32 23–10–2009
inhoud
Economische Zaken Digitale versie Weekbulletin
Conjunctuurinformatie
1
Geen extra administratieve lasten nieuwe verordening Extrastat
1
Info- en hulpdesk voor kredietverlening
1
EZ maakt afspraken met gemeenten over microfinanciering
2
Top-5 irritaties administratieve lasten sociale diensten
2
Drie gemeenten voorop bij terugdringen regeldruk
2
Vergroening ict-sector kansrijke maar zware klus
2
Alle innovatievouchers voor 2009 uitgegeven
3
Ruim half miljard voor lokaal klimaatbeleid
3
Verzending en adreswijzigingen
Experimenteerwet differentiatie parkeertarieven naar Raad van State
3
Voor vragen over de verzending van Weekbulletin of voor adreswijzigingen: Sander Kok, telefoon: 070 - 3490 336
Onderzoeksraad brengt duidelijkheid over brand De Punt
3
Weekbulletin is ook digitaal te raadplegen en te downloaden als Word- en pdf-bestand via het ledennet (www.vno-ncw.nl/leden). Indien u nog niet over de benodigde toegangscode beschikt, kunt u zich aanmelden via het digitale registratieformulier.
E-mail Vragen en/of opmerkingen over berichten in VNO-NCW Weekbulletin kunnen ook per elektronische post worden ingezonden. Het juiste e-mailadres is na elk bericht opgenomen. De redactie is bereikbaar via
[email protected]
Antwoordnummer Antwoordnummer VNO-NCW, het algemene informatienummer voor de leden, is op werkdagen bereikbaar van 8.30 - 17.30 uur onder telefoonnummer 070 - 3490 366. Buiten deze uren is het te bereiken per elektronische post:
[email protected]
Sociale Zaken AOW-leeftijd naar 67 jaar
5
Minder premies bij in dienst nemen oudere nabestaande
5
Werkgeversinitiatieven voor mensen met arbeidsbeperking
6
Campagne tegen hartziekten bij Nederlandse werknemer
6
Pan-Europese opiniepeiling over veiligheid op het werk
6
Website Arbeidsinspectie vernieuwd
6
Arbeidsinspectie: Helft kleinere steigers niet veilig
7
Nieuwe arbocatalogi goedgekeurd
7
weekbulletin vno-ncw / editie 32 / 23 oktober 2009
Algemeen Informatiepunt AllesToegankelijk
8
Taskforce gaat overvalcriminaliteit aanpakken
8
Bestuurlijke boetes voor particuliere beveiligingsorganisaties
8
NCTb helpt bedrijven bij beveiliging
8
Brochure over werken met de omgevingsvergunning
9
Kandidaatstelling Telewerkprijzen 2009 van start
9
Middagconferentie ‘Compassie en engagement in leiderschap’
9
weekbulletin vno-ncw / editie 32 / 23 oktober 2009
economische zaken Conjunctuurinformatie Werkloosheid verder gestegen In de maanden juli tot en met september waren gemiddeld 394.000 personen werkloos. Dit komt overeen met 5 procent van de beroepsbevolking. Een jaar eerder was dit nog 3,7 procent. Dit blijkt uit de nieuwste cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek. De voor seizoen gecorrigeerde werkloosheid kwam in dezelfde periode uit op 398.000 personen: 10.000 meer dan de vorige periode van drie maanden. Vanwege het steekproefkarakter van de cijfers is het beter om de ontwikkeling over een wat langere periode te bekijken. Dan blijkt dat de werkloosheid het afgelopen halfjaar steeg met gemiddeld ongeveer 13.000 per maand. In een jaar tijd steeg het aantal werklozen met 110.000 personen. De werkloosheid nam toe onder zowel mannen als vrouwen en in alle leeftijdsgroepen. Onder jongeren is de werkloosheid met 11,5 procent nog steeds het hoogst.
