Emile Bernard: Pont Aven, Gauguin

© Copyright 2011 Uitgeverij Lambo bv Arnhem Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een automatisch gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, digitaal door fotokopieën of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

  Postimpressionisme   In de ogen van veel jonge kunstenaars aan het eind van de negentiende eeuw, waren de impressionisten te  veel bezig geweest met het weergeven van vluchtige indrukken uit de natuur. Het impressionisme had geleid  tot vormeloosheid, schetsmatigheid en het ontbreken van enige verhevenheid of een diepere betekenis.  Gauguin, Van Gogh, Cézanne en Seurat zijn de namen van de bekendste kunstenaars die een andere weg ko‐ zen, weg van het impressionisme. In hun ogen was er te weinig plaats voor fantasie en de innerlijke wereld  van het eigen ik.  Kleur moest meer zijn dan enkel weergave van de uiterlijke verschijningsvorm van de wereld om ons heen.  Delacroix en de romantische schilders hadden al eerder laten zien dat kleur een expressieve lading kon heb‐ ben. Soortgelijke mogelijkheden zagen de jonge symbolisten nu ook in lijn en vorm.     Symbolisme   De poëzie vormde een voorbode door het ‘Symbolistisch Manifest’ (1886) van Jean Moréas, die het natura‐ lisme afzwoer en daar een zintuiglijk waarneembare vorm tegenoverstelde.   In de ogen van de kunstenaars maakte de zichtbare wereld plaats voor de onzichtbare, die van het innerlijk,  waarbij gevoelens en ideeën het uitgangspunt gingen vormen voor kunstwerken.  Volgens de schilder Emile Bernard (1868‐1941) pasten impressionisme en neo‐impressionisme niet in dat  beeld en wees hij ze zeer bewust af. Tot 1886 had hij in de neo‐impressionistische stijl gewerkt, maar daar  kwam in 1886 plots een eind aan na een bezoek aan het atelier van Seurat. Hij vernietigde al zijn neo‐ impressionistische schilderijen en vertrok naar Bretagne omdat hij daar kon werken in een omgeving die nog  archaïsch en boers overkwam. Hij experimenteerde met forse contouren en vlakke kleuren. Zo inspireerde hij  onder meer Gauguin die eveneens in Bretagne woonde, en legde de grondslag voor het symbolisme.                                               Emile Bernard: Pont‐Aven, 1898       Gauguin  

Paul Gauguin (1848‐1903) begon aanvankelijk als impressionist, maar raakte geïnspireerd door het werk van  Bernard. Hij zwoer het impressionisme uiteindelijk ook af om schilderijen te kunnen gaan maken, waarin de  droom en herinnering de belangrijkste plaats innemen.   “Kunst is een abstractie, destilleer haar uit de natuur, droom erover, en denk meer aan de artistieke schep‐ ping die eruit ontstaat dan aan de natuur”, schreef hij in 1888.                                        Paul Gauguin: Visioen na een preek    Aan de vrouwen herken je de Bretonse klederdracht. In Bretagne heeft Gauguin ongetwijfeld dorpsfeesten  gezien met worstelwedstrijden. Je bent geneigd te denken dat hij dit tafereel ook daadwerkelijk heeft gezien,  maar bij nader inzien kijken de vrouwen naar een worsteling van Jacob met de engel. Deze verwijst naar de  preek die de boerenvrouwen zojuist hebben gehoord.  In feite gaat het hier dus om een mengeling van een  zichtbare werkelijkheid  met de onzichtbare, innerlijke werkelijkheid, verbeeld in een visioen welke de kracht  van het geloof weergeeft. Modellering en perspectief hebben plaats gemaakt voor vlakke vereenvoudigde  vormen, scherp omlijnd met donkere contouren, terwijl de kleuren onnatuurlijk zijn.  Gauguins speuren naar het onbedorven leven leidde hem uiteindelijk naar Tahiti, war hij wilde leren van de  inheemse bevolking in het gebied van de Stille Zuidzee.       Vincent van Gogh  Vincent van Gogh (1853‐1890), de eerste grote Nederlandse schilder sinds de zeventiende eeuw, was van  mening dat impressionisme te weinig mogelijkheden bood om emoties uit te drukken. Hij wijdde zich pas na  1880 uitsluitend aan de schilderkunst en heeft dus een kortstondige, maar heftige loopbaan gehad. Hij inte‐ resseerde zich aanvankelijk voor literatuur en religie en was wars van de waarde van de geïndustrialiseerde   maatschappij. Als lekenpredikant bewoog hij zich een tijd lang tussen de arme mijnwerkers van de Borinage.  In zijn vroege werk vormt dat ook zijn thematiek, zoals te zien is in De Aardappeleters (1885). Dit schilderij  laat nog niet de fameuze kleuren van zijn later werk zien, maar een jaar later kwam hij in parijs in contact met  Degas, Seurat en andere kunstenaars. Vanaf dat moment schildert hij in felle kleuren. Ook hij vertrekt naar  een warmere omgeving, zij het wel in eigen land, namelijk Arles in Zuid‐ Frankrijk. In Arles zijn het de land‐ schappen met gele korenvelden en paarse lavendel die hem haast als een bezetene inspireren voor het ma‐ ken van het ene doek na het andere. Tarwevelden vlammen als een woeste zee, heuvels en wolken deinen  mee. Zijn unieke penseelvoering met krachtige korte strepen zijn niet enkel kleurvlekken, maar zorgen voor  een enorme dynamiek. Voor van Gogh was het echter de kleur en niet de vorm waadoor de doeken een ex‐

