Eindrapportage intendantschap Leidsche Rijn

Eindrapportage intendantschap Leidsche Rijn

Paul Feld & Piet Barendse Augustus 2009

Tekst: Paul Feld en Piet Barendse Ontwerp: Smaak ontwerpers Niets uit deze uitgave mag zonder voorafgaande toestemming van de auteurs worden vermenigvuldigd

Arnon Grunberg in Leidsche Rijn (fragment): Hun vader Jan vertelt over woongemeenschap De Kersentuin waarvan dit huishouden deel uitmaakt. „Het gaat om ecologische en sociale duurzaamheid”, zegt hij. „Met die sociale duurzaamheid heb ik eerlijk gezegd wat minder.” De Kersentuin is genoemd naar een paar kersenbomen, die in de straat staan en ik mag niet vergeten dat Leidsche Rijn ook gebouwd is op land waar fruitbomen stonden. „Wat is sociale duurzaamheid precies?” informeer ik. „Dat we sommige dingen samen doen”, zegt moeder Froukje. „Vanavond om zeven uur bijvoorbeeld gaan we met zijn allen kersen plukken.” Het is een zwoele avond. We eten op straat. Om klokslag zeven uur komen vaders, moeders en kinderen met ladders tevoorschijn om in de kersenbomen te klimmen. Het doet me aan The Sound of Music denken. Nederland is helemaal niet veranderd. Een eeuwig 1951 heeft zich van dit land meester gemaakt. NRC: Dinsdag 23 juni 2009 door Arnon Grunberg

4

Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

1 1.1 1.2 1.3

Inleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Opdracht. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Terugblik en proces. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Oogmerk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

2 2.1 2.2 2.3 2.4

Visie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Cultuur als verbindende factor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Cultuur en identiteitsvorming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Het belang van culturele planologie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Het belang van een vitaal kunstklimaat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

3 3.1 3.2 3.3

Analyse. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Samenstelling van de bevolking en de schaalsprong. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 De consequenties van de schaalsprong. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Nieuw ontwikkelgebied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

4

Beleidsthema’s intendanten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6

Relatie met andere beleidsthema’s rijk, provincie, stad en LR.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Randstad 2040. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Bestemming Utrecht. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Beyond. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Culturele Hoofdstad 2018/Domplein 2013 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Ontdekking van Utrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Provinciale programma’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

6

Programma intendanten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

7 7.1 7.2 7.3 7.4

Prioriteiten activiteiten en voorzieningen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Identiteitsvorming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Jeugd en jongeren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Talentontwikkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Sociale Cohesie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

8

Organisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

9

Financiën. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

10

Hoe verder. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40



Bijlage 1 – Financiën

5



Inhoudsopgave

Inhoudsopgave

Samenvatting Cultuur is een verbindende factor Cultuur kan een belangrijke beelddrager van een gebied, dus ook van Leidsche Rijn zijn: als een middel om een identiteit te verkrijgen voor haar inwoners en als schepper van samenhang tussen de bewoners onderling. Juist kunst en cultuur kunnen een sleutelrol spelen bij een grote verandering zoals bij de gebiedsontwikkeling in Leidsche Rijn (LR). Een rijk cultureel leven is cruciaal voor de leefbaarheid en de economische levensvatbaarheid van steden. Daarbij is cultuur in goed gezelschap van sport, recreatie, onderwijs met wie zij natuurlijke samenhang zoekt; zij zijn vrienden in hetzelfde bondgenootschap. De komende vijf jaren worden cruciaal voor de ontwikkeling van cultuur in LR.

SAMENVATTING

Cruciaal kruispunt LR is voor de helft voltooid. De culturele ontwikkeling van LR bevindt zich op een cruciaal kruispunt. LR kan zich gaan ontwikkelen tot een nieuw Almere en een nieuw Overvecht of LR kan cultureel werkelijk tot bloei komen. Om dat laatste mogelijk te maken zullen in de volgende collegeperiode 2010-2013 de culturele ontwikkelingen in LR een grote stap voorwaarts moeten maken. Het collegeprogramma 2010-2013 zal een forse paragraaf Leidsche Rijn en cultuur bevatten, dat hopen en verwachten wij. Maar nog in deze collegeperiode zullen belangrijke knopen moeten worden doorgehakt richting die nieuwe collegeperiode met een doorkijk naar 2018, het jaar dat Utrecht Culturele Hoofdstad van Europa wil worden. Er zijn langdurige investeringen nodig om de bijdrage van cultuur ook in de volgende fase van de ontwikkeling van LR krachtig te kunnen vormgeven. Met de komst van LR verandert de identiteit van Utrecht als geheel definitief. Door de schaalsprong heeft de stad de noodzaak om zichzelf opnieuw uit te vinden, om nieuwe gebieden van cultuur, economie en wetenschap te ontdekken. Het kan daarbij niet zo zijn dat de stedelijke groei alleen ten bate komt van de voorzieningen in de oude stad. In ‘Nieuw Utrecht’ zelf moeten nieuwe ‘culturele trekkers van formaat’ met een relatief autonome, aanvullende identiteit tot ontwikkeling kunnen komen. Als voorbeeld kan dienen het Cultuurhuis op Castellum de Hoge Woerd. Voor de ambitie van de stad richting Culturele Hoofdstad in 2018 kan het succes van deze relatief autonome ontwikkeling van onderscheidend belang zijn.

7

Referentiekader Onze opdracht was om op de culturele ontwikkeling van LR een visie te ontwikkelen. Deze kan natuurlijk alleen gestalte krijgen in nauwe samenhang met de ruimtelijke ontwikkeling van LR. Wij constateren een achterstand in de culturele ontwikkeling van LR: in voorzieningen, in activiteiten, in geld en organisatie. Deze achterstand is onder meer ontstaan doordat bij de verdeling van de financiële middelen voor voorzieningen in 1997 (het zgn. referentiekader) cultuur marginaal is toebedeeld. We hebben de indruk dat het gemeentebestuur zich destijds onvoldoende heeft gerealiseerd tot welke consequenties de schaalvergroting door LR leidt voor geheel Utrecht. Het gemeentebestuur ging er bij de start van LR vanuit dat de bewoners van de oude dorpen (Vleuten, De Meern en Haarzuilens) en de toekomstige bewoners van LR (wijk 9, wijk 10 en het LR Centrum) wel gebruik zouden kunnen gaan maken van de culturele voorzieningen in de oude stad en dat daarom voor LR maar een beperkt budget nodig was voor

voorzieningen en activiteiten. Ten gevolge van deze visie weet cultuur zich nog altijd slechts met de grootste moeite een structurele positie te verwerven in de opbouw van het nieuwe stadsdeel. Meerkernigheid LR Centrum wordt weliswaar in de gemeentelijke structuurvisie 2015-2030 ‘het tweede centrum van de stad Utrecht en een Randstedelijk knooppunt’ genoemd maar toch verrast hoe gering de plek van LR in stedelijke en provinciale beleidsnotities & toekomstvisies tot op heden is. Utrecht doet zichzelf tekort door zo met haar nieuwe gebiedsdeel om te gaan. Juist het nieuwe geeft ook het oude weer nieuwe mogelijkheden. De hoge economische druk op de oude binnenstad en de stapeling van functies daar zouden kunnen worden verminderd door in het bestuurlijk denken LR te gaan zien als ontwikkelgebied met een eigen stedelijk centrum dat totaal van karakter verschilt van het oude stadscentrum van Utrecht. De oude dorpen Vleuten, De Meern en Haarzuilens vormen een brug tussen de nieuwe stedelijkheid van LR en het Groene Hart van de Randstad. En het toekomstige LR Centrum is de brug van de oude stad naar de nieuwe stedelijkheid van LR. Het Centrum is daarbij ook nog eens het toekomstige geografische hart van het nieuwe Utrecht in zijn geheel en tegelijk een grensgebied met talrijke mogelijkheden voor nieuwe culturele verbindingen naar buiten toe en nog uitstekend te bereiken ook. LR Centrum heeft in potentie alle voorwaarden heeft voor een kennis- en cultuurcentrum van formaat: bij uitstek bereikbaar via A1, A2 en Randstadspoor, veilig, gelegen langs de kennis-as A2, op de grens van metropool Randstad, combineert innovatief bouwen met zorg voor groen en blauw, en is in het bezit van een bovengemiddeld jonge populatie. Beleidsthema’s en prioriteiten Op weg naar onze prioriteiten en aanbevelingen hebben wij vier beleidsthema’s als uitgangspunt genomen. Wij pleiten voor een gerichte inzet van kunst en cultuur voor het versterken van de eigen, unieke Identiteitsvorming van LR, voor een focus op LR als Jeugd en Jongerencultuur-stad (jongste stadsdeel van Utrecht), voor Talentontwikkeling voor alle leeftijden en alle culturen en voor het versterken van de Sociale Cohesie door middel van het creëren van culturele ontmoetingsplekken en van culturele activiteiten met een hoog participatief gehalte. 

8

Ad 1 Identiteitsversterking LR als geheel maakt door de bewust gekozen kleinschaligheid en het ontbreken van hoogbouw een dorpse indruk. Het Park is een structuurbepalend, verbindend element als een soort Central Park. In het LR Park zijn de Sculptuurtuin van Beyond en straks het Cultuurhuis op Castellum de Hoge Woerd belangrijke culturele trekkers. LR is opgedeeld in twee bestuurlijke eenheden: wijk 9 en wijk 10. Wijk 9 is een heel nieuwe gemeenschap, zonder oude kern die als ‘adoptieouder’ kan dienen. Wijk 9 voelt in cultureel opzicht dan ook meer ‘verweesd’ dan Wijk 10. Wijk 9 is in afwachting van het identiteitsbepalende LR Centrum, terwijl in Wijk 10 de cultuurdragende kracht van de oude dorpskernen niet valt te onderschatten, naast nieuwe voorzieningen als de Cultuurcampus met de Zingende Toren als opvallend icoon. Voor LR Centrum is als tweede stadskern een eigen identiteit “beschikbaar”. Er zijn inmiddels al een aantal

krachtige beelddragers voor LR, waarmee gewerkt kan worden: The Wall, de A2-tunnel, Het Gebouw, de Paper Dome, de Rode Doos en zelfs de nog niet gebouwde Belle van Zuylentoren kunnen dienen ook voor communicatie van culturele activiteiten en voorzieningen. Identiteit wordt ook mede bepaald door de positie die LR inneemt t.o.v. het centrum en de regio. Een culturele trekker van formaat hoort hier onomstotelijk bij (vgl. het Cobramuseum in Amstelveen). Deze zal een karakter moeten hebben dat aansluit bij de specifieke kenmerken van LR: een maanlanding van een bestaande culturele spaceshuttle is vanuit het oogpunt van de opbouw van een onderscheidende identiteit niet aan te raden.

9

Ad 3 Talentontwikkeling Voor talentontwikkeling is een gevulde piramide van top via middensegment naar de humuslaag nodig. Hiervoor heb je goede makers nodig, maar ook goede zalen (zoals in het Cultuurhuis op Castellum de Hoge Woerd) en ‘fringe’-plekken (kreukelzones) en goed cursusaanbod. Het gaat binnen de cultuur in een stad om verbindingen en ‘cross overs’ maken. Tot de humuslaag behoren de amateurbeoefenaars in brede zin (volwassenen, jongeren, studentenbevolking). Vanuit de humuslaag komt talent bovendrijven. Een inspirerend makerklimaat is de motor voor de verbinding van humus en top. In relatie met podia moeten er vrijplaatsen met oefenruimtes komen. De zoektocht naar ‘rafelranden’ (‘fringe’-plekken of kreukelzones) in LR waar zich broedplaatsen van kennis en cultuur kunnen vestigen wordt sterk bemoeilijkt door milieu- en andere regelgeving, vooral ook bestemmingsplannen. Als een kunstenaar wonen en werken

SAMENVATTING

Ad 2 Focus op jeugd & jongerencultuurstad Door het accent op de jongeren te leggen wordt recht gedaan aan de specifieke samenstelling van de bevolking. Juist de groep tot 17 jaren heeft een beperkte actieradius en heeft behoefte aan voorzieningen op een afstand van 3 á 4 km. Bovendien is er zo wie zo weinig aanbod voor de groep tussen 12 en 17 jaren. Daar ligt ook wat ons betreft de eerste behoefte. Hier zou met voorrang programma voor moeten worden ontwikkeld. In de ontbrekende voorzieningen en activiteiten voor jongeren ligt ook het belangrijkste afbreukrisico voor negatieve beeldvorming van LR. Elke jonge inwoner onder de 17 jaar moet in de gelegenheid zijn om zowel actief als passief met cultuur in brede zin in aanraking te komen. Door een consequente programmering zouden muziek, dans, theater en film aan alle jongeren in de wijk moeten worden aangeboden binnen een straal van vijf kilometer. Elk weekend zouden er op locaties in wijk 9 en wijk 10 van LR programmering moeten zijn. Mogelijke locaties hiervoor zijn in wijk 10 de Cultuurcampus, Azotod, De Schalm, De Weide Wereld en in wijk 9 de Paper Dome, Het Gebouw (de Kindervrijstaat), Forum ’t Zand en wellicht in de nabije toekomst Den Hoet en het Cultuurhuis op Castellum de Hoge Woerd. Een belangrijk element in het kader van jeugd- en jongeren vormt de aanwezigheid van een aantal kleinere festivals (o.m. Roffest, Counter Culture, Into the Source en Festival de Beschaving) die redelijk spontaan in LR zijn ontstaan en die van groeiende kwaliteit zijn. Via budgettering en een structureel evenemententerrein naast de Rode Doos zien we extra mogelijkheden om jongeren van een podium te voorzien en sociale samenhang op natuurlijke wijze tot stand te brengen.

wil combineren krijgt hij nog eens te maken met extra lastige vergunningen. Een ander probleem voor kunstenaars is de marktconforme grondprijs in LR: € 500,00 per m². Er zijn twee strategieën voor het scheppen van fringe-plekken: huisvesting claimen voor cultuur waar dat kan, ook al is het tijdelijk; en nieuwbouw. De meest concrete nieuwbouwbroedplaats waar de Gemeente Utrecht in wil investeren zijn de 30 atelierwoningen die woningcorporatie Portaal in samenwerking met SWK kunsthuisvesting gaat bouwen in de kersenboomgaard naast de oude veiling bij het Randstadspoor in de wijk ’t Zand (Wijk 9). Dit wordt een kunstzinnige en sfeervolle omgeving, een echte kreukelzone waar andere regels gelden (en ook een andere grondprijs). De gemeente heeft overigens nog niet besloten over de investering ad 1 mln. In overleg met het Projectbureau LR en de wijkbureaus 9 en 10 is een lijst opgesteld van ‘restgebouwen’ met een vooralsnog onduidelijke bestemming waar cultureel ondernemers zich permanent of op tijdelijke basis kunnen vestigen. Een speciale plek in deze restgebouwen nemen de boerderijen in als potentiële broedplaatsen van kennis en cultuur, zoals RoodNoot, Hofstede Terweide (de Kindervrijstaat), Ridderhofstad Den Engh, de Cultuurboerderij in Haarzuilens. In de toekomst is vooral in het LR Centrum de relatie met steeds internationaler opererende instellingen als de Universiteit en de Hogescholen van groot belang voor de ontwikkeling van het stadsdeel LR. Een centrale plek in de talentontwikkeling van LR wordt op dit moment ingenomen door wijkoverschrijdende onderwijsorganisaties zoals de bibliotheek en het Utrechts Centrum voor de Kunsten (UCK). Beide organisaties hebben in januari 2009 een belangrijke vestiging geopend in de Cultuurcampus in Vleuterweide.