Omzet detailhandel krimpt bijna 8 procent In augustus haalde de detailhandel 7,7 procent minder omzet dan een jaar eerder. Het volume kromp met 7,1 procent, terwijl de prijzen met 0,7 procent daalden. De prijsdaling werd geheel veroorzaakt door lagere brandstofprijzen. De omzetontwikkeling in de detailhandel is negatief beïnvloed door de samenstelling in koopdagen. Augustus had namelijk een maandag meer en een vrijdag minder ten opzichte van augustus vorig jaar. Na een correctie voor dit effect komt de omzet bijna 6 procent lager uit. Net als voorgaande maanden was de omzet bij de winkels in de non-foodsector flink lager: een daling van ruim 11 procent. De grootste afnames vonden plaats bij de winkels in consumentenelektronica, winkels in bovenkleding en textielsupermarkten. Zij hadden een krimp van meer dan 15 procent ten opzichte van augustus 2008. Ook winkels in voedings- en genotmiddelen boekten minder omzet. Speciaalzaken noteerden bijna 8 procent minder omzet ten opzichte van het voorgaande jaar, de supermarkten ruim 1 procent minder. Hierdoor kwam de totale omzet bij de foodwinkels ruim 2 procent lager uit. Na koopdagcorrectie hadden deze winkels, door de hogere prijzen, een lichte omzetstijging. ■ Peter Bongaerts, 070 – 3490 443,
[email protected]
Geen extra administratieve lasten nieuwe verordening Extrastat De nieuwe Extrastat verordening (471/2009) – de statistiek van de buitenlandse handel – die geldt vanaf 1 januari 2010, veroorzaakt geen extra administratieve lasten voor bedrijven die gebruikmaken van zogenaamde domiciliëringsprocedure. Bij een domiciliëringsprocedure doen ondernemingen aangifte van uitvoer door de goederen in te schrijven in de administratie. Zij hoeven de goederen dan niet aan te brengen bij een douanekantoor, maar doen alle uitvoerformaliteiten binnen het eigen
bedrijf. Achteraf doen zij een aanvullende aangifte waarin zij de resterende gegevens vermelden. Dit gebeurt niet bij de Douane, maar bij het het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). De nieuwe verordening stelt als eis dat er extra gegevens moeten worden aangeleverd dan ondernemingen nu gewend zijn. VNONCW en MKB-Nederland hebben hiertegen bezwaar gemaakt. Als gevolg daarvan is via een steekproef onderzoek gedaan naar de mogelijkheid om deze extra gegevens te halen uit de Geautomatiseerde Periodieke Aangifte (GPA), die aan de Douane wordt gestuurd. De GPA bevat namelijk al de extra gegevens die het CBS nodig heeft voor Extrastat. Toen bleek dat de GPA inderdaad bruikbaar is. Het CBS en de Douane zullen hiervoor een geautomatiseerd systeem gaan ontwikkelen, maar dit zal nog enige tijd vergen. Om te voorkomen dat ondernemingen investeringen moeten doen om de extra gegevens tijdelijk aan te leveren tot het geautomatiseerde systeem gereed is, maakt het CBS dit optioneel tot en met december 2010. Dat betekent dat het CBS tot en met december 2010 alle opgaven volgens het oude format – zonder extra gegevens – zal accepteren. Als in de loop van 2010 de levering van GPA-aangiften door de Douane aan het CBS is geïmplementeerd, kunnen bedrijven kiezen: óf zij leveren de gegevens rechtstreeks aan het CBS, óf zij laten weten dat het CBS voortaan gebruik mag maken van de GPA. ■ Jeroen Lammers, 070 – 3490 423,
[email protected] ■ Sigrid Verweij, 070 – 3490 439,
[email protected]
Info- en hulpdesk voor kredietverlening Meer zicht krijgen op de aard en omvang van de problemen die zich in de praktijk voordoen bij het verstrekken van leningen van banken aan bedrijven. Dat is de taak van de nieuwe Kredietsdesk, die volgens planning vanaf begin november van start gaat. Oprichters zijn MKB Nederland, VNO-NCW en Nederlandse Vereniging van Banken (NVB). Minister Van der Hoeven van Economische Zaken levert een bijdrage van ruim 60.000 euro. De Kredietdesk dient als vraagbaak voor het bedrijfsleven over het aanvragen van leningen. Ook gaat de instantie klachten van bedrijven over kredietverlening registeren en analyseren. Zij neemt bijvoorbeeld contact op met de desbetreffende bank om de klacht te bespreken, of verwijst bedrijven door naar Stichting Het Ondernemersklankbord of andere consultants die hen kunnen helpen bij kredietaanvragen. Ondernemersklankbord is een organisatie van vrijwilligers uit het bedrijfsleven die kleine bedrijven praktische ondersteuning biedt bij de bedrijfsvoering. De Kredietdesk zal maandelijks een rapportage openbaar maken over de aard en omvang van de binnengekomen meldingen. ■ Jan Klaver, 070 – 3490 430,
[email protected]
weekbulletin vno-ncw / editie 32 / 23 oktober 2009
1
economische zaken EZ maakt afspraken met gemeenten over microfinanciering
Drie gemeenten voorop bij terugdringen regeldruk
Het ministerie van Economische Zaken (EZ) heeft met 36 grote steden afspraken gemaakt over microfinanciering. Zo moet microfinanciering een meer structurele basis krijgen. Het Convenant Strategische Samenwerking 2010-2011 vervangt de afspraken die gemaakt zijn in het kader van het grotestedenbeleid, die eind dit jaar aflopen.