pressieve waarde krijgen. De vele brieven van Vincent aan zijn broer zijn prachtige gedreven stukjes proza,  waarbij de tinten lyrisch worden beschreven en voorzien van een emotionele waarde. Vergeleken met ander  schilders zoals Monet, is zijn koloriet (kleurgebruik) krachtiger en simpeler, maar nooit echt onnatuurlijk.       Van Gogh’s Japonisme   

 Van Gogh, naar Hiroshige     'Kijk, is dat niet bijna een ware religie die ons wordt geleerd door de zo eenvoudige Japanners, die in de na‐ tuur leven alsof ze zelf bloemen waren. En je kunt volgens mij de Japanse kunst niet bestuderen zonder vrolij‐ ker en gelukkiger te worden en die ons doet te‐ rugkeren naar de natuur, ondanks onze opvoeding en ons  werk in een wereld vol conventies.' (brief van Vincent aan Theo, september 1888)     Het is niet bekend wanneer en hoe van Gogh met de Japanse kunst in aanraking is gekomen. Waarschijnlijk  heeft hij in zijn jeugd al boeken gelezen waarin de prentkunst werd beschreven. Actief gaat hij er pas mee aan  de gang nadat hij in Antwerpen prenten kocht. Hij was vooral gecharmeerd door het exotische karakter van  de voorstellingen en gebruikte ze als decoratie in zijn atelier. Tijdens zijn verblijf in parijs met zijn broer Theo  tussen 1886 en 1888 verzamelde hij een groot aantal prenten, welke tegenwoordig te zien zijn in het van  Gogh museum.       Van Gogh beperkte zich echter niet tot het aanleggen van verzamelingen, maar spoorde andere kunstenaars  als Emile Bernard aan om de prenten te bestuderen, verwerkte Japanse prenten in de achtergronden van zijn  schilderijen en liet zich qua stijl sterk beïnvloeden. Dit zien we vooral terug in het heldere kleurgebruik, de  keuze van onverwachte uitsneden (vergelijk met de invloed van de fotografie op het impressionisme) en de  beperkte toepassing van het perspectief.  

Vincent geloofde op mystieke wijze in een scheppende kracht die zich in alle levensvormen laat zien. Helaas  bracht een geestesziekte hem steeds meer in psychische moeilijkheden.   In zekere zin was hij zijn tijd vooruit en was het publiek nog niet rijp voor zijn vrije manier van denken en wer‐ ken, getuige het feit dat hij slechts één doek heeft verkocht. Omdat hij aan herstel wanhoopte, pleegde hij in  1890 zelfmoord. Voor hem had een leven zonder kunst geen enkele waarde meer.           Paul Cezanne (1839‐1906)  Hij was de oudste van de postimpressionisten, een man met een enorm emotioneel temperament, bewonde‐ raar van de schilders van de romantiek. Geen schilder heeft beter dan hij de beperkingen van het impressio‐ nisme begrepen. Hij zou hebben gezegd: “nadenken moeten we, het oog is niet voldoende, bezinning is  noodzakelijk”. In zijn schilderijen gaat hij op zoek naar een harmonie van vorm en kleur, iedere toets is een  bouwsteen, die een plaats krijgt in de picturale architectuur. Hoewel hij veel landschappen schilderde voelde  Cezanne zich altijd sterk aangetrokken tot het stilleven. Hij stelde dat in zijn atelier op en kon er eindeloos  naar kijken voor hij begon met schilderen. Hij ging volledig op in wat hij voor ogen had en herschikte het  beeld in zijn hoofd tot hij zijn onderwerp “correct” zag.      De vormen van het schilderij hiernaast worden  opzettelijk vereenvoudigd en met donkere  contouren omlijnd.   Het perspectief klopt niet bij de fruitschaal. Het  schilderij komt net als al zijn werk verwrongen  over.   Waarom zou hij dat doen?   Cezanne wil hiermee het permanente dat achter  de toevallige uiterlijke vorm schuilgaat, naar  voren halen. Volgens hem zijn alle vormen in de  natuur gebaseerd op de kegel, de bol en de  cilinder. Deze orde die aan de zichtbare wereld  ten grondslag licht, zien we in al zijn werken  terug.       Pointillisme  Het pointillisme kan ook gezien worden als een van de reacties op het impressionisme. Deze beweging be‐ stond in Frankrijk na ongeveer 1886. Seurat kan worden gezien als de belangrijkste vertegenwoordiger van  deze stroming.      Baders in Asnières  Georges Seurat schildert in 1883‐1884 zijn Baders in de Asnieres (afbeelding)   