10

Ad 4 Sociale cohesie Er is juist in LR gezien het vluchtige karakter van haar ontstaan en de verhuisdynamiek meer dan elders behoefte aan sociale samenhang. Op het niveau van de stedelijke ontwikkeling wordt sociale cohesie bevorderd door diversiteit van functies, gebruik van openbare ruimten als ontmoetingsplaats, de menging van wonen, werken en recreëren. Wij willen voor LR in de vorm van een consequent programma-aanbod (consequent qua soort en regelmaat) een bijdrage leveren aan de sociale samenhang i.s.m. andere sectoren. De bijdrage die cultuur kan leveren, kan alleen maar in samenwerking met andere sectoren effectief zijn; onderwijs, verenigingsleven, het bedrijfsleven (horeca) en andere culturele instellingen zowel in LR als uit de rest van Utrecht (ook provinciaal). Daarbij is het ons inziens noodzakelijk aan te sluiten bij de kleinere leefgemeenschappen die er nu al zijn; in eerste instantie natuurlijk in de oude dorpen De Meern, Vleuten en Haarzuilens met hun rijke verenigingsleven, maar ook in de nieuwe stedelijkheid rond leefgemeenschappen als het Ab Harrewijnplein (met het succesvolle concept van de Cultuurpleinen/Wereldpleinen vijf keer per jaar) en de Kersentuin in Parkwijk (onderwijk van wijk 9). Het belang van buurthuisachtige voorzieningen zoals de vier Forumclusters en De Schalm in De Meern en De Schakel in Vleuten staat buiten kijf in het kader van de bevordering van de sociale cohesie van deze samenlevingen. De Schalm bijvoorbeeld bestaat al bijna 35 jaar en trekt tussen de 80.000 en 100.000 bezoekers per jaar met plaatselijke culturele bijeenkomsten (o.a. van de Kulturele Kring/Kies Kultuur Leidsche Rijn), vaak ook met een kleine, informele insteek (lezingen bijvoorbeeld).

Voor jongeren zijn de festivals van belang maar ook podia als Azotod en de Cultuurcampus en (wellicht straks) Den Hoet. Voor een algemener publiek wordt het Cultuurhuis op het Castellumterrein een essentiële ontmoetingsplek. LR is geen eenheidsworst, dus het denken over LR als vinexblok moet stoppen. Zelfs binnen de nieuwe wijken zijn al tal van verschillende vlekjes te ontdekken. Juist de afwijking, het onderscheidende anders nodigt uit tot verrijkende gedachtes en identiteitsvorming. De wijken hebben behoefte aan getalenteerde makers die voor de rijkdom aan thema’s de juiste antennes hebben en het juiste talent om een breed publiek aan te spreken. Kunstenaars kunnen op aantrekkelijke en toegankelijke wijze een rol spelen in de inhoudelijke vormgeving van spanningen en nieuwe verbindingen in de wijken, tussen culturen, tussen dorpen en nieuwbouw, tussen plaatselijk talent en verenigingsleven en toptalent elders. Dit betekent onder meer de behoefte aan krachtige professionele kunstenaars van diverse pluimage en kunstdisciplines die zich duurzaam willen inzetten in het nieuwe stadsdeel voor de verbinding tussen ‘humus’ en ‘top’ via workshops, door aan te sluiten bij cultuurprogramma’s van het voortgezet onderwijs, door het stimuleren van evenementen, locatieprojecten en festivals en door de connectie met kunstinstellingen zoals UCK en HKU. Binnen de community art zijn dit soort makers te vinden: hen duurzaam naar LR halen en aan LR binden is een zaak van gemeenschappelijke aandacht van wijk- en gemeentebeleid en andere betrokken instanties. Juist de verbindingen en cross-overs met andere sectoren zijn de voorwaarde voor het succes van culturele interventie ten behoeve van sociale cohesie.

11

SAMENVATTING

Toekomst Een oprecht punt van zorg is de continuïteit en het tempo van de culturele ontwikkeling van LR. Om daadwerkelijk zaken op gang te brengen mist met het einde van Beyond een natuurlijke partner die voor een gelimiteerde periode van enkele jaren primair verantwoordelijk is om ontwikkelingen op gang te brengen, initiatieven te stimuleren, samenhang tussen ontwikkelingen aan te brengen en om regie te voeren richting gemeente, provincie, culturele instellingen en bedrijfsleven en fondsen te werven. Juist in de situatie waarin dynamiek een eerste vereiste is en daadkracht wordt gevraagd om plannen te realiseren en om verbintenissen op natuurlijke wijze tot stand te laten komen is een organisatie dicht bij de bron een eerste vereiste. Het werken aan de culturele ontwikkeling in LR heeft ons inziens alleen maar toekomst als er een organisatie komt die zoals eerder Beyond als aanjager van de ideeën en plannen kan dienen. Een ontwikkelingsmaatschappij voor de cultuur, die plannen, mensen, geld en organisatie samenbrengt en ondersteunt bij realisatie met een kleine kern van mensen die verantwoordelijk is voor de ontwikkeling op cultureel gebied, die als energiecentrale functioneert. Dit ‘Beyond Beyond’-programma voor de komende jaren moet anders dan Beyond meer de opdracht krijgen om culturele verbindingen tot stand te gaan brengen (intern in het nieuwe stadsdeel, tussen het nieuwe stadsdeel en de oude stad, tussen het nieuwe stadsdeel en de regio, tussen LR en de nationale/internationale kunstbewegingen en tussen cultuur en andere sectoren zoals het bedrijfsleven, stadsontwikkeling, stadspromotie en jeugdzaken) en krijgt daarom het motto ‘LR Connectie 2013/2018, Nieuw Utrecht’ mee.

12

Financiën Niet alles in de wereld draait om geld. Vandaar dat wij bij onze prioriteitstelling ook onderwerpen hoog op de agenda hebben gezet die geen geld kosten, of althans in het begin geen geld kosten. Toch adviseren wij dringend om ook in deze economisch barre tijden de investeringen in cultuur voor LR gefaseerd op te voeren van nu € 1 mln. tot € 5 mln, structureel. Dat bedrag is dus exclusief de kosten van de investeringen in baksteen. De discussie over de culturele trekker zien wij als een afzonderlijke discussie, qua schaal en betekenis voor de hele regio, die in belangrijke mate door andere argumenten wordt bepaald dan de betekenis voor LR. Investeren in cultuur zou via de weg van de geleidelijkheid moeten gaan (periode van 10 jaren, het moment waarop volgens de huidige inzichten LR op een inwonertal van rond de 110.000 zit). Dat houdt dus een toename in van circa € 400.000 per jaar aan het budget voor cultuur t.b.v. LR. Dat lijkt veel maar een vergelijking met het budget voor cultuur van Deventer van € 13 mln. met 95.000 inwoners en van Amstelveen van € 8 mln. met 79.000 inwoners maakt duidelijk dat dit bedrag noodzakelijk is voor een vitale stad. Wij betrekken in dit eindrapport bovendien de stelling dat er hard gewerkt moet worden aan het werven van m.n. externe fondsen, sponsors, andere (semi-)overheden. Onze visie strekt zich niet uit tot een kansberekening op de markt voor externe financiering. Dat klimaat is natuurlijk verslechterd, maar de lange termijn en de kwaliteit van de individuele plannen bepalen het uiteindelijke succes. Het gaat er ons om vast te stellen dat de gemeente motor is van de culturele vooruitgang, maar niet de enige die voor de brandstof moet zorgen.

1 Inleiding 1.1 Opdracht In februari 2008 zijn Paul Feld en Piet Barendse aan het werk gegaan. De opdracht aan ons, twee cultureel intendanten voor Leidsche Rijn (LR), was om voor LR het volgende te realiseren: • Uitwerking van een visie op de aanwezige en nog te ontwikkelen culturele voorzieningen. • Uitwerking van een visie op de gewenste programma’s en activiteiten om de culturele ontwikkeling op een kwalitatief hoog niveau vorm te geven. • In adviezen mede richting geven aan het gebruik van de bestaande culturele faciliteiten in Leidsche Rijn. • Begeleiding en stimulering van het concept en de inrichting van het Cultuurhuis Leidsche Rijn in programmatische samenhang met de andere functies op het Castellum. • Strategische vertaling van de ontwikkelde visie en ideeën in adviezen aan het college, c.q. de betrokken wethouders bij de culturele ontwikkeling van het stadsdeel. • Verbinding met en aansluiting bij andere strategieën in de stad te maken. In deze eindrapportage maken wij een aantal gerichte keuzen voor culturele voorzieningen en activiteitenprogramma’s op basis van door ons geselecteerde beleidsthema’s. Deze beleidsthema’s hebben relaties met de thema’s zoals die door de gemeente, en provincie worden gehanteerd (incl. de Vrede van Utrecht en Utrecht Culturele Hoofdstad 2018).

1.2 Terugblik en het proces

Een expliciete bestuurlijke boodschap hebben wij vooraf niet meegekregen. Wel ontvingen wij de opdracht om een visie te ontwerpen. We zijn in alle vrijheid aan het werk gegaan, we hebben zaken verkend en waar ontwikkelingen waren, hebben we deze proberen te versterken. We hebben veel verbindingen gelegd tussen partijen binnen en buiten LR. Dat was misschien strikt genomen niet de opdracht maar het was o.i. de enige manier om er achter te komen wat er speelt en uit te vinden wat de mogelijkheden zijn. We zijn begonnen met het werken in de breedte. Er is met het culturele veld gesproken van binnen en van buiten LR. Naast individuele gesprekken met personen en instellingen hebben wij het veld ook collectief een aantal malen gesproken. Wij hebben daaraan de naam LR Connectie gegeven. Dat resulteerde in druk bezochte bijeenkomsten in LR, die voortzetting verdienen. Dit overleg heeft de potentie iets te worden als

15

Wij hebben het met beide notities de lezer van die ruim 50 pagina’s en onszelf niet gemakkelijk gemaakt. Van onze eerdere bloemlezingen maken we nu een handzaam rapport op basis waarvan verantwoorde keuzen kunnen worden gemaakt voor de komende vier jaren. Dat strookt ook met onze werkwijze tot nu toe.

INLEIDING

Inmiddels zijn er sinds februari 2008 twee uitvoerige notities van onze hand verschenen. De startnotitie ‘De Ontdekking van Leidsche Rijn’ van juni 2008 gaf een uitvoerig overzicht van alle mogelijkheden op cultureel gebied in LR en verschafte inzicht in de enorme opgave die er in cultureel opzicht ligt. In onze tweede notitie ‘De Ontwikkeling van Leidsche Rijn’ werd een kritische blik geworpen op de stand van zaken, de voortgang en de knelpunten begin 2009.

het Utrechts Model; een platform voor onderlinge samenwerking en afstemming, waaruit nieuwe initiatieven kunnen worden genomen. Voor ons vormde dit overleg een belangrijk klankbord voor onze ideeën bij twee eerder verschenen twee notities. Nu aan het eind van onze opdracht zoomen wij in op wat noodzakelijke toevoegingen moeten zijn aan het culturele klimaat van LR. Toch zijn er nog lacunes gebleven. Zo hebben nog niet alle aspecten van cultuur een plaats in onze verkenning gekregen. Zo ontbreken de mogelijkheden van de nieuwe media, die zich nu juist op een belangrijk snijvlak van cultuur, kunst en economie bevinden en daarmee extra interessant zijn. Het bedrijfsleven is voor ons nog een betrekkelijk onontgonnen gebied gebleven. Maar een mens kan niet alles ten slotte en LR is nog lang niet af. Wij betrekken in dit eindrapport de stelling dat er hard gewerkt moet worden aan het werven van m.n. externe fondsen, sponsors, andere (semi-)overheden. Onze visie strekt zich niet uit tot een kansberekening op de markt voor externe financiering. Dat klimaat is natuurlijk verslechterd, maar de lange termijn en de kwaliteit van de individuele plannen bepalen het uiteindelijke succes. Het gaat er ons om vast te stellen dat de gemeente motor is van de culturele vooruitgang, maar niet de enige die voor de brandstof moet zorgen. Er is nu behoefte aan condensatie van gedachten, en beredeneerde keuzen uit de vele mogelijkheden die zich in LR voordoen. Die behoefte hebben wij in elk geval de laatste maanden ook kunnen waarnemen bij onze volgers; de gemeenteraad, de bestuurders van de stad, mensen die we in LR tegenkwamen en het ambtelijke apparaat. Wij willen graag in deze behoefte voorzien, in de wetenschap dat onze taak in november a.s. ten einde is. Vandaar dat wij in onze eindrapportage aan het vervolg, ook in organisatorische zin aandacht besteden. Het vraagstuk ‘hoe verder’ maakt onderdeel van onze slotrapportage uit.

1.3 Oogmerk Wij bieden het bestuur van deze stad, de diensten van de gemeente en de politieke partijen de mogelijkheid hun positie t.a.v. de cultuur in LR opnieuw te bepalen. Nog in deze collegeperiode zullen belangrijke knopen moeten worden doorgehakt richting de nieuwe collegeperiode 2010-2014 (met een doorkijk naar 2018, het jaar dat Utrecht Culturele Hoofdstad van Europa wil worden). Om die reden hebben wij met onze opdrachtgever besloten om eerder dan gepland met de eindrapportage te komen: allereerst ten behoeve van de begrotingsbehandeling in het najaar van 2009. Maar vervolgens kunnen politieke partijen er hun voordeel mee doen bij het maken van hun verkiezingsprogramma’s. Het collegeprogramma 2010-2014 zal een forse paragraaf LR en cultuur bevatten, dat hopen en verwachten wij. Er is urgent behoefte aan verandering en dat kan. Mits er geïnvesteerd in plaats van bezuinigd wordt. De culturele ontwikkeling van LR bevindt zich op een cruciaal kruispunt. LR kan zich gaan ontwikkelen tot een nieuw Almere en een nieuw Overvecht of LR kan cultureel werkelijk tot bloei komen. Om dat laatste mogelijk te maken zullen in de volgende collegeperiode 2010-2014 de culturele ontwikkelingen in LR een grote stap voorwaarts moeten maken.