De gemeentes Alphen aan den Rijn, Capelle aan de IJssel en Zoetermeer lopen voorop bij het terugdringen van regeldruk. Omdat zij de dienstverlening aan ondernemers merkbaar hebben verbeterd, kregen de verantwoordelijke wethouders een zogenaamd ‘bewijs van goede dienst’ uitgereikt van staatssecretaris Heemskerk van Economische Zaken (EZ).
Gemeenten en het ministerie streven naar Microfinanciering(MF)-ondernemerspunten in alle deelnemende gemeenten. Naast de G4 zijn dat 32 andere grote en middelgrote steden. Een MF-punt is een adviespunt voor ondernemers, waar zij bijvoorbeeld terechtkunnen voor begeleiding bij het opstellen van een ondernemersplan of het aanvragen van een microkrediet. Voor de oprichting van de MF-punten stelt EZ kennis en best practices beschikbaar. De steden zorgen voor de lokale invulling en meer bekendheid bij ondernemers.
Het ‘bewijs van goede dienst’ maakt duidelijk hoe gemeenten scoren bij de dienstverlening aan ondernemers. De drie gemeenten zijn pioniers bij de ontwikkeling van het bewijs en het bijbehorende stelsel van normen waaraan de service minimaal moet voldoen. “Deze gemeenten laten zien dat ze serieus werk maken van het merkbaar verminderen van de regeldruk op gemeentelijk niveau. Ze maken inzichtelijk waar ze het goed doen en waar nog wat te verbeteren valt. Hiervoor verdienen ze een dikke pluim en ik hoop dat veel gemeenten hun voorbeeld volgen”, aldus Heemskerk.
■ Merdan Yagmur, 070 – 3490 485,
[email protected]
Top-5 irritaties administratieve lasten sociale diensten Nu de top-5 van knelpunten voor professionals in de sociale zekerheid in kaart is gebracht, ligt de weg open om deze daadwerkelijk aan te pakken. Dat zegt staatssecretaris Bijleveld van Binnenlandse Zaken. De belangrijkste blokkades in de sociale sector zijn de gebruiksvriendelijkheid van automatiseringssystemen, onbegrijpelijke formulieren en taal, gebrekkige informatie-uitwisseling en te veel momenten waarop beleidswijzigingen plaatsvinden. Dit alles leidt tot behoorlijke administratieve lasten: inkomensconsulenten besteden 53 procent van hun dagtaak aan administratieve werkzaamheden, waarvan zij ruim een derde deel ervaren als administratieve last. Een van de oplossingen is het digitaliseren van papieren trajecten, zodat gegevens minder vaak hoeven worden aangeleverd. Door formulieren begrijpelijk te maken, dalen de administratieve lasten voor de burgers. Ook professionals hebben daar baat bij, bijvoorbeeld wanneer formulieren worden samengevoegd. Om ervoor te zorgen dat het beleid minder vaak wijzigt, zal Bijleveld in het kabinet voorstellen de ingangsdata van wetten te beperken tot twee keer per jaar. Verder roept zij organisaties in de sociale sector op om professionals vertrouwen te geven, waardoor zij zich minder hoeven te verantwoorden en minder administratieve lasten hebben. Bijleveld is binnen het kabinet verantwoordelijk voor het verminderen van de regeldruk voor burgers, professionals en medeoverheden. Zij doet dit door de belangrijkste knelpunten die deze groepen ervaren in beeld te brengen en weg te werken. Zo wil zij in 2010 versneld de top-10 van irritaties van burgers in contacten met de overheid hebben weggenomen. ■ Sigrid Verweij, 070 – 3490 439,
[email protected]
2 weekbulletin vno-ncw / editie 32 / 23 oktober 2009
