve impact hebben op het milieu en de toekomst. Wij zijn dan ook zeer verheugd dat grote organisaties ons steunen en hun kennis en ervaring met ons en onze lezers willen delen. Op deze wijze vormt het magazine een bron van informatie over duurzaam bouwen in de breedste zin van het woord, zowel binnen de utiliteits- als woningbouw. In 2010 zal dit nieuwe vakblad vier maal verschijnen met een extra bijlage bij het derde nummer over woningbouw in Nederland. Ik wens u voor nu en in de toekomst veel leesplezier!! Pieter Fritz, bladmanager ‘energie & milieu en bouwen aan de toekomst’

column


www.hercuton.nl Bedrijfsgebouw van Dedato Ontwerpers en Architecten. Uitgevoerd in loft architectuur. Onder het pand is parkeergelegenheid gecreëerd.

kansen voor slimme ondernemers tekst Hercuton bv

duurzaam bouwen tegen scherpe bouwprijzen “De overheid is de energieprestaties van nieuwe gebouwen stevig aan het aanscherpen. Zo zal er rond 2020 alleen nog klimaatneutraal of energieleverend worden gebouwd. Hercuton biedt slimme ondernemers de kans hier nu al op in te spelen. Door duurzaam te bouwen. Hierdoor nemen de energieen onderhoudskosten van een pand aanzienlijk af. Naast het onderscheidend vermogen biedt duurzaam bouwen de ondernemer nog een extra voordeel. Als hij in de toekomst zijn pand wil verkopen of verhuren, voldoet deze al aan de hoge eisen die de overheid zal stellen. Hierdoor zal hij sneller een koper of huurder voor zijn pand vinden.

Aan het woord is Paul Zijlmans, commercieel directeur van Hercuton. Als specialist in het ontwerpen en bouwen van bedrijfshuisvesting in prefab beton kent hij de markt als geen ander. In zijn optiek staat duurzaam bouwen gelijk aan kwalitatief en waardevast bouwen. Gebruik makend van de juiste materialen en technieken. Maar bovenal energiezuinig en milieubewust bouwen. Zijlmans: “Hercuton maakt gebruik van een uitgekiend betonbouwconcept. Wij werken met grootschalige betonelementen welke onder gecontroleerde omstandigheden worden gefabriceerd. Deze elementen worden kant-en-klaar op de bouwplaats aangevoerd en met speciale verbindingen aan elkaar gekoppeld. Voor de realisatie van kantoren maken wij gebruik van het unieke kantoorconcept Hercuton FlexOffice of van de karakteristieke loft architectuur. Hercuton gebouwen kenmerken zich door hun duurzaamheid, brandwerendheid, inbraakveiligheid en opvallende vormgeving. Beton beschikt over veel voordelen waardoor duurzaam bouwen bijna vanzelfsprekend is. Zo is de levenscyclusanalyse van beton


Een “schoolvoorbeeld” van duurzaam bouwen. Het depot van het Stedelijk Museum in Amsterdam herbergt zeer kwetsbare en oude kunstwerken. Het depot is ongevoelig voor inbraak, heeft een perfecte klimaatbeheersing en is uitermate brandwerend.

Bussumse watertoren: het duurzaamste kantoor van Nederland. Voorziet volledig in zijn eigen energiebehoefte en behaalt een Milieu-Index-Gebouw (MIG) score van 900-1000. Hoofdkantoor Hercuton. Duidelijk herkenbare loft architectuur, voorzien van parkeerdak en betonkernactivering.

ten opzichte van bijvoorbeeld staal veel beter. Daarnaast is er erg veel warmte of koude nodig om een betonmassa van temperatuur te doen veranderen. Door het accumulerend vermogen van de massa blijft de temperatuur in een gebouw dus het hele jaar door relatief stabiel. Hierdoor ontstaat een prettig werkklimaat tegen lage energiekosten.” Zijlmans vertelt dat het natuurlijk nóg duurzamer kan. Enkele voorbeelden die hij noemt zijn de karakteristieke loft architectuur, betonkernactivering, meervoudig grondgebruik, groene daken, windenergie en waterhergebruik. Met het label brons, zilver en goud zal Hercuton binnenkort weergeven hoe duurzaam een nieuwbouw wordt. Dit bevordert niet alleen de bewustwording bij opdrachtgevers. Het geeft ook in een oogopslag weer welke extra investering voor een label nodig is en wat de terugverdientijd hiervoor bedraagt. Zijlmans wijst erop dat de energieprijzen hoog zijn en naar verwachting hoog zullen blijven. “Een ondernemer die nu extra investeert in zijn nieuwbouw, verdient deze kosten binnen een paar jaar terug. En daarna is het pure winst die de ondernemer maakt.”