16

De urgentie om nu LR in cultureel opzicht op de kaart te krijgen, heeft mede te maken met het ongelukkige verleden, waarbij bij het vaststellen van het financiële kader voor de voorzieningen LR cultuur

achteraan in de rij heeft gestaan bij het toekennen van financiële middelen. Een schamele € 6,80 per inwoner gefinancierd vanuit het referentiekader was het resultaat. Daardoor zijn de feitelijke ontwikkelingsmogelijkheden van LR in cultureel opzicht tot nu toe zeer beperkt gebleven. Inmiddels heeft het college deze scheefgegroeide situatie erkend en met een extra bijdrage van € 600.000,00 structureel de eerste nood op cultureel gebied gelenigd.

17

INLEIDING

Paradoxaal genoeg kan de recente economische crisis helpen om de opgelopen achterstand in te lopen en van LR een cultureel duurzame wijk van te maken. Er is meer tijd en ruimte om de stedenbouwkundige plannen opnieuw te doordenken en culturele mogelijkheden te benutten. Cultuur leent zich bij uitstek voor anticyclisch denken. Het gaat ons daarbij om voorzieningen én activiteiten, op de korte termijn én op de lange termijn. Met het uiteindelijke doel om intern en extern een beeld van LR te vestigen als duurzaam interessant gebied: een plaats om te komen én te blijven.

2 Visie 2.1 Cultuur als verbindende factor Wij geven onze visieontwikkeling voor de komende jaren het motto mee LR Connectie 2013/2018, Nieuw Utrecht. LR zal over enkele jaren werkelijk moeten worden ervaren als een deel van de stad en regio Utrecht met een eigen identiteit. Het moet een plek worden met een dynamisch leefklimaat. In dit stadsdeel moet ieder zich een eigen positie kunnen verwerven: oude bewoners, nieuwkomers en speciaal opgroeiende jeugd en jongeren die door hun beperkte actieradius zijn aangewezen op wat LR zelf te bieden heeft. Leidsche Rijn Centrum moet een brugfunctie gaan vervullen tussen de oude en de nieuwe stad en tussen de regio en LR. De mogelijkheid van ontmoeting is daarvoor een noodzakelijke voorwaarde. In de stedenbouw van LR is daaraan ruime aandacht besteed, maar de concrete invulling moet op veel onderdelen nog plaatsvinden. Dat betekent aandacht voor voorzieningen en aandacht voor activiteiten niet alleen in het LR Centrum maar ook in de andere wijken van LR en in de oude dorpen Vleuten, De Meern en Haarzuilens. De betekenis van cultuur ligt in eerst instantie in zich zelf, als element van zingeving, als reflectie op het leven, als ethisch en esthetisch verschijnsel waar je niet buiten kunt: een middel tegen uniformiteit en vervlakking. Zoals Johan Maurits van Nassau in Brazilië en Roosevelt in de VS kunst benutten als middel om het land en daarmee de tijdgeest te documenteren en verdieping in de (nieuwe) samenleving tot stand te brengen, kan in LR kunst en cultuur dienen om het nog weinig ontgonnen gebied te begrijpen; de historische gelaagdheid van het gebied in beeld te brengen. Arnon Grunberg, die op initiatief van het kunstprogramma Beyond ‘embedded’ twee weken doorbracht bij gastgezinnen in LR is daarvan een voorbeeld. Hoe het leven ooit was (het leven dat ons leven heeft bepaald of volgens Peter Greenaway: ‘memory makes us’) en hoe het straks worden zal, vraagt om verbeelding. Kunst is het gebied van de verbeelding. We hebben kunst nodig om de verbinding tussen verleden, heden en toekomst te leggen. Dat kunnen de Batavieren zijn, onze voorouders die in opstand kwamen tegen de Romeinen, maar ook de voormalige tuinders uit Vleuten.

Zo lukt het Rotterdam om als stad van Erasmus door het leven te gaan, terwijl de beroemde humanist er maar een paar jaar heeft gewoond, er nooit meer terug is geweest en bovendien een hekel had aan die stad. Dat hij met terugwerkende kracht zich mag verheugen in extra belangstelling (van de heruitgave van zijn

19

Cultuur is zowel de beelddrager van het gebied als middel om een identiteit te verkrijgen voor haar inwoners als zelf schepper van samenhang tussen de inwoners onderling. Daarbij is cultuur in goed gezelschap van sport, recreatie, onderwijs met wie zij natuurlijke samenhang zoekt; zij zijn vrienden in hetzelfde bondgenootschap. Kunst en cultuur zijn het middel bij uitstek voor het ontwikkelen van symbolen, aan de hand waarvan wij in staat zijn onze eigen plaats in samenleving te bepalen: cultuur als je persoonlijke ‘tom-tom’ in het leven.

VISIE

2.2 Cultuur en identiteitsvorming

werk tot de uitreiking van de prestigieuze Erasmusprijs in zijn geboortestad en het vernoemen van een brug naar hem) geeft aan hoe maakbaar identiteit kan zijn. Cultuur is een krachtige factor in de city marketing geworden en vaak met succes. “Hoe internationaler we worden, hoe meer behoefte we hebben aan een eigen lokale identiteit waarin we ons veilig, geborgen voelen”, zei Paul Schnabel. “Vooral nieuwe steden hebben grote moeite om een eigen identiteit tot stand te brengen. Zoetermeer, Alphen aan de Rijn en Spijkenisse zijn bijvoorbeeld gemeenten met weinig eigen identiteit, zij zijn niet herkenbaar en hebben ook weinig symbolen. Mensen willen over labels beschikken, waar ze trots op kunnen zijn”.

2.3 Het belang van culturele planologie De menselijke schaal dient volgens de veel geciteerde stadssocioloog en planoloog Jane Jacobs de maat te zijn voor stedelijke ontwikkeling. Daarbij hoort voor een stad een grote diversiteit van functies en openbare ruimte als ontmoetingsplaats. Deze opvatting is inmiddels gemeengoed geworden. Ook in de planologie van LR vormen de menselijke maat, de kwaliteit van de openbare ruimte en haar functie als ontmoetingsplaats het centrale thema: verdichting zonder hoogbouw, diversiteit aan functies, openbare ruimte als ontmoetingsplaats behoren tot het centrale begrippenapparaat voor LR Centrum. Maar een nieuwe stad als LR is bij uitstek het voorbeeld van een maakbare, op de tekentafel bedachte samenleving. In het stedenbouwkundige plan van Riek Bakker uit 1995 werd gekozen voor duurzame flexibiliteit, maar die ambitie is geleidelijk verdwenen naarmate de openbare ruimte werd ontsloten en bouwplannen verder werden ingevuld. Er ontstaat in toenemende mate de behoefte om LR af te maken. Daarmee wordt een belangrijk element voor het ontstaan van een natuurlijk niet lang vooraf gepland leefmilieu bemoeilijkt. In LR zijn nog maar weinig plekken over waar het leven en de creativiteit ongebonden en vrijelijk hun gang kunnen gaan. Datgene wat niet vooraf bedacht is, heeft het moeilijk om een plek te veroveren, terwijl juist het ontstaan van kunst en cultuur gebaat is bij vrije ruimte, letterlijk en figuurlijk. Voor de sociale cohesie in een wijk is de ruimte voor recreatie van groot belang. Recreatie wordt hier niet louter opgevat als plek voor amusement maar ook in de meer filosofische zin van (letterlijk) herscheppen. Jezelf opnieuw kunnen uitvinden. Daarmee wordt het onderscheid tussen cultuur en recreatie dun en dat is ook onze opzet. Wij pleiten voor het ontwikkelen van broedplaatsen, rommelplekken en kreukelruimtes waar de creatieve mens in alle leeftijdscategorieën aan de slag kan. Uitgangspunt hierbij is een ketengedachte voor talentontwikkeling van kinderen naar jongeren naar studenten naar startende ondernemers en naar (amateur)kunst voor iedereen. Hierbij worden de diverse doelgroepen niet alleen gezien als consumenten maar vooral ook als potentiële producenten van cultuur.

2.4 Het belang van een vitaal kunstklimaat

20

Doel van talentontwikkeling is ook de creatie van nieuwe kunst. In LR moet een vitaal productieklimaat ontstaan. Vanuit de pioniersmentaliteit van de inwoners van LR pleit dit voor een grote aandacht voor de ambachtelijkheid en het maakproces van kunst en cultuur. De paradox doet zich nu voor dat wat niet vooraf

bedacht is en ruimte vraagt, ingepland moet worden. Wij pleiten nadrukkelijk om in meer structureel zin ruimte te creëren voor tijdelijke voorzieningen en locaties die het niet-planbare ruimte verschaffen en voor het organisch laten ontstaan van nieuwe culturele concepten. Culturele gebiedsontwikkeling is behalve een niet te onderschatten motor voor talentontwikkeling ook een medium dat op creatieve en onverwachte wijze betekenis toevoegt aan een plaats. Cultuur kan nieuwe verbindingen leggen tussen de mensen die betrokken zijn bij het vormen van een nieuwe samenleving. Juist kunst en cultuur kunnen een sleutelrol spelen in omstandigheden van grote verandering zoals het proces van gebiedsontwikkeling in LR. Een rijk cultureel leven is cruciaal voor de leefbaarheid en de economische levensvatbaarheid van steden. De effectrapportage van VNO/NCW maakt duidelijk dat investeren in cultuur een stad structureel op een hoger niveau brengt. Cultuur geeft aan een gebied duurzame kwaliteit en leefplezier.

21

VISIE

De gemeente heeft in een dergelijk nieuw gebied per definitie de rol van initiatiefnemer en is daarmee ook motor van particulier initiatief. De culturele ontwikkeling in LR is tot nu toe vooral zichtbaar geworden in de bijdrage van Beyond, een plan voor de verkenning van de relaties tussen beeldende kunst, het landschap, stedelijk leven en het bouwprogramma in Leidsche Rijn. Beyond is een flexibele strategie, die probeert te anticiperen op LR als gemeenschap in opbouw’. Beyond heeft LR een aantal belangrijke landmarks opgeleverd, die nationaal en internationaal van grote betekenis zijn geworden. Men is daarin in geslaagd door tevens een grote hoeveelheid fondsen voor dit doel elders te verwerven.

3 Analyse 3.1 Samenstelling van de bevolking en de schaalsprong De nieuwe bewoners van LR komen voor circa 50% van buiten de stad Utrecht. In een jong gebied wordt vervolgens ook weer druk verhuisd zowel binnen het gebied als weer naar buiten. Ervan uitgaand dat elke vijf jaren wordt verhuisd en met de aanname dat 60% naar buiten het gebied verhuist dan levert dat een extra dynamiek op van jaarlijks circa 7.000 verhuizingen van en naar LR. Gevoegd bij de groei geeft dat een druk verkeer van verhuiswagens en een enorme dynamiek, die evenwel aan sociale verbanden een weinig duurzaam karakter geven. In potentie zijn echter de basisvoorwaarden voor een actief cultureel leven in LR uitstekend: de leeftijdsopbouw kent een gemiddeld hoog opleidingsniveau en weinig 55-plussers. De behoefte aan cultuur zou potentieel zelfs groter kunnen zijn dan elders in Utrecht. Speciale aandacht verdient daarbij de leeftijdscategorie die door geringere mobiliteit aangewezen is op de mogelijkheden in directe omgeving. Jongeren onder de 16-17 jaar maken circa 28% van de bevolking uit, terwijl dat elders in Utrecht slechts 10% is. De ambitie om van LR een gebied te maken met een representatieve bevolkingsopbouw wordt gerealiseerd door een omvang allochtonen van 25%. Wel zijn er minder eenpersoonshuishoudens (LR 25% en in de rest van Utrecht ruim 50%).

In dit verband is een vergelijking van LR met een stad als Amstelveen interessant. Een stad die in de jaren 60 ook uit het niets is ontstaan; grenzend aan een echte grote stad en in die zin suburbaan van karakter met toch een eigen identiteit. Nu al nadert LR de omvang van Amstelveen (79.000 inwoners). In 2003 werd Amstelveen verkozen tot de meest aantrekkelijke grote stad van Nederland om in te wonen. Dat stelde het economisch onderzoeksbureau Nyfer in Breukelen in de ‘Atlas voor gemeenten 2003’. Als positieve punten

23

LR vormt straks qua bevolkingomvang een derde van Utrecht en qua oppervlak is het bijna de helft van heel Utrecht. In 2022 wordt het inwonertal in Utrecht geschat op 370.000. Van het huidige inwoneraantal van 60.000 in 2009 groeit LR naar ruim 110.000 in 2020; een toename dus van 4.000 per jaar. Met LR verrijst naast de oude stad Utrecht een nieuw Utrecht met een omvang van steden als Leeuwarden (95.000 inwoners) en Leiden (117.000 inwoners). Met het realiseren van Rijnenburg zal het totaal aantal inwoners van LR op ruim 125.000 komen. Daarnaast zullen er nog 320.000 m² kantoren worden gebouwd. De totale werkgelegenheid in het gebied zal circa 40.000 personen betreffen. Op dit moment is pas 44% van de woningen opgeleverd en wonen er 60.000 mensen (42.000 in nieuwbouw en 18.000 in bestaand gebied).

ANALYSE

Met de komst van LR verandert de identiteit van Utrecht als geheel definitief. Via LR vindt Utrecht aansluiting bij de Noordvleugel van de Randstad. Door de schaalsprong heeft de stad de noodzaak om zichzelf opnieuw uit te vinden, om nieuwe gebieden van cultuur, economie en wetenschap te ontdekken. Het besef van de nieuwe status laat zich lezen in de ambitie om Culturele Hoofdstad te willen worden van Europa, maar ook in de nieuwe positionering als Stad van Kennis en Cultuur, zie recent positionpaper ‘Bestemming Utrecht’.

van Amstelveen werden genoemd: goed bereikbaar, veilig, dicht bij Amsterdam en rijk aan cultuur. Aan het bestuur van de stad Utrecht willen wij in overweging geven deze kwalificaties als doelstelling voor LR te gaan hanteren. Men zou dik tevreden mogen zijn als over tien jaren LR het culturele voorzieningenniveau zou hebben van Amstelveen met o.m. een poppentheater, een symfonieorkest, een bibliotheek annex cultuurcentrum, een kunstuitleen, een muziekvereniging, een poppodium, een schouwburg, een volksuniversiteit en een museum (het Cobra) met 70.000 bezoeken. Deze vergelijking heeft zin om een referentie te hebben voor het ambitieniveau dat aan LR zou moeten worden gegeven en voor het antwoord op de vraag hoeveel geld er nodig is om van LR ook in cultureel opzicht een levendige plek te maken. Het budget voor cultuur in Amstelveen is circa € 70,00 per inwoner (excl. bibliotheek). Voor LR zou dat bij de huidige omvang een budget van € 5 mln. betekenen met een groei naar meer dan € 7 mln. Een bedrag dat natuurlijk schril afsteekt bij het huidige budget voor LR van circa € 1 mln.