  Je ziet een aantal mensen die in de buurt van Parijs lekker aan het baden zijn aan een rivieroever. Ze hebben  plezier en genieten van de zon. Enerzijds komt het qua thematiek overeen met het impressionisme, want het  is een uit het leven gegrepen onderwerp, maar tegelijkertijd heeft het werk wat formeels en academisch. De  spontaniteit van de impressionisten lijkt te zijn verdwenen. Door deze manier van weergeven heeft het iets  tijdloos gekregen.   Seurat heeft ter plekke meerdere schetsen  gemaakt, maar tenslotte het doek in zijn atelier  uitgewerkt.  Hij ontwikkelde een nieuwe techniek,  waarbij hij trachtte logica en systeem aan te  brengen in de door de impressionisten ontdekte  werking van het licht op kleur.   Deze techniek noemde hij “chromoluminarisme” ,  maar kennen we tegenwoordig onder de naam  “pointillisme” of  “divisionisme”. In feite zou je het  kunnen vergelijken met de opbouw van een kleu‐ renfoto of een beeldscherm, waarbij de kleuren  opgebouwd zijn uit talloze kleine vlakjes met  uiteenlopende kleuren naast elkaar. Ons oog zorgt  ervoor dat op een zekere afstand de kleuren gaan  mengen. Wij noemen dat “optisch mengen”.  In het schilderij is de afstand tussen de streepjes  overal gelijk, hebben geen richting en missen daar‐ door een persoonlijke toets van de schilder. In  latere werken maken de streepjes plaats voor  stippen van zuivere kleuren, waardoor de techniek  nog meer aan persoonlijkheid inlevert. Het is dan  ook niet verwonderlijk dat meerder schilders van  het pointillisme puur uit verveling een aantal  schilderijen niet heeft afgemaakt omdat bij deze  manier van werken de persoonlijke inbreng van de  schilder tot bijna niets wordt gereduceerd.  Seurat hoopte dat met deze techniek een lichtin‐ tensiteit ontstaat, vooral als de aan elkaar gren‐

zende kleuren complementair waren (rood‐groen, geel‐paars, oranje‐blauw enz. )  Kijk ook eens naar hoe de figuren een hard contour hebben, hoe zij geordend zijn volgens parallelle diagona‐ len en hoe alle figuren dezelfde kant op kijken, waardoor een overwegend horizontale richting in het schilde‐ rij ontstaat. Deze hechte structuur verschilt wezenlijk van het open, impulsieve karakter van het impressio‐ nisme, waarin de vergankelijkheid meer benadrukt wordt.                      Paul Signac : Vrouwen bij de put, 1892    Toch is het niet zo dat alle pointillisten een artistieke oppervlakkigheid verweten mag worden. Een van Seu‐ rat’s navolgers, Paul Signac (1863‐1935) was een actieve aanhanger van de socialistisch‐anarchistische bewe‐ ging in Frankrijk. Zijn visie op het stadsleven verschilt wezenlijk van de impressionisten, die zelf vaak uit hoge‐ re kringen stamden. Signac’s werk getuigt van proletarische onderwerpen, zoals de sociale strijd tussen ar‐ beiders en het kapitalisme.                  

Emile Bernard: Pont Aven, Gauguin

Recommend Documents