“Het bronzen label is uitermate geschikt voor opdrachtgevers die snel en slim extra willen besparen op hun energiekosten.” vervolgt Zijlmans. “Zo wordt de standaard isolatiewaarde van een gebouw verhoogd. Daarnaast worden de bedrijfsvloeren voorzien van vloerisolatie. Met behulp van slangen in de vloeren wordt het pand verwarmd of gekoeld. Uiteraard wordt energiezuinige verlichting toegepast. Een gebouw met een zilveren label verschilt op 2 essentiële punten van het bronzen label. Enerzijds wordt het gebouw voorzien van mechanische ventilatie met warmteterugwinning. Anderzijds wordt het pand gebouwd volgens de karakteristieke loft architectuur. Loftgebouwen zijn herkenbaar aan de grote, hoge ruimtes en veel licht. Installaties zijn doorgaans zichtbaar en is er geen overbodige afwerking op detailniveau. In een loftgebouw wordt bijvoorbeeld geen systeemplafond gemonteerd. Loftgebouwen lenen zich perfect voor betonkernactivering. Hierbij worden de kanaalplaten en druklaag van slangen voorzien welke aangesloten zijn op een warmtepomp. Hierdoor kan met een relatief lage tempera-

tuur verwarmd worden en met een relatief hoge temperatuur gekoeld. Het systeem is in hoge mate zelfregelend en dankzij de energiebesparing en beschikbare subsidies wordt de meerinvestering in een paar jaar terugverdiend.”

Tot slot is er nog het gouden label. Het neusje van de zalm, volgens Zijlmans. “Dit is de meest duurzame en milieubewuste variant die Hercuton biedt. Hierbij valt te denken aan meervoudig grondgebruik en betonkernactivering. Het gebruik van windmolens en groene daken in combinatie met warmte-opwekking via het dak. Maar ook het zuiveren van afvalwater via een helofytenfilter (een vijver met speciale planten) voor hergebruik als toiletspoeling is mogelijk.” Zijlmans sluit af met de woorden “De mogelijkheden omtrent duurzaam bouwen zijn in ons bouwconcept legio. Wij volgen de ontwikkelingen omtrent duurzaam bouwen op de voet en blijven onze bouwmethodiek hierop aanpassen. Dit resulteert in een duurzaam gebouw tegen scherpe bouwprijzen.”«


www.dgbc.nl

duurzaamheid is meer dan energiebesparing tekst Dutch Green Building Council ‘Ondertussen werkt de DGBC verder aan andere keurmerken, bijvoorbeeld voor de beoordeling van bestaande gebouwen en van (her)ontwikkelingsgebieden’

keurmerk maakt duurzaam bouwen zakelijk interessant klankbordgroep aan het werk

In september 2009 is BREEAM-NL Nieuwbouw 2010 Versie 1.0 gelanceerd. Een beoordelingssysteem dat de duurzaamheid vaststelt van nieuw te bouwen utiliteitsgebouwen als kantoren en scholen. De organisatie achter dit keurmerk is de Dutch Green Building Council (DGBC). Twee jaar geleden opgericht en sindsdien een beeldbepalende organisatie in de verduurzaming van de Nederlandse bebouwde omgeving.

Versie 1.0 BREEAM staat voor ‘Building Research Establishment Environmental Assessment Method’ en werd oorspronkelijk ontwikkeld door de Britse onderzoeksorganisatie Building Research Establishment (BRE). De toevoeging ‘NL’ maakt duidelijk dat het om de Nederlandse versie gaat. Met de in maart 2009 gelanceerde bètaversie van BREEAM-NL Nieuwbouw werd de werking van het systeem getest. Naast dertien officiële pilots hebben ook vele andere organisaties en individuen de bètaversie gedownload en uitgeprobeerd. Mede dankzij hun conclusies, opmerkingen en vragen kon op 9 september 2009, de dag van de duurzaamheid, Versie 1.0 van BREEAM-NL Nieuwbouw 2010 gepresenteerd worden. assessmenttool Mark Spetter is Interim Projectmanager bij de DGBC en verantwoordelijk voor de ontwikkeling en bewaking van de beoordelingsprocedures. Hij benadrukt de toegankelijkheid van het systeem : “Via www.breeam.nl kan nu iedere geïnteresseerde een project registreren in onze Assessmenttool. Het is mogelijk om daarin zonder kosten of verdere bemoeienis van de DGBC te experimenteren. Je moet wel een inlogcode aanvragen, maar dat kost je niets. Pas als je besluit dat je echt voor het keurmerk wilt