3.2 De consequenties van de schaalsprong De snelle bevolkingsgroei is niet het enige belangrijke facet van LR. Ook de werkgelegenheid groeit hard. In de wijk LR zijn nu 1.200 bedrijven (groei in 1 jaar: + 20%) terwijl in Vleuten/ De Meern dat aantal al ruim 1.700 is. Gezien de verwachte groei van het aantal zzp-ers in de toekomst is deze groei ook in cultureel opzicht van grote betekenis. Juist van deze categorie mensen kan extra binding met LR worden verwacht. De snelle groei van vooral zzp-ers (landelijk bijna 1 mln.) en het feit dat juist in een nieuw gebied als LR dit type werkgelegenheid vaak voorkomt kunnen ook in cultureel opzicht worden benut. Immers het midden- en kleinbedrijf bevat met de groeiende groep zzp-ers een interessant ontwikkelingselement. Doordat zij wonen en werken in LR kunnen zij een belangrijke bijdrage leveren aan de culturele ontwikkeling. Juist zij hebben extra behoefte aan dwarscontacten in LR en voelen zich er extra verbonden mee. Een volwassen stadsdeel verdient o.i. ook een meer geprofileerde naam dan Leidsche Rijn. Nog steeds kost het moeite om uit te leggen waar LR ligt. Wij gaven deze notitie de subtitel Nieuw Utrecht mee. Met deze naam wordt o.i. beter duidelijk gemaakt waar het ligt en waar het stadsdeel over gaat, dan met de naam Leidsche Rijn.

3.3 Nieuw ontwikkelgebied De stad Utrecht heeft door de groei van Nieuw Utrecht de mogelijkheid om meer dan één stedelijk centrum tot ontwikkeling te brengen. Het denken in twee kernen is in essentie al aanwezig in de gemeentelijke structuurvisie 2015-2030, als er wordt gesproken over LR Centrum als “het tweede centrum van de stad en een Randstedelijk knooppunt” (p. 58). En de gemeenteraad heeft in 2004 met het vaststellen van de visie “Het Levende Centrum”, besloten dat LR Centrum in hiërarchie het tweede centrum (het tweede oog) van Utrecht moet worden met onder meer een “culturele trekker van formaat”. Dit is wederom bevestigd door de gemeenteraad in 2006 met het vaststellen van het Masterplan LR Centrum.

24

Het valt daarbij extra op dat het nieuwe stadsdeel LR in de zoektocht naar het nieuwe verhaal van de stad tot op heden nauwelijks een rol van betekenis speelt in de belangrijke beleidsdocumenten van de stad. Het lijkt of de culturele ontwikkeling van LR tot op heden belemmerd wordt door een fixatie op het oude centrum Utrecht. De meerkernigheid is bij het referentiekader voor LR uit 1997 (financieel kader voor de

voorzieningen in LR) waarin cultuur slechts een beperkt aandeel heeft, vrijwel niet erkend. Toen in 1997 werd begonnen met de bouw in LR ging het gemeentebestuur ervan uit dat de bewoners gebruik zouden gaan maken van de culturele voorzieningen in de oude stad en dat daarom voor LR maar een beperkt budget nodig was voor activiteiten. LR werd behandeld als een wijk (of twee: wijk 9 en wijk 10) als alle andere wijken. Als gevolg van dit uitgangspunt werd cultuur maar in geringe mate meegenomen in de opbouw van het stadsdeel. Cultuur hoefde niet op de postzegel van LR. Utrecht doet zichzelf tekort door zo met haar nieuwe gebiedsdeel om te gaan. Juist het nieuwe geeft ook het oude weer nieuwe mogelijkheden. De hoge economische druk op de oude binnenstad en de stapeling van functies daar zouden kunnen worden verminderd door in het bestuurlijk denken LR te gaan zien als ontwikkelgebied met een eigen stedelijk centrum dat totaal van karakter verschilt van het oude stadscentrum van Utrecht. Zoals de oude dorpen Vleuten, De Meern en Haarzuilens een brug vormen tussen de nieuwe stedelijkheid van LR en het Groene Hart van de Randstad, zo is het toekomstige LR Centrum de brug van de oude stad naar de nieuwe stedelijkheid van LR. Het Centrum is daarbij ook nog eens het toekomstige geografische hart van het nieuwe Utrecht in zijn geheel en tegelijk een grensgebied met talrijke mogelijkheden voor nieuwe culturele verbindingen naar buiten toe, en nog uitstekend te bereiken ook.

In de wijkgids 2008 van LR zien we dat er nog een wereld te winnen is op het gebied van cultuur. Als we ruimhartig rekenen komen we met moeite op 25 adressen van culturele organisaties die zich in LR hebben gevestigd ( d.i. excl. de overheidsinstellingen zoals bibliotheekvestigingen en UCK-vestigingen). Dat levert kortom nog veel ruimte voor “cultureel opbouwwerk”.

25

De bedoeling is dat in 2020 in ieder geval 80% van de bouwplannen in LR Centrum is gerealiseerd. In het LR Centrum is een cultuurstrip gepland rondom ‘een culturele trekker van formaat’. Zoals de nieuwe stedelijkheid van LR versterkt moet worden met eigen culturele voorzieningen, zo moet ook het eigen karakter van het LR Centrum versterkt worden met eigen culturele voorzieningen. De cultuurstrip moet borg staan voor unieke culturele functies die complementair zijn aan de culturele functies die in de oude stad aanwezig zijn en die een uitstraling moeten hebben naar de hele stad en zelfs de hele regio.

ANALYSE

Het LR Centrum richt zich in het woningbouwprogramma vooral op nieuwe bewoners: starters, young professionals en 50-plussers. Dat hangt samen met de ambitie om van LR een gebied te maken met een grootstedelijke uitstraling en een diversiteit aan bevolkingsgroepen. Voorspelbaar is dat het LR Centrum autonoom een ontwikkeling zal doormaken die zich zal onderscheiden van de rest van de LR-gemeenschap: met een eigen profiel dat zich met zijn culturele voorzieningen niet alleen op LR zal richten maar ook op de rest van de stad en de regio.

Ad 1 Identiteitsversterking We maken een onderscheid tussen LR en het LR Centrum. LR als geheel maakt door de bewust gekozen kleinschaligheid en het ontbreken van hoogbouw een dorpse indruk. Deze indruk wordt versterkt door de aanwezigheid van veel groen en water. Centraal ligt het LR Park, ontworpen door Adriaan Geuze als verbindend element tussen de verschillende wijken met sportvoorzieningen, boerderijen en een doorlaatbare muur (pergola in de geplande uitvoering) als duidelijk gemarkeerde grenslijn met de woningbouw. Het LR Park is het symbool van de landschappelijke stedelijkheid die LR voorstaat. Het Park is een structuurbepalend, verbindend element als een soort Central Park. De Parkgedachte met zijn principes van duurzaamheid en organische leefbaarheid kun je doortrekken naar de rest van LR - zie ook de wadistructuur in het waterbeleid in LR en de groene daken in de maquette van het LR Centrum. In het LR Park zijn de Sculptuurtuin van Beyond en straks het Cultuurhuis op Castellum de Hoge Woerd belangrijke culturele trekkers. LR is opgedeeld in twee bestuurlijke eenheden: wijk 9 en wijk 10. Wijk 9 (in de volksmond het echte Leidsche Rijn) is stedelijke nieuwbouw op voormalig agrarisch gebied en bestaat uit de ‘onderwijken’ Grauwaard, Parkwijk, Terweide, Langerak en in de toekomst het hele LR Centrum. Wijk 10 omvat de oude dorpskernen van Vleuten, De Meern en Haarzuilens en bestaat verder uit de nieuwgebouwde ‘onderwijken’ Veldhuizen, De Woerd, Balije, Vleuterweide, Haarzicht, Haarrijn, Het Weer en Nijenveld 1 en 2. Wijk 9 is een heel nieuwe gemeenschap, zonder oude kern die als ‘adoptieouder’ kan dienen. Wijk 9 voelt in cultureel opzicht dan ook meer ‘verweesd’ dan Wijk 10. Wijk 9 is in afwachting van het identiteitsbepalende LR Centrum, terwijl in Wijk 10 de cultuurdragende kracht van de oude dorpskernen niet valt te onderschatten, naast nieuwe voorzieningen als de Cultuurcampus met de Zingende Toren als opvallend icoon. Voor LR Centrum is als tweede stadskern een eigen identiteit ‘beschikbaar’. Er zijn inmiddels al een aantal krachtige beelddragers voor LR, waarmee gewerkt kan worden: The Wall, de A2-tunnel, Het Gebouw, de Paper Dome, de Rode Doos en zelfs de nog niet gebouwde Belle van Zuylentoren kunnen dienen ook voor communicatie van culturele activiteiten en voorzieningen. Er is voor het versterken van de identiteit van

27

Onze thema’s voor LR hebben wij in onze beide eerdere notities al geformuleerd. Wij maken nu een gerichte keuze voor vier beleidsthema’s die voor de nabije toekomst ons inziens essentieel zijn bij de culturele ontwikkeling van LR. • Versterken van de eigen identiteit van LR en haar inwoners en de directe omgeving (bijdragen aan een eigen cultureel beeld van LR). • Focus op het concept van LR als jeugdcultuurstad (jongste stadsdeel). • Talentontwikkeling voor alle leeftijden en alle culturen. • Versterken sociale cohesie (participatie van de bewoners, emancipatie en integratie). Wij zullen in hoofdstuk 5 ook de relatie leggen tussen deze thema’s en thema’s zoals die binnen de gemeente en elders worden gehanteerd

Beleidsthema’s intendanten

4 Beleidsthema’s intendanten

LR nog wel een eigen communicatiestrategie nodig waarin ook cultuur een plaats krijgt. Rond elk van deze iconen kunnen activiteiten worden ontwikkeld die het beeld van LR inkleuren en de inwoners daarbij betrekken. Identiteit wordt ook mede bepaald door de positie die LR inneemt t.o.v. de oude stad en de regio. Een culturele trekker van formaat hoort hier onomstotelijk bij (vgl. het Cobramuseum in Amstelveen). Deze zal een karakter moeten hebben dat aansluit bij de specifieke kenmerken van LR: een maanlanding van een bestaande culturele spaceshuttle is vanuit het oogpunt van de opbouw van een onderscheidende identiteit niet aan te raden. Identiteit wordt echter niet alleen bepaald door de gebouwen, maar ook door een meer intrinsieke betekenis van een gebied. Ad 2 Focus op jeugdcultuurstad Door het accent op de jongeren te leggen wordt recht gedaan aan de specifieke samenstelling van de bevolking. Juist de groep tot 17 jaar heeft een beperkte actieradius en heeft behoefte aan voorzieningen op een afstand van 3 á 4 km. Bovendien is er in ieder geval weinig aanbod voor de groep tussen 12 en 17 jaar. Daar ligt ook wat ons betreft de eerste behoefte. Hier zou met voorrang programma voor moeten worden ontwikkeld. In de ontbrekende voorzieningen en activiteiten voor jongeren ligt ook het belangrijkste afbreukrisico voor negatieve beeldvorming van LR. Zie ook het rapport Wat vinden jongeren van Leidsche Rijn?’ (gemaakt door Young Works in opdracht van gemeente Utrecht (wijkbureau/DMO) en Doenja Dienstverlening) en zie ook het visiestuk Over chillen en participeren. Visie Jongeren en Vrije Tijd 2009-2012 van 17 juni jl. Ad 3 Talentontwikkeling Voor talentontwikkeling is een gevulde piramide van top via middensegment naar de humuslaag nodig. Hiervoor heb je goede makers nodig, maar ook goede zalen (zoals het Cultuurhuis op de Hoge Woerd), fringeplekken (kreukelzones) en goed cursusaanbod. Het gaat binnen de cultuur in een stad om verbindingen en cross-overs maken. Tussen locaties, tussen publiek en de kunst en vooral ook tussen de humuslaag en de (inter)nationale top. Tot de humuslaag behoren de amateurbeoefenaars in brede zin; volwassenen, jongeren, studentenbevolking. Vanuit de humuslaag komt talent bovendrijven. Dit lokale talent moet je combineren met allure, in contact brengen met (internationale) kunstenaars via aansprekende producties en makerfestivals vol toegankelijke kunst, symposia, lezingen en masterclasses. Het culturele aanbod moet een katalysator zijn, een interactief vliegwiel dat verbanden kan leggen en op participatie is gericht (in plaats van puur op consumptie). In LR zal de talentontwikkeling in samenwerking met de HKU, het UCK, de Cultuurcampus (wijk 10) en de Sportcampus (wijk 9) gestalte moeten krijgen.

28

Ad 4 Sociale cohesie Op het niveau van de stedelijke ontwikkeling wordt sociale cohesie bevorderd door diversiteit van functies, gebruik van openbare ruimten als ontmoetingsplaats, de menging van wonen, werken en recreëren. Zo ontstaat de mogelijkheid om elkaar te ontmoeten, samen activiteiten te ontwikkelen, elkaar te leren kennen. Het gaat bij sociale cohesie om samenhang in verscheidenheid. Cohesie is een mogelijkheid,

Beleidsthema’s intendanten 29

geen verplichting: een mogelijkheid om als social animal te kunnen functioneren. Wij willen voor LR in de vorm van een consequent programma-aanbod (consequent qua soort en regelmaat) een bijdrage leveren aan de sociale samenhang i.s.m. andere sectoren. De bijdrage die cultuur kan leveren, kan alleen maar in samenwerking met andere sectoren effectief zijn; onderwijs, verenigingsleven, het bedrijfsleven (horeca) en andere culturele instellingen zowel in LR als uit de rest van Utrecht (ook provinciaal).

Vooral bij de ontwikkeling van de plannen voor de Vrede van Utrecht en Culturele Hoofdstad 2018 treffen wij veel verwantschap en mogelijkheden tot zinvolle verbinding. Voor de Vrede van Utrecht geldt dat de door haar gekozen thema’s erfgoed, internationalisering, cultuurbereik een vanzelfsprekende aansluiting kunnen vinden bij LR. Juist door het nog ongevormde karakter van LR is het gebied bij uitstek geschikt voor het zoeken van het experiment en de vernieuwing. Het nadeel van het gebrek aan ‘gebaande wegen’ kan voor de Vrede van Utrecht en Utrecht Culturele Hoofdstad een belangrijk voordeel zijn: er kan in LR werkelijk aantoonbaar ‘het verschil’ gemaakt worden met andere kandidaat-steden. Wij zoomen kort in op de beleidsthema’s die wij elders aantroffen en die voor ons mede als inspiratiebron hebben gediend bij het maken van onze eigen keuzen en die duidelijk maken over welke unieke verbindingsmogelijkheden LR beschikt als het gaat om haar culturele ontwikkeling. Van speciale betekenis is daarbij wat Beyond heeft teweeg gebracht in LR. Doordat Beyond per 1 september 2009 stopt, is het van extra belang het beleid en het programma op enigerlei wijze van continuïteit te voorzien

5.1 Randstad 2040 De kabinetsnotitie ‘Randstad 2040’ wil het Groene Hart te ontwikkelen tot een ‘metropolitaans park met internationale allure’, zoals Central Park in New York. Wijk 10 van LR (met het LR Park, de Haarrijnse plassen en de oude dorpskernen De Meern, Vleuten en Haarzuilens) bevindt zich in het overgangsgebied van de Randstad naar het Groene Hart. Ook het cultuurpark Castellum de Hoge Woerd (met zijn combinatie van cultuur, archeologie, natuureducatie en creatieve economie) op de rand van het LR Park en wijk 9 kan een icoon voor het Groene Hart worden. In de kabinetsnotitie wordt Utrecht gezien als een ‘knooppunt van kennis en cultuur’, met de A2 als een krachtige kennis-as tussen brainport Eindhoven en cultuurcentrum Amsterdam. Het toekomstige LR Centrum grenst aan deze kennis-as. De positie van Utrecht als draaischijf van Nederland op het gebied van verkeer, vervoer en kennis moet versterkt worden door een betere bereikbaarheid. Op dit punt is het LR Centrum straks met zijn ligging aan zowel de A2 als de A12 als aan het Randstadspoor onmiskenbaar een troef voor Utrecht stad en regio. Het cultuurbeleid en de culturele organisaties in stad en regio dienen zich naar onze mening meer bewust te worden van de kansenrijkdom die het LR Centrum (als optioneel kennis- en cultuurcentrum zeer bereikbaar gelegen aan de kennis-as) biedt. Denk als voorbeeld aan het dak van de A2 en het evenemententerrein rond de Rode Doos als speciale mogelijkheid om Utrecht ook landelijk bekend te maken als stad voor festivals.

Relatie met andere beleidsthema’

Wij hebben eerder gekozen voor vier beleidsthema’s. Deze hebben ook een relatie met de thema’s zoals die elders zijn ontwikkeld (van het rijk, de provincie en gemeente tot de Vrede van Utrecht en Beyond). Wij hebben in onze tussenrapportage daar al verslag van gedaan. LR kan worden benut als een vrijplaats voor elk van de belangrijke stedelijke thema’s waar Utrecht beleidsmatig voor gekozen heeft.

31

5 Relatie met andere beleids- thema’s rijk, provincie, stad en LR.

5.2 Bestemming Utrecht In het stedelijke antwoord ‘Bestemming Utrecht: stad van kennis en cultuur’, dat op 9 juni 2009 als integrale toekomstvisie voor de stad Utrecht werd aangenomen door B&W wordt LR vooral genoemd in het kader van de verstedelijkingsopgave van Utrecht in een opsomming met Rijnenburg en De Uithof. ‘Bestemming Utrecht’ heeft een dubbele focus: hoe kun je als stad excelleren op topniveau en hoe kun je excelleren op onderstroom, op wijkniveau. Daarvoor zijn verbindingen nodig tussen onderstroom (humuslaag) en top. Om te zorgen voor cultuur- en kennisbereik voor iedereen heb je in alle wijken centra (broedplaatsen) van kennis en cultuur nodig. Een voorziening zoals het Cultuurhuis op Castellum de Hoge Woerd (verbinding erfgoed, natuur en cultuur) aan de rand van het LR Park is hier bij uitstek een voorbeeld van. In plaats van nieuw beleid te formuleren pleit ‘Bestemming Utrecht’ eerder voor het leggen van meer verbindingen tussen de diverse bestaande beleidsterreinen: op weg naar een samenhangende stedelijke agenda. Aansluitend bij de A2 kennis-as uit de Randstad 2040-notitie kan in Utrecht de as Uithof-Leidsche Rijn Centrum perspectieven bieden. De Uithof is behalve een nieuw woongebied ook een science center van formaat. In LR Centrum kan een equivalent gevonden worden in een clustering van activiteiten in de creatieve economie (Game Valley bijvoorbeeld) en de talentontwikkeling (de plannen van de HKU voor een clustering van de afdelingen bijvoorbeeld). In dit kader moeten ook de ontwikkelingen op de Cartesiuswerf en Lombok/Oog in Al meer worden betrokken bij de culturele ontwikkeling van LR Centrum.

5.3 Beyond

32

Beyond was de afgelopen tien jaar een vernieuwend beeldend kunstprogramma van de stad Utrecht om het stadsdeel LR in zijn ‘nog onderontwikkelde, meest rudimentaire staat’ vanuit de optiek van beeldende kunst en kunst in de openbare ruimte cultureel op de kaart te zetten. Het bevorderen van stedelijkheid en stedelijke dynamiek in het stadsdeel-in-wording was daarbij een belangrijk thema. Deze optiek heeft vanaf het begin een nationale en internationale dimensie gehad. Dat heeft onder meer geresulteerd in uitdagende kunst en gebouwen met een niet mis te verstane iconische werking op diverse plaatsen in het stadsdeel (Parasites op de Hoge Woerd, Nomads in Residence, Het Gebouw, Paper Dome, Sculptuurtuin, Zingende Toren). Beyond heeft daarbij de subsidie van de stad Utrecht vanaf de start ambitieus ingezet in de zoektocht naar cofinanciering door andere partners voor zijn projecten. Beyond houdt per september 2009 op te bestaan. De expertise van Beyond gaat over naar het stedelijke Fonds Stadsverfraaiing. Beyond oogstte internationaal aanzien maar stuitte lokaal in LR op weerstand. De kritiek was dat de projecten over de hoofden van de bewoners heen werden bepaald, zonder dat het rendement voor het stadsdeel altijd even helder was. Van inbedding van deze iconen, van gebruik in de gemeenschap van LR is hierdoor nog te weinig sprake. Ook iconen moeten communiceren. In de toekomst zal aan de communicatiestrategie rond de iconen veel aandacht moeten worden gegeven. Met het verdwijnen van Beyond verdwijnt ook uit LR de overkoepelende blik op de culturele bewegingen van stad tot nationaal tot internationaal. Deze rol moet worden overgenomen, bijvoorbeeld door een ontwikkelorganisatie in samenwerking met andere cultuurprogramma’s zoals de Vrede van Utrecht.

Waarin Utrecht zich onderscheidt is de combinatie van antiek cultureel erfgoed met een futuristische woonstad. LR kan daarin doel én middel zijn. De relatie tussen het Castellum de Hoge Woerd en Domplein 2013 is slechts een van de voorbeelden. Een andere is de gerichte actie vanuit het programmaonderdeel de Zomer van Utrecht, dat zich inhoudelijk richt op veranderingen in het landschap en culturele programmering op bijzondere erfgoedlocaties in de regio, om historische boerderijen in LR een culturele bestemming te verlenen. In samenwerking met de Dienst Landelijke Gebiedsontwikkeling, Natuurmonumenten en cultureel ondernemer D’Amor uit Amersfoort heeft dit geresulteerd in de start in 2008 van een culturele bestemming van een boerderij in Haarzuilens. Ook met het oog op de ontwikkeling van een culturele functie voor de monumentale boerderijen Ridderhofdstad Den Engh en RoodNoot heeft de Zomer van Utrecht initiatief ontplooid.

5.5 Ontdekking van Utrecht In het actieplan cultuur 2008-2018 ‘De Ontdekking van Utrecht’ staat in het hoofdstuk ‘De kracht van de stad anno 2008’ dat Utrecht als tweede monumentenstad van het land culturele historie (teruggaand tot de Romeinen en de Batavieren) combineert met de grootste vinexlocatie van Nederland (Leidsche Rijn) en plannen voor spraakmakende, nieuwe architectonische hoogstandjes (Belle van Zuylentoren, Centraal Station, het Muziekpaleis, de Uithof). De driehoek Leidsche Rijn-Stationsgebied-Uithof speelt een rol in de ontwikkeling van nieuwe landmarks. Het ligt (volgens de notitie) voor de hand om dergelijke blikvangers te koppelen aan culturele voorzieningen. In het toekomstbeeld voor 2018 lezen we: Leidsche Rijn is af, voor zover een wijk klaar kan zijn, en daar zien we het Hoge Woerdcomplex met het Romeinse schip, een centrum voor natuur- en milieueducatie en een cultuurhuis, en misschien staat daar ook wel een nieuwe stadsschouwburg en een nieuw podium voor jeugdtheater. Als Utrecht kan aantonen dat het in staat is gebleken in één van de grootste vinexlocaties van het land, gebouwd in een naar internationale maatstaven uniek tempo, een bloeiend cultureel leven te laten ontstaan, dan heeft het een belangrijk onderscheidend argument in handen ten opzichte van concurrerende kandidaatssteden. Tegelijk kan LR als good practice een etalage worden voor de culturele aanpak in andere nieuwe woonsteden in Europa. Daar hoort ook een internationale ambitie bij.

Relatie met andere beleidsthema’

De Vrede van Utrecht (samenwerkingsprogramma van Stad & Provincie) bouwt aan een culturele infrastructuur en aan netwerken die bijdragen aan een blijvende versterking van het culturele leven in stad en regio. De connectie Oud Utrecht – Nieuw Utrecht zou hierin een belangrijke plaats moeten krijgen. De Vrede van Utrecht heeft de taak op zich genomen het streven van stad en provincie naar de nominatie tot Culturele Hoofdstad een stevige impuls te geven met een brede aanpak waarin cultuurbereik voor alle lagen van de bevolking hand in hand gaat met het vinden van aansluiting bij de internationale top. Het welslagen van de cultuuropbouw in LR kan een krachtige motor zijn voor de Europese ambities van Utrecht en een cruciaal argument voor de kandidatuur voor Culturele Hoofdstad 2018.

33

5.4 Culturele Hoofdstad 2018/Domplein 2013

5.6 Provinciale programma’s LR en Rijnenburg zijn duidelijke voorbeelden van gebieden waar de twee ‘aardschollen’ van stad en regio over elkaar heen schuiven en meer letterlijk: oud platteland en nieuwe stad. De Provincie bewaakt de woningopgave van de stad Utrecht. Vraag is waar de concrete provinciale verantwoordelijkheid ligt voor het ontstaan van een levende stad, waar culturele investeringen een belangrijke rol in spelen. De Provincie heeft een structurele bijdrage via het participatiebudget geleverd aan het culturele opbouwprogramma Vario Mundo van Vathorst/Amersfoort maar heeft tot op heden niet geïnvesteerd in cultuur in LR. Wel maakt Haarzuilens (deel van Wijk 10) onderdeel uit van het programma ‘Vitaal Platteland’. De Provincie benadrukt het belang, voor stad en regio, van een beleid dat erop gericht is om talent te binden en te houden. Vanuit deze optiek ziet de Provincie perspectieven in een jeugdcultuurcentrum in het LR Centrum in relatie met de wensen uit de jeugdtheatersector voor een jeugdschouwburg. In de toekomst moeten er mogelijkheden voor samenwerking tussen stad en regio inzake de culturele ontwikkeling van LR gezocht worden in provinciale programma’s als ‘Cultuur en Ruimte’ dat in opdracht van de Provincie ontwikkeld wordt door het bureau Twijnstra Gudde. Doel is om via dit programma ‘culturele kwaliteitsprocessen’ te verbinden aan processen in de ruimtelijke ordening. Ook het programma ‘Cultuur en Economie’ dat vooral werkt op basis van projectaanvragen van cultureel ondernemers biedt kansen. Het programma ‘Vrije Tijd en Toerisme’ cirkelt rond A-Merklocaties (zoals Domplein, Vliegbasis Soesterberg en Kasteel de Haar in Haarzuilens). De vraag is of in de toekomst het Castellum de Hoge Woerd zich kan ontwikkelen tot een A-Merklocatie.

34

Deze opsomming geeft met pracht en praal aan, waar LR over zou mogen gaan, waarin haar kracht ligt en welke ongekende mogelijkheden er nog liggen om een nieuwe betekenis aan cultuur te geven in LR. Bovendien kan bij een actieve cultuurpolitiek in LR, inhoudelijk, organisatorisch en financieel worden samengewerkt met initiatieven die elders worden ondernomen; om op deze wijze een win-win situatie te creëren wat betreft het ontwikkelen van programma’s.

6 Programma intendanten In dit hoofdstuk gaan we op weg naar een programmatische concretisering van de vier beleidsthema’s uit hoofdstuk 4. Wat beogen wij met de thema’s: 1. Identiteitsversterking 2. Jeugd en jongeren 3. Talentontwikkeling 4. Sociale cohesie

Ad 2 Jeugd en jongeren Elke jonge inwoner onder de 17 jaar moet in de gelegenheid zijn om zowel actief als passief met cultuur in brede zin in aanraking te komen. Door een consequente programmering zouden muziek, dans, theater en film aan alle jongeren in de wijk moeten worden aangeboden binnen een straal van vijf kilometer. Elk weekend zouden er op locaties in Wijk 9 en Wijk 10 van LR programmering moeten zijn. Mogelijke locaties hiervoor zijn in Wijk 10 de Cultuurcampus, Azotod, De Schalm, De Weide Wereld en in Wijk 9 de Paper Dome, Het Gebouw (de Kindervrijstaat), Forum ’t Zand en wellicht in de nabije toekomst Den Hoet en het Cultuurhuis op Castellum de Hoge Woerd. Een belangrijk element in het kader van jeugd- en jongeren vormt de aanwezigheid van een aantal kleinere festivals die redelijk spontaan in LR zijn ontstaan en die van groeiende kwaliteit zijn. Ook hierbij zien we extra mogelijkheden om jongeren van een podium te voorzien en sociale samenhang op natuurlijke wijze tot stand te brengen. Rond de Paper Dome vinden o.m. Roffest, Counter Culture en In to the Source plaats.