gaan, moet je een Assessor opzoeken en je officieel registreren. Ook dat kan sinds oktober. Er lopen al verschillende trajecten.” Pas na registratie is er sprake van een echte beoordeling. Daar voor doet de DGBC helemaal niets met de ingevoerde gegevens. Spetter: “BREEAM-NL is best pittig en op deze manier kan iemand zijn eigen pre-assessment doen. Hij kan van tevoren zien of het voor zijn gebouw de moeite waard is te proberen het keurmerk te halen.” andere keurmerken Ondertussen werkt de DGBC verder aan andere keurmerken, bijvoorbeeld voor de beoordeling van bestaande gebouwen en van (her)ontwikkelingsgebieden. Bètaversies hiervan worden eind 2009 respectievelijk in 2010 verwacht. Allereerst komt er echter een vereenvoudigde versie van BREEAM-NL Nieuwbouw voor de beoordeling van woningen en appartementen. Spetter: “Het wordt geen apart systeem, maar blijft geïntegreerd in BREEAM-NL Nieuwbouw 2010. We zullen op een bepaalde manier bij de credits aangegeven welke voor woningen en appartementen gelden en welke niet. Het precedent is er al, want de BRE heeft ook een aparte versie van BREEAM International voor de beoordeling van woningen en appartementen: ‘Ecohomes’.”

participantenbijeenkomst

volle vaart De DGBC schiet met volle vaart de toekomst in. En dat past helemaal bij het karakter van de stichting. Opgericht door mensen uit de bouwen vastgoedmarkt zelf en aangespoord door het besef dat er wat móet gebeuren, is vooruit kijken voor de DGBC een heel natuurlijke houding. Spetter: “De DGBC is de eerste die zo snel gaat en zo ver voorop loopt. Dat betekent ‘learning by doing’. Het is heel leuk om een pionier te zijn, maar je betaalt ook het meeste leergeld.” Stefan van Uffelen, drukbezet directeur van de DGBC voegt toe: “We gaan sneller dan de BRE verwacht. Mijns inziens ligt dat aan de marktgerichte manier waarop wij werken. We zijn een initiatief vanuit de markt zelf. Onder onze participanten bevinden zich projectontwikkelaars, vastgoedmensen, architecten en aannemers. We ervaren daardoor veel meer invloed van de markt. Er is veel meer druk om met resultaten te komen. Maar er is ook meer voeling met wat er echt leeft. Wij spelen er zelf een rol in. Bij elke architect waar ik kom, staan al projecten op stapel waarin het BREEAM-NL keurmerk een prominente rol speelt. Het is gewoon zo dat de klant zelf vraagt om BREEAM-NL certificatie. En nu het keurmerk operationeel is, kunnen de architecten dit eindelijk toezeggen.” niet alleen energiebesparing Voor de DGBC lijkt ieder jaar wel een ‘watershed’-jaar. 2008 was het jaar van de oprichting, 2009 het jaar van het eerste operationele keurmerk en 2010 …? Van Uffelen: “Nu gaan we voor ‘het echie’! We zullen als organisatie vooral onze flexibiliteit moeten (blijven) tonen. Alles staat in het teken van het gezamenlijke doel, namelijk het verduurzamen van de bebouwde omgeving. Duurzaamheid is meer dan Experimenteren met BREEAM-NL Nieuwbouw? energiebesparing. BREEAM-NL maakt de niet-economische elementen meet■ ga naar www.breeam.nl en klik op AssessmentTool. baar en daarmee verhandelbaar. ■ of ga rechtstreeks naar www.assessmenttool.nl. Dankzij ons keurmerk heeft het ook ■ via het inlogscherm kunt u de handleiding downloaden zakelijk gezien zin om zaken als onder ‘Nog geen account?’ afvalbeperking of het welzijn van de ■ volg de handleiding en mail de gevraagde gegevens naar de DGBC. medewerkers in een bouwcontract op ■ U ontvangt op basis daarvan uw inloggegevens. te nemen. Dat maakt duurzaamheid ■ als u zelf geen Expert of Assessor bent, wordt u toegelaten als Guest. ook voor het ‘peloton’ van bouwers ■ de assessmenttool is nu voor u toegankelijk. bereikbaar en wenselijk.”«


energie & milieu en bouwen aan de toekomst

Recommend Documents