35

Een hecht activiteitenprogramma om de iconen die tot nu toe zijn gerealiseerd tot extra leven te brengen is van groot belang, dit in combinatie met een goed gecoördineerde marketing en publiciteit voor het hele gebied. Nu al gebeurt er veel meer dan veel inwoners weten en lijden nogal wat activiteiten onder dit gebrek aan een goed gecoördineerde marketing en publiciteit voor het hele gebied. De culturele partners in LR kunnen deze handschoen oppakken samen met de ontwikkelorganisatie, met het Uitburo en met de wijkbureaus in LR (en het Infocentrum). Ook het Projectbureau LR kan bijdragen aan de culturele identiteitsvorming, simpelweg door kunst en cultuur een plek te geven in de marketing (bijv. op de borden langs de snelwegen of in de inrichting van het infocentrum).

PROGRAMMA

Ad 1 Identiteitsversterking Er is al een grote stap voorwaarts gezet door LR als een tweede centrum van Utrecht te erkennen. Maar een vervolg moet zijn een programmatische uitbouw van LR die rekening houdt met de specifieke eigenschappen van het gebied. Een concept als het Castellum de Hoge Woerd is hiervan een voorbeeld. Bij identiteitversterking denken wij bovendien aan het vestigen van een publiekstrekker in het LR Centrum. Maar ook de andere al bestaande elementen in LR zoals de architectuur van LR, de Cultuurcampus en de iconen die inmiddels door Beyond tot stand zijn gebracht, zijn uitstekende middelen tot het vestigen van een beeld, dat ver af staat van een uniforme vinexwijk met zijn dakpannenshow.

Op het evenemententerrein rond de Rode Doos vonden en vinden o.m. Festival de Beschaving (ontstaan in Vleuterweide, Wijk 10) en Festival Zomerkriebels plaats. Ad 3 Talentontwikkeling. Met de introductie van de 3 t’s (talent, technologie en tolerantie) van Richard Florida als motor van economische ontwikkeling, is er ook meer aandacht gekomen voor de samenhang tussen de culturele ontwikkeling van een stad, de rol van talent en economische groei. Talent zoekt anders dan vroeger plaatsen die cultureel aantrekkelijk zijn en een diversiteit aan banen biedt. Wat ligt meer voor de hand dan via de eigen jeugdopleiding LR in de culturele eredivisie te laten spelen en de economische groei van het gebied daarmee verder te stimuleren. Natuurlijk moet dit thema samen met het onderwijs, het UCK en de HKU worden vormgegeven. Het UCK heeft haar programma voor LR sinds de opening van de Cultuurcampus al stevig geïntensiveerd. De organisatie wil zich in de toekomst gaan concentreren op vier plekken (met als hoofdvestiging straks het geplande Artplex op het Smakkelaarsveld) en daar samen met anderen heel zichtbaar worden. Een van die vier plekken is de Cultuurcampus. Het UCK beschouwt LR op dit moment nog als een testomgeving die zal bijdragen aan een helderder profiel van het UCK over 2 jaar. In de verre toekomst is een vijfde locatie voor het UCK denkbaar in het LR Centrum, bijvoorbeeld als onderdeel van een multifunctioneel Jongerencultuurcentrum. Wij denken dat binnen Utrecht juist ook LR als een gebied dat voor het grootste deel nog nieuw gevormd moet worden een uitstekende uitgangspositie kent. Deze kansen benutten met cultuur als katalysator is een van de belangrijke opgaven van het cultuurbeleid.

36

Ad 4 Sociale cohesie Er is juist in LR gezien het zeer vluchtige karakter van haar ontstaan en de eerder beschreven verhuisdynamiek meer dan elders behoefte aan sociale samenhang. Wij vinden kunst als middel als het gaat om het ontwikkelen van samenhang geen vies woord. Maatschappelijke doelen als emancipatie e.d. behoren daar eveneens toe. Daarbij is het ons inziens noodzakelijk aan te sluiten bij de kleinere leefgemeenschappen die er nu al zijn; in eerste instantie natuurlijk in de oude dorpen De Meern, Vleuten en Haarzuilens met hun rijke verenigingsleven, maar ook in de nieuwe stedelijkheid rond leefgemeenschappen als het Ab Harrewijnplein en de Kersentuin in Parkwijk (onderwijk van Wijk 9). Het belang van buurthuisachtige voorzieningen zoals de vier Forumclusters en De Schalm in De Meern en De Schakel in Vleuten staat buiten kijf in het kader van de bevordering van de sociale cohesie van deze samenlevingen.

7 Prioriteiten activiteiten en voorzieningen In dit hoofdstuk maken we de vertaling van de vier algemene programmatische thema’s (Identiteitsvorming; Jeugd en Jongeren; Talentontwikkeling; Sociale Cohesie) naar concrete voorstellen voor ontwikkeling en waar nodig voor financiering. Bij sommige voorstellen gaat het niet in eerste instantie om geld, maar om aandacht, om beleidsontwikkeling en planvorming, soms gaat het ook om plannen die LR verre overstijgen, zowel qua omvang, financiering als organisatie. Elk plan kan meerdere doelen dienen en zowel de identiteit van LR bevorderen als een bijdrage leveren aan de sociale cohesie. De prioritering is nooit zwart-wit en is ook niet als zodanig bedoeld.

Er ontbreekt tot op heden een behoorlijk theaterpodium in LR, met een goede programmering, goede horeca, goede voorzieningen, waar ook een bruiloft gevierd kan worden en waar mooie amateurproducties vertoond kunnen worden. Een culturele ontmoetingsplek. Inwoners van LR en omstreken kunnen hier straks

39

Onder de noemer Identiteitsvorming scharen wij de concepten en voorzieningen, die ons inziens het meest bijdragen aan de culturele identiteitsvorming van LR: • Cultuurhuis Castellum Hoge Woerd • Kasteel de Haar • Cultuurcampus met Zingende Toren • LR Park met Sculptuurtuin • Cultuurtrekker van formaat in het LR Centrum • Park Europa • Paper Dome en erfopvolger • Het Gebouw en omgeving • Monumentale boerderijen in LR en het LR Centrum • Podium op de overkapping A2 • Rode Doos • Belle van Zuylen/The Wall Uit deze lijst kiezen wij zes voorzieningen die ook in verband met de andere thema’s een status van prioriteit verdienen. De selectie vindt plaats op basis van de mate waarin zij bijdragen aan de vestiging van een imago aan LR en waarin zij al in de voorbereiding een eind gevorderd zijn. Cultuurhuis Castellum de Hoge Woerd De oudste cultuurlaag in LR is natuurlijk het antieke erfgoed uit de Romeinse tijd, vooral zichtbaar op Castellum de Hoge Woerd met de Limes, de restanten van het Romeinse badhuis en de opgegraven Romeinse boten. Op de antieke grond van de Hoge Woerd aan de rand van het LR Park is een uniek concept in ontwikkeling op basis van de combinatie cultuur, archeologie en natuureducatie. Castellum Hoge Woerd is een duurzaam cultuurpark waarin mensen op ontdekking gaan naar overblijfselen van oude culturen én naar nieuwe culturele activiteiten. De opening is gepland in het Vredesjaar 2013.

PRIORITEITEN

7.1 Identiteitsvorming

terecht voor professionele kunstuitingen maar daarnaast biedt het gebouw plaats aan lokale (amateur) kunstinitiatieven en verenigingen. Het verzorgingsgebied van Castellum Hoge Woerd telt ongeveer 9.500 kinderen tussen de vier en twaalf jaar oud. In 2020 zijn dat er circa 17.000, bijna een verdubbeling dus. De schattingen van bezoekersaantallen lopen uiteen van 120.000 tot 155.000 bezoekers per jaar. Het gebied kan zich positioneren als een eigentijds park met een afwisselend cultureel en duurzaam activiteitenprogramma. Er komt naast een goede horecavoorziening een theaterzaal met ongeveer 300 stoelen. Bovendien zijn er twee multifunctionele zalen gepland die de samenwerkingspartners zullen delen en die ook dienst doen als instructie- en repetitieruimte. Het Castellum heeft de potentie om een nieuw icoon te worden van LR, qua ligging, qua architectonisch concept, qua concept met het Romeinse schip als boegbeeld. Maar ook als ontmoetingsplek (Sociale Cohesie) en als podium voor Talentontwikkeling (ook voor Jeugd en Jongeren) verdient de realisatie van het Cultuurhuis de hoogste vorm van urgentie en prioriteit. In het kader van de korte termijn als ontwikkeling van het lange termijnconcept verdient het aanbeveling om een serieuze investering te doen in de verdere ontwikkeling van proefprogrammering tussen de drie toekomstige partners op de Hoge Woerd, zoals die al is gestart in het kader van de ‘Hoogtijdagen’. Cultuurtrekker van formaat In het referentiekader ‘voorzieningen LR 2008’ staan de volgende ruimtereserveringen voor cultuur in de Centrale Zone van het LR Centrum opgenomen; een multifunctionele zaal van 1.600 m² bvo; een stadsgalerij van 400 m² bvo; een kunstuitleen van 300 m² bvo. In het Masterplan LR -Centrum is daarnaast een ruimtelijke reservering van 15.000 m² voor een culturele trekker opgenomen. Het LR Centrum moet volgens de planmakers veel (winkel)publiek gaan trekken en een grote levendigheid genereren. Er moet op heel veel verschillende manieren traffic worden veroorzaakt, 24 uur per dag bij wijze van spreken. Daartoe moet ons inziens gedacht worden in een samenstel van verschillende culturele voorzieningen. Een ‘culturele trekker van formaat’ moet daarbij als basis dienen. De voorzieningen in het nieuwe centrum moeten dienstbaar zijn aan de opbouw van een artistiek productieklimaat in het nieuwe stadsdeel en tegelijk een (boven)regionale uitstraling hebben.

40

De optie om een nieuw te bouwen grote zaal van de Stadsschouwburg (XL) in het LR Centrum te plaatsen is al enige tijd onderwerp van (politieke) discussie. De komst van een theater in de amusementssfeer kan in het LR Centrum bijdragen aan het ontstaan van een culturele uitgaanssfeer met een regionale en zelfs landelijke uitstraling en ook in de brugfunctie van het LR Centrum tussen de nieuwe en de oude stad kan een amusementstheater een belangrijke rol vervullen, mits het nieuwe theater een complementaire, onderscheidende identiteit krijgt ten opzichte van de andere schouwburg aan de Maliesingel. Een multifunctioneel, multidisciplinair uitgaanscentrum zoals de Londense Schouwburg of het Southbank model met een combinatie van High Culture (opera), Low Culture (musical), Pop Culture (dance, house, urban) kan als voorbeeld dienen.

Zelfs een ontwikkeling in de richting van een Huis voor de Beeldcultuur (nieuwe media) ligt in de lijn der mogelijkheden. In dit kader zou een koppeling met het optionele Park Europa en de interactieve tentoonstelling Vrede-Experience (die door Edwin van Huis wordt ontwikkeld voor de viering van de Vrede in 2013) mogelijk zijn.

Paper Dome en erfopvolger Een van de succesvolste iconen van Beyond is de Paper Dome in Wijk 9. In toenemende mate heeft dit gebouw en het terrein eromheen, een culturele bestemming gekregen met landelijke uitstraling. ‘De ruimteschipachtige overkapping’ schreef de Volkskrant in een recensie van het hiphopfestival Roffest. De organisatoren van festival ‘Into the Source’ streven met het gebied rond de Dome een ‘Oerol-achtige atmosfeer’ na. Het is spijtig dat de locatie zowel om bestemmingsredenen als door de onderhoudskosten moeilijk in stand te houden is, net nu de plek ontdekt is als locatie voor eigentijdse, innovatieve urban jongerencultuur. Het is van belang dat er met zorg een erfopvolger van de Paper Dome wordt gevonden of gecreëerd. Een optie is de omgeving van de Rode Doos daarvoor te benutten of de strook van Den Hoet naar het Informatiecentrum. Het Gebouw en omgeving Beyond heeft in 2005 Het Gebouw van Stanley Brouwn en Bertus Mulder gerealiseerd. Het Gebouw fungeert als tentoonstellingspaviljoen, ofwel als proefmuseum voor LR. Het idee is nu om Het Gebouw in de ruimere context van boerderij Hofstede Terweide en Paper Dome als een proeftuin voor een nieuwe voorziening voor kinderen te gaan inrichten; een Kindervrijstaat. Deze proef zou uiteindelijk kunnen uitmonden in een permanente voorziening, op deze of een andere locatie in het LR Centrum. Voor de financiering van deze voorziening, o.a. de aanpassing van de boerderij, is mede een beroep gedaan op de ISVII gelden.

41

Park Europa Het concept van het Park Europa zal bestaan uit een serie paviljoens. Via een park is het mogelijk om de juiste ruimtelijkheid te creëren. Dit park moet dynamisch, laagdrempelig, toegankelijk en gezinsgericht zijn; culture-light. De uitgangspunten van het plan aangedragen door Pauline Terreehorst, zijn de ‘weelde van soberheid’ en de laagdrempeligheid. Dit maakt het concept bij uitstek geschikt voor het LR Centrum. Een locatie zou gevonden kunnen worden boven op de overkapping van de A2 of in de slinger op weg naar de laag gelegen boerderij Hofstede Terweide (waar de komende jaren het concept van een Kindervrijstaat met een kindermuseum wordt ontwikkeld). Zie onder en verder ook de plannen van Terreehorst zelf. In het kader van het Park Europa kan ook buitenprogrammering gaan plaatsvinden in het reeds gebouwde ‘Theater op het dak van de A2’. Met een klein programmeringbudget zou dit podium in gebruik gegeven kunnen worden aan Ekko of een ander instituut, eventueel te exploiteren in samenhang met het evenemententerrein naast de Rode Doos.

PRIORITEITEN

Een combinatie van voorzieningen op de Kop van Zuid in Rotterdam kan voorts als inspiratie dienen voor de omgeving van de culturele trekker (de geplande ‘cultuurstrip’ in het LR Centrum): met het nieuwe Luxor, met kindermuseum Villa Zebra, met trendy restaurant Las Palmas, met een casino, met Hotel New York.

Monumentale boerderijen In de Hoge Weide, een strook langs en op de nieuwe tunnel van de A2, dat onderdeel wordt van het nieuwe LR – Centrum, liggen drie monumentale boerderijen: het familie-erf van RoodNoot uit 1880, de hierboven genoemde boerderij Hofstede Terweide en Herberg De Hoef. Alle drie boerderijen hebben een publieksfunctie met een min of meer culturele strekking. In de toekomst zouden zij binnen deze functie commercieel geëxploiteerd moeten gaan worden. Gezamenlijk vormen ze een driehoek (of een keten) van historische boerderijen die een belangrijke culturele functie kunnen gaan vervullen in het nieuwe LR Centrum. De drie boerderijen zouden in de nieuwe stedelijkheid van het LR -Centrum straks drie kreukelzones moeten worden met ‘duurzame flexibiliteit’ (uitgangspunt van Riek Bakker) als voorwaarde. Drie plekken die hun eigen regels dicteren. Drie ‘vrijstaatjes’ die een culturele bestemming in een samenhangend concept zouden kunnen krijgen.

7.2 Jeugd en jongeren LR is het jongste stadsdeel van Utrecht, niet alleen in stedenbouwkundige zin maar ook gezien de hoeveelheid inwoners beneden de 18 jaar. Meer dan een derde van de Utrechtse jeugd woont in LR. Vanuit de profilering van LR als Jeugdcultuurstad pleiten we daarom nadrukkelijk voor voorzieningen voor jeugden jongerencultuur. Een selectie: • Den Hoet • Jongerenfestivals • Kinderkunsthuis • Azotod • Informatiecentrum LR

42

Den Hoet Dit najaar komt in Wijk 9 gemeentewerf Den Hoet leeg. Er wordt gezocht naar een andere bestemming. Partijen t.w. Projectbureau LR, Stadsontwikkeling, Culturele Zaken en de cultuurintendanten van LR willen de mogelijkheid onderzoeken van een culturele bestemming bij voorkeur voor jongeren, voor 3 á 4 jaren en mogelijk langer. Behalve met de bestemming van Den Hoet zou ook rekening moeten worden gehouden met de potentiële ontwikkelingsmogelijkheden van het gebied in de directe omgeving voor aanverwante functies (te weten het Informatiecentrum, de vrije ruimte rond de brandweerkazerne e.d.). Het geheel moet uitmonden in een plan, waarin ruimtelijke en bouwkundige mogelijkheden worden aangegeven, een omschrijving van de activiteiten, de wijze van uitvoering en een begroting een plaats krijgen. Relaties met andere jongerenvoorzieningen in LR zoals Cultuur 19 (Paper Dome), Azotod en een jongerenfestival als Roffest (van stichting Habek) liggen voor de hand. Maar ook de connectie met dB’s aan de overkant van het Amsterdam-Rijnkanaal op het Cartesiusterrein. De Jongerenzone rond Den Hoet kan een impuls geven aan de planvorming door het adviesbureau Van de Bunt in opdracht van Gemeente en Provincie voor een Multifunctioneel Cultureel Centrum (MCC) en een Centrum voor Jongerencultuur (CJC) als twee concepten die in samenhang uitgewerkt worden tot één businesscase.

Festivaluitbouw Dat LR een groeiende aantrekkingskracht heeft op jongeren uit heel Utrecht, toont het succes van eendaagse jongerenfestivals. Roffest (Habek, hiphop), Counter Culture (pop en anticultuur), Into the Source (dance) en Lief (dance) trokken de afgelopen jaren jaar na jaar telkens weer een recordaantal toeschouwers in LR. Op Lief na vinden al deze festivals plaats op het terrein rond de Paper Dome. Met het verdwijnen van de Paper Dome in zicht zou het terrein naast de Rode Doos een prima optie zijn om de functie van evenemententerrein voor eendaagse muziekfestivals over te nemen. Festival de Beschaving (ontstaan in Vleuterweide) maakte in de editie van 2008 voor het eerst gebruik van de locatie naast de A2 op het terrein van de Rode Doos van Muziekcentrum Vredenburg. Het festival trok mede door locatie, programmering en uitstraling een recordaantal bezoekers uit het hele land en toonde in staat te zijn om zich te ontwikkelen tot een van de toonaangevende eendaagse popfestivals van het land.

De basis is een sterk, professioneel aanbod dat voor verschillende bezoekersgroepen aantrekkelijk is. Het is een kernaanbod van een aantal grote namen, afgewisseld met minder bekende namen uit het professionele of amateurkunstcircuit. Azotod wil de komende jaren ook ruimte gaan creëren voor een productiefunctie van muziek (muziekstudio’s) zodat het popcentrum zich zou kunnen ontwikkelen tot een dB’s-achtige plek voor Wijk 10. Azotod werkt met twee parttime beroepskrachten en vrijwilligers en wil in de toekomst zelfstandig blijven met hier en daar projectsubsidies. Wil Azotod daadwerkelijk gezichtsbepalend kunnen worden voor LR en de regio dan zou een kwaliteitsimpuls moeten worden gegeven. De organisatie en de aantrekkingskracht op vrijwilligers rechtvaardigen ons inziens een dergelijke stap. Informatiecentrum Het Informatiecentrum LR zal naar verwachting in 2011 of 2012 vrijkomen. Het markante gebouw zou een uitstekende optie zijn voor een theaterfunctie in de sfeer van de jongerencultuur (in samenhang

43

Azotod Het succes van het herrezen Azotod spreekt boekdelen. Het poppodium heeft sinds zijn herstart in maart 2008 in no time zijn plek in het culturele jongerenleven van de oude dorpskernen Vleuten en De Meern en Wijk 10 weer ingenomen in het totaal verbouwde eigen pand langs de A12. Azotod toont het belang van een aansprekende plek voor jongerencultuur. Het podium trekt met zijn muzikale feesten en evenementen voor een breed publiek al weer ruim 1.000 bezoekers per week.

PRIORITEITEN

Kinderkunsthuis Mits succesvol zou het tijdelijke proefconcept van de Kindervrijstaat in en rond Het Gebouw, de boerderij Hofstede Terweide en de Paper Dome in de toekomst kunnen uitgroeien tot een van de ‘culturele trekpleisters’ op de rand van het LR Centrum. Inmiddels is voor een aantal jaren een plan in uitvoering waarvan kan worden verwacht dat het een prima aanzet is tot een uitgekristalliseerd concept. Ook Villa Zebra, KAAP en de Utrechtse musea zouden daarin een rol kunnen vervullen. De discussie over een definitief concept zou over drie jaren kunnen plaatsvinden.

eventueel met het naastgelegen Den Hoet). In dit ‘Jeugdtheater Leidsche Rijn’ zouden een aantal culturele functies verenigd kunnen worden rondom populaire cultuur (cabaret, comedy, popmuziek), jeugd- en jongerencultuur (hiphop, jeugdschouwburg) en nieuwe media (gaming, film). In het Jeugdtheater Leidsche Rijn kunnen ook producerende functies ondergebracht worden in de sfeer van de jeugd- en jongerencultuur, zoals een huisgezelschap als jeugdtheater Het Filiaal en jongerenproductiehuis Het Lab. Voorbeelden zijn te vinden in het Rotterdamse Hofpleintheater en in de Amsterdamse Krakeling. Het zou ruimtelijk prima passen in een culturele jeugdzone, waarvan ook Den Hoet onderdeel kan uitmaken.

7.3 Talentontwikkeling Voor het creëren van verbindingen en cross-overs tussen alle lagen van de ‘culturele piramide’ heb je nodig: • Goede makers met aansprekende projecten en activiteiten • Repetitieruimtes, ateliers, e.d. • Fringeplekken (kreukelzones of culturele pleisterplaatsen) • Kunstvakonderwijs • Goed cursusaanbod Goede makers met aansprekende projecten en activiteiten Een inspirerend makerklimaat is de motor voor de verbinding van humus en top. Kunstenaars kunnen bovendien op aantrekkelijke en toegankelijke een rol spelen in de inhoudelijke vormgeving van spanningen en nieuwe verbindingen in de wijken, tussen culturen, tussen dorpen en nieuwbouw, tussen plaatselijk talent en verenigingsleven en toptalent elders. Makers brengen leven in de brouwerij. Dit betekent onder meer de behoefte aan krachtige professionele kunstenaars van diverse pluimage en kunstdisciplines die zich duurzaam willen inzetten in het nieuwe stadsdeel voor de verbinding tussen humus en top via workshops, door aan te sluiten bij cultuurprogramma’s van het voortgezet onderwijs, door het stimuleren van evenementen, locatieprojecten en festivals en door de connectie met kunstinstellingen in de oude stad en het land. Voorbeelden Fort van de Verbeelding in wijk 10 (de oude dorpen) en Via Vinex en De Maan in wijk 9. Wij pleiten voor een doorgaande verleiding vanuit LR richting culturele ondernemers en culturele organisaties in de oude stad (van de musea tot hiphop tot Tivoli tot Dox tot Merckx & Dansers tot Het Lab tot Ekko tot Kikker) om te investeren in Nieuw Utrecht. Hetzelfde geldt richting de Vrede van Utrecht (Zomer van Utrecht, Kunst in Mijn Buurt, Uitburo, Culturele Zondagen, Kunst en Wetenschap).

44

Repetitieruimtes, ateliers, e.d. In relatie met podia moeten er vrijplaatsen met oefenruimtes komen. De meest concrete nieuwbouwbroedplaats waar de Gemeente Utrecht in wil investeren zijn de 30 atelierwoningen die woningcorporatie Portaal in samenwerking met SWK kunsthuisvesting gaat bouwen in de kersenboomgaard naast de oude veiling bij het Randstadspoor in de wijk ’t Zand (Wijk 9). De atelierwoningen zijn als boerenschuren gelegen rond de oude boomgaard. Dit wordt een kunstzinnige en sfeervolle omgeving, een echte kreukelzone waar andere regels gelden (en ook een andere grondprijs). De gemeente heeft overigens nog niet besloten over de investering ad 1 mln.

De binnenruimte van de atelier/woon schuren is verrassend ruim en licht. De ruimte daagt de beeldend kunstenaars, muzikanten, vormgevers (media, mode, theater, grafisch) en ondernemers uit om deze gemeenschappelijk te gebruiken als bijvoorbeeld expositieruimte. Dit soort broedplaatsen kan in de toekomst een belangrijke impuls zijn voor de ontwikkeling van de creatieve industrie in LR, die zich kenmerkt door innovatieve producten, nieuwe distributietechniek en partnerships met financiers. Door deze kwalitatief hoogwaardige interactie leveren deze creatieve bedrijven toegevoegde waarde aan de R&D-functie binnen het bedrijfsleven, maar ook potentieel aan een kennisinstituut als de HKU.

Een speciale plek in deze restgebouwen nemen de boerderijen in als potentiële broedplaatsen van kennis en cultuur, zoals RoodNoot, Ridderhofstad Den Engh, de Cultuurboerderij in Haarzuilens. Een ander voorbeeld is de ‘pleisterplaats’-boerderij Lage Hoeve aan de Thematerweg in Haarzuilens waar een van de opties is om recreatieve, opleidings- (ROC) en cultuuractiviteiten te combineren. Deze laatste activiteiten lopen uiteen van een zuivelmuseum, streekcultuur en doe-activiteiten rond het thema ‘Weet wat je eet, duurzaam en eerlijk’ e.d. tot het vestigen van beeldend kunstenaars en een theatergroep. Verder is er de mogelijkheid om de faciliteiten te koppelen aan starters en jong talent van de HKU. Kunstvakonderwijs In de toekomst zou volgens de intendanten vooral in het LR Centrum de relatie met steeds internationaler opererende instellingen als de Universiteit en de Hogescholen van groot belang voor de ontwikkeling van het stadsdeel LR. De aanwezigheid van een instelling als de HKU op de grens van de oude stad en de nieuwe stad zou een mooie impuls kunnen zijn voor LR en andersom de HKU van een passende context kunnen voorzien (jonge, nieuwe, innovatieve wijk). Duidelijk is wel dat wanneer LR een serieuze wil kandidaat zijn voor vestiging van kunstvakonderwijs, dat er in de nieuwe stad en het nieuwe stedelijke centrum een klimaat moet worden gecreëerd ook voor studenten. Daarin kan cultuur een belangrijke rol spelen. Belangrijk is daarnaast dat er uitgebreid ruimte komt voor betaalbare studentenwoningen in het LR Centrum. Het studentenleven moet niet alleen overdag maar ook ’s avonds tot bloei kunnen komen. Alle ontwikkeling

45

Er zijn twee strategieën voor het scheppen van fringeplekken: huisvesting te claimen voor cultuur waar dat kan, ook al is het tijdelijk en nieuwbouw, zie hierboven. In overleg met het Projectbureau LR en de wijkbureaus 9 en 10 is een lijst opgesteld van ‘restgebouwen’ met een vooralsnog onduidelijke bestemming waar cultureel ondernemers zich permanent of op tijdelijke basis kunnen vestigen.

PRIORITEITEN

Fringeplekken (kreukelzones of culturele pleisterplaatsen) De zoektocht naar ‘rafelranden’ (fringeplekken of kreukelzones) in LR waar zich broedplaatsen van kennis en cultuur kunnen vestigen wordt sterk bemoeilijkt door milieu- en andere regelgeving, vooral ook door bestemmingsplannen. Als een kunstenaar wonen en werken wil combineren krijgt hij nog eens te maken met extra lastige vergunningen. Een ander probleem voor kunstenaars is de marktconforme grondprijs in LR: € 500,00 per m².

van jonge creativiteit staat of valt met het aanbod van goedkope vierkante meters waarop wonen en werken gecombineerd kunnen worden. Goed cursusaanbod Een centrale plek in de cultuur van LR wordt ingenomen door wijkoverschrijdende onderwijsorganisaties zoals de bibliotheek en zoals het Utrechts Centrum voor de Kunsten (UCK). Beide organisaties hebben in januari 2009 een belangrijke vestiging geopend in de Cultuurcampus in Vleuterweide. Beide organisaties zitten met filialen al vanaf het begin op diverse plekken in LR. Het UCK is aanwezig op alle scholen en bovendien nog in een aantal multifunctionele centra (zoals De Weide Wereld en Waterwin). Ook culturele concepten buiten het UCK moeten overigens nadrukkelijk tot ontwikkeling kunnen komen.

7.4 Sociale Cohesie Voor het welslagen van culturele interventie ten behoeve van de sociale cohesie zijn van belang: • Ontmoetingsplekken • Community artists • Cofinanciering via matching constructies Ontmoetingsplekken Voor jongeren zijn de festivals van belang maar ook podia als Azotod en de Cultuurcampus en (wellicht straks) Den Hoet. Voor een algemener publiek wordt het Cultuurhuis op het Castellumterrein een essentiële ontmoetingsplek. Ook de invloed van de vier clusters en de multi-functionele centra De Schalm en De Schakel op de sociale cohesie mag niet worden onderschat. De Schalm bijvoorbeeld bestaat al ruim 35 jaar en trekt tussen de 80.000 en 100.000 bezoekers per jaar met plaatselijke culturele bijeenkomsten (o.a. van de Kulturele Kring/Kies Kultuur Leidsche Rijn), vaak ook met een kleine, informele insteek (lezingen bijvoorbeeld).

46

In het kader van de sociale cohesie gaat het om het koesteren van wat er aan kwaliteit is en om te investeren in het nieuwe (wat kwaliteit kan worden). In de oude dorpen is sprake van een rijk verenigingsleven en een bloeiende volkscultuur (van de Paaspolderloop tot de Prutraces tot Sprietlopen tot de eenakterfestivals tot de Harmonie tot de Blaaskapel tot allerlei koren met vaak een historie van 100 jaar). Wij vinden bovendien dat de culturele centra (Forumclusters, De Schalm, De Schakel) benut moeten worden voor een regulier cultuuraanbod. Kwaliteit en toegankelijkheid gaan daarbij hand in hand; maar het aanbod moet niet bij incidenten blijven en moet daadwerkelijk binnen het beeld van de podia zelf gestalte krijgen. Ook in Rijnenburg (waar in de toekomst maximaal 7.000 woningen worden gebouwd; Structuurvisie Rijnenburg wordt in het najaar ter inspraak vrijgegeven) zou in een vroegtijdig stadium een ruimte voor culturele ontmoeting worden geclaimd, al is het tijdelijk in een vrijgekomen boerderij. Voorbeeld: de Cultuurboerderij in Haarzuilens. In september 2009 wordt reeds een eerste Rijnenburg Festival gepland.

Community artists LR is geen eenheidsworst, dus het denken over LR als vinexblok moet stoppen. Zelfs binnen de nieuwe wijken zijn al tal van verschillende vlekjes te ontdekken. Juist de afwijking, het onderscheidende anders, nodigt uit tot verrijkende gedachtes en identiteitsvorming. De wijken hebben behoefte aan getalenteerde makers die voor de rijkdom aan thema’s de juiste antennes hebben en het juiste talent om een breed publiek aan te spreken. Binnen de community art zijn dit soort makers te vinden: hen duurzaam naar LR halen en aan LR binden is een zaak van gemeenschappelijke aandacht van wijk- en gemeentebeleid en andere betrokken instanties (van Welzijn tot het Projectbureau LR tot Natuurmonumenten tot Dienst Landelijke Gebiedsontwikkeling). Samenwerking met het expertisecentrum CAL XL (Community Arts Lab) van de Vrede van Utrecht is hierbij aan te bevelen.

47

Juist de verbindingen en cross-overs met andere sectoren zijn de voorwaarde voor het succes van culturele interventie ten behoeve van sociale cohesie. Wij stellen daarom voor een matching tot stand te brengen tussen het leefbaarheidbudget zoals dat voor de Wijken 9 en 10 beschikbaar is en een door cultuur ter beschikking gesteld budget. Voor ons heeft de ontwikkelorganisatie, waarover wij in hoofdstuk 8 zullen spreken, een speciale taak om in overleg met genoemde podia te kijken of er een overkoepelende programmering kan worden ontwikkeld die ook publicitair krachtig kan worden ondersteund. Het feit dat Wijk 10 vanuit het leefbaarheidbudget heeft bijgedragen aan de inrichting en de exploitatie van het theater op de Cultuurcampus en aan de exploitatie van De Schalm en De Weide Wereld is een mooi voorbeeld van hoe met uitgekiende samenwerking initiatiefrijk met de financiële middelen kan worden om gesprongen.

PRIORITEITEN

Cofinanciering via matching constructies De situatie van de meeste culturele centra in LR is wankel. Er is geen geld voor de meest basale instandhoudingvoorzieningen. Met een halve fte opbouwwerker zou de exploitatie al geholpen zijn. In diverse gevallen zijn de wijkbureaus bijgesprongen in de exploitatie via bijdragen uit het leefbaarheidbudget. Daar zou een meer structurele aanpak voor moeten worden ontwikkeld ten einde continuïteit in de activiteiten te verkrijgen en om te vermijden dat initiatieven een al te eenmalig karakter zouden kunnen krijgen. Wijkbureau en een ontwikkelorganisiatie voor LR zouden daarvoor een plan moeten ontwikkelen.

8 Organisatie Een oprecht punt van zorg is de continuïteit en het tempo van de culturele ontwikkeling van LR. Om daadwerkelijk zaken op gang te brengen mist een natuurlijke partner die voor een gelimiteerde periode van enkele jaren primair verantwoordelijk is om ontwikkelingen op gang te brengen, initiatieven te stimuleren, samenhang tussen ontwikkelingen aan te brengen en om regie te voeren richting gemeente, provincie, culturele instellingen en bedrijfsleven en fondsen te werven.

49

De kenmerken van deze tijdelijke ontwikkelorganisatie zouden zijn: • Een organisatie als natuurlijk aanspreekpunt voor zelfscheppende kunstenaars of creatieve ondernemers en voor culturele instellingen uit Utrecht. Zij worden ondersteund in hun plannenmakerij bij vergunningen, fondswerving en organisatie. • De organisatie helpt bij het zoeken naar huisvestingsmogelijkheden (i.s.m. Projectbureau LR, met SO, met lokale makelaars, met SWK en Stichting Sophia). • Een onafhankelijke organisatie voor het leggen van nieuwe artistieke verbanden, voor advisering, aansturing, organisatie, communicatie, samenwerking, evaluatie en fondsenwerving voor de culturele ontwikkeling van LR. • Een organisatie die ook het culturele erfgoed van Beyond verder kan ontwikkelen middels een uitgekiende communicatiestrategie en passende artistieke projecten rond de iconen. • Een organisatie die plannen en talenten kan scouten, die krachten kan bundelen, die een platform kan creëren uit bestaande organisaties in LR en daarbuiten. • Een organisatie die als eerste de verantwoordelijkheid neemt en krijgt voor de culturele gebiedsontwikkeling. Zij betrekt derden bij plannen, stimuleert, brengt partijen bij elkaar en assisteert bij het zoeken naar financiering. Zij neemt natuurlijk ook zelf initiatieven en onderhoudt daarover het contact met het Projectbureau LR. • Een organisatie die als kwartiermaker optreedt voor de totstandkoming van het Cultuurhuis op Castellum Hoge Woerd, en de culturele centra assisteert en ondersteunt bij hun programmering. Ook het programmeringbudget voor de cultuurclusters zou daar kunnen worden ondergebracht. Cultuurclusters ontvangen ook theatertechnische support en steun bij de aanpak van de publiciteit rond hun programmering. • Een ontwikkelorganisatie met afzonderlijke rechtspersoon met een gezaghebbend bestuur. Zij heeft de beschikking over een kleine staf. Aanvullend op de vaste organisatie zou een kleine externe

ORGANISATIE

In onze tussenrapportage hebben wij dat aangegeven. Juist in de situatie waarin dynamiek een eerste vereiste is en daadkracht wordt gevraagd om plannen te realiseren en om verbintenissen op natuurlijke wijze tot stand te laten komen is een organisatie dicht bij de bron een eerste vereiste. Het werken aan de culturele ontwikkeling in LR heeft ons inziens. alleen maar toekomst als er een organisatie komt die als aanjager van de ideeën en plannen kan dienen. Een ontwikkelingsmaatschappij voor de cultuur, die plannen, mensen, geld en organisatie samenbrengt en ondersteunt bij realisatie met een kleine kern van mensen die verantwoordelijk is voor de ontwikkeling op cultureel gebied, die als energiecentrale functioneert.

50

adviesstructuur aan deze ontwikkelorganisatie moeten worden toegevoegd die wordt ingeschakeld bij het realiseren van plannen in LR; een groep deskundigen en betrokkenen die een rol spelen bij de planbegeleiding en de organisatie ter zijde staat met raad en daad bij planrealisatie. Vanaf 1 januari 2010 zou de nieuwe organisatie van start moeten kunnen gaan. Wij zien deze organisatie als de erfopvolger van Beyond en van onze voorstellen en ideeën als intendanten. Er is een krachtig gebundelde aanpak van cultuur nodig in LR. Een ‘Beyond Beyond’-programma dat in staat wordt gesteld om op directe en vruchtbare wijze samen te werken met andere partijen en met andere sectoren als onderwijs, sport, het bedrijfsleven, en natuurlijk het Projectbureau en de Wijkbureaus.

9 Financiën Niet alles in de wereld draait om geld. Vandaar dat wij bij onze prioriteitstelling ook onderwerpen hoog op de agenda hebben gezet die geen geld kosten, of althans in het begin geen geld kosten. Toch adviseren wij dringend om ook in deze economisch barre tijden de investeringen in cultuur voor LR gefaseerd op te voeren van nu € 1 mln. tot € 5 mln. structureel. De discussie over de culturele trekker zien wij als een afzonderlijke discussie, qua schaal en betekenis voor de hele regio, die in belangrijke mate door andere argumenten wordt bepaald dan de betekenis voor LR. Investeren in cultuur zou via de weg van de geleidelijkheid moeten gaan (periode van 10 jaren, het moment waarop volgens de huidige inzichten LR op een inwonertal van rond de 100.000 zit). Dat houdt dus een toename in van circa € 400.000 over een reeks van jaren aan het budget voor cultuur t.b.v. LR. Dat bedrag is dus exclusief de kosten van de investeringen in baksteen. Dat lijkt veel maar een vergelijking met het budget voor cultuur van Deventer van € 13 mln. met 95.000 inwoners en van Amstelveen van € 8 mln. met 79.000 inwoners maakt duidelijk dat dit bedrag noodzakelijk is voor een vitale stad.

Wij adviseren dringend voor het voortzetten van de programmering in culturele centra, juist vanwege de invloed op de sociale cohesie en de mogelijkheden om cultuur dicht bij het woonhuis te realiseren (vgl. de lokale cultuurcentra in Rotterdam). Vanuit de tijdelijke ontwikkelorganisatie moet een consequent programma-aanbod worden geformuleerd, een gezamenlijke pr, publiciteit en marketing gecoördineerd en de werving van externe gelden worden gestart.

51

Wij hebben geen echte financiële paragraaf gemaakt, maar wel een overzicht van de beoogde uitgaven ( zie bijlage 1). We hebben de projecten en initiatieven, ondergebracht in onze 4 hoofdthema’s. Wij vonden het niet onze taak heel specifiek per deelproject nu al de financiële middelen te ramen. Geld moet het idee volgen is ons motto. Wij gaan er daarbij vanuit dat de exploitatie van Castellum De Hoge Woerd nog in 2009 wordt opgelost. In het eerste beeld gaat het exploitatiebudget van de Hoge Woerd in 2012 ten koste van de programmeringsbijdrage aan Cultuur 19 t.b.v. een aantal gebouwen in LR (Paper Dome en ‘t Zandtheaterzaal).

FINANCIËEN

Gegeven de vooronderstelling dat juist cultuur een belangrijke meerwaarde kan geven aan het beeld en de leefkwaliteit van LR is een investering van grote betekenis zowel voor LR zelf als voor de stad Utrecht en de regio in zijn geheel. Er zijn belangrijke inverdienmogelijkheden (die zich lastig laten kwantificeren) zoals de stijging van de OZB-waarde (vgl. huizenprijs in de omgeving van het Rijksmuseum), koopkrachtbinding en economische spin-off (vgl. Oerol als merknaam voor Terschelling met 6.000 inwoners en een omzet op het eiland van € 30 mln. in 10 dagen). Daarmee is de dekking in de gemeentebegroting natuurlijk niet gegeven. Het is op dit moment allereerst noodzakelijk dat het bestuur van de stad zich duidelijk uitspreekt voor de betekenis van cultuur in LR. Zij zal vervolgens ook als eerst verantwoordelijke moeten zorgen voor een basisfinanciering

10 Hoe verder Onze plannen passen juist in deze tijd; een anticyclische benadering is noodzakelijk om ook de crisis in ons hoofd te bestrijden. Wij stellen voor om onze voorstellen in de maanden september en oktober a.s. intensief te bespreken met externe partijen en de maand augustus te benutten voor interne afstemming met onze opdrachtgevers en hun adviseurs. Onze externe roadshow zouden wij willen laten bestaan uit gesprekken met: • Inwoners van LR • De Leidsche Rijn Connectie, het netwerk dat inmiddels het afgelopen jaar is ontstaan rond cultuur in LR • De politiek partijen uit de gemeenteraad, mede omdat zij altijd zeer geïnteresseerd zijn geweest in Leidsche Rijn en ons werk aldaar. • Het bedrijfsleven in en om Leidsche Rijn omdat daarmee niet eerder is gesproken. • Provincie en andere (semi-)overheidsinstellingen • Culturele instellingen van Utrecht e.o.

53

HOE VERDER

De uikomsten willen wij samen met dit rapport eind oktober aanbieden aan B&W. Wij zien daarbij de in hoofdstuk 7 beschreven ontwikkelorganisatie die wij de naam Connectie Nieuw Utrecht zouden willen geven, als de instelling die m.n. verantwoordelijk zou moeten zijn voor het realiseren van de in deze nota beschreven plannen en daarmee beschouwen wij deze organisatie als onze erfopvolger.

Bijlage 1 : Financiën

Omschrijving

2010

2011

2012

2013

a) Indentiteitsvorming

300.000

350.000

700.000

1.400.000

b) Jeugd en jongeren

300.000

400.000

450.000

500.000

c) Talentontwikkeling

250.000

400.000

400.000

450.000

d) Sociale Cohesie

450.000

500.000

500.000

500.000

e) Ontwikkel organisatie

100.000

150.000

150.000

150.000

1.400.000

1.800.000

2.200.000

3.000.000

975.000

1.030.000

1.090.000

1.406.000

425.000

770.000

1.110.000

1.594.000



2010

2011

Structureel in begroting vanuit bestaande budgetten

204.000

204.000

Structureel in begroting vanuit ref.kader

114.000

169.000

Toevoeging uit referentiekader Leidsche rijn

57.000

57.000

Extra middelen cultuur Leidsche Rijn

600.000

600.000

Totaal benodigd Beschikbaar Tekort

Dekking

Structureel in begroting vanuit ref.kader Beeldende Kunst Totaal Bron: Culturele Zaken

975.000

1.030.000

2014

2015

2016

2017

2018

Totalen

1.600.000

1.800.000

2.000.000

2.300.000

2.400.000

12.850.000

550.000

650.000

700.000

750.000

950.000

5.250.000

500.000

550.000

600.000

650.000

750.000

4.550.000

600.000

650.000

750.000

800.000

850.000

5.600.000

150.000

150.000

150.000

100.000

50.000

1.150.000

3.400.000

3.800.000

4.200.000

4.600.000

5.000.000

29.400.000

1.406.000

1.406.000

1.406.000

1.406.000

1.406.000

11.531.000

1.994.000

2.394.000

2.794.000

3.194.000

3.594.000

17.869.000

2012

2013

204.000

204.000

229.000

283.000

57.000

57.000

600.000

600.000

0

262.000

1.090.000

1.406.000