Het ‘bewijs van goede dienst’ is een van de acties van de ministeries van EZ en Financiën samen met VNO-NCW en MKBNederland om op lokaal niveau de regeldruk te verminderen. Uit het bewijs blijkt waar gemeenten onder dan wel boven de minimumnormen scoren. Zo worden bijvoorbeeld de klanttevredenheid, de aanvraagtermijnen en de responsesnelheid van de gemeente tegen het licht gehouden, evenals het inhoudelijke kennisniveau bij het gemeentelijk apparaat. Op het certificaat staan de resultaten van de meting en de nodige verbeteracties. Dit moet bijdragen aan een beter imago van gemeenten bij bedrijven. ■ Sigrid Verweij, 070 – 3490 439,
[email protected]
Vergroening ict-sector kansrijke maar zware klus Succesvolle vergroening van de ict-sector is zeker kansrijk, maar daarvoor moet nog wel veel gebeuren de komende jaren. Dat zegt staatssecretaris Heemskerk van Economische Zaken (EZ) in reactie op een nieuwe studie van adviesbureau Tebodin in opdracht van zijn ministerie. Uit de studie blijkt dat bijna 2 procent van het energiegebruik in 2008 ict-gerelateerd is. Daarmee is het vergelijkbaar met het energiegebruik van de luchtvaartsector. Het elektriciteitsgebruik van de ict-sector steeg de afgelopen jaren dan ook fors: tussen 2006 en 2008 twee keer zo hard als het totale elektriciteitsgebruik. Deze stijging is vooral toe te schrijven aan de groei van het aantal datacenters. Het elektriciteitsgebruik van datacenters is met 52 procent toegenomen sinds 2006. Dat komt vooral door het toenemend aantal toepassingen op internet dat meer dataverkeer vraagt, zoals video’s of games. Het onderzoek laat wel zien dat inmiddels 25 procent van het elektriciteitsgebruik van datacenters wordt opgewekt met groene stroom. Hierdoor wordt de stijging van de CO2-uitstoot nog enigszins beperkt.
economische zaken Heemskerk heeft in 2008 afspraken gemaakt met de ict-sector over energiebesparing: meerjarenafspraken energie-efficiëntie. Ook zijn er inmiddels strengere Europese regels over bijvoorbeeld het standby gebruik van ict-apparatuur. Tebodin verwacht dan ook dat er een kentering kan komen. Worden dit soort maatregelen verder doorgezet en aangevuld met acties van ictbedrijven om andere sectoren te helpen met energiebesparing, dan zou het elektriciteitsgebruik tot 2020 met maar 26 procent kunnen toenemen in plaats van verdubbelen, denkt het adviesbureau. ■ Martijn van Norden, 070 – 3490 474,
[email protected]
Alle innovatievouchers voor 2009 uitgegeven Alle beschikbare innovatievouchers voor 2009 zijn uitgegeven, in totaal 8000 stuks. Dit jaar waren er wederom meer aanvragen en waren de vouchers sneller op in vergelijking met voorgaande jaren. Het gaat om 7000 publieke innovatievouchers, waarmee het midden- en kleinbedrijf een kennisvraag kan laten beantwoorden door kennisinstellingen zoals universiteiten, hogescholen en onderzoeksinstellingen. Daarnaast konden bedrijven in een pilotproject ook 1000 vouchers besteden bij private kennisleveranciers. In 2010 komen er weer nieuwe innovatievouchers. In totaal heeft de overheid 30 miljoen euro in de subsidieregeling gestoken.
Commentaar VNO-NCW VNO-NCW pleit ervoor dat de regeling voor innovatievouchers in 2010 snel wordt opengesteld. Normaal gesproken gebeurt dit ieder jaar rond maart, maar in 2010 zou dit bij voorkeur al in januari moeten zijn. Dit om te voorkomen dat de geboden ondersteuning voor het bedrijfsleven te lang stil ligt. ■ Rik Mooijweer, 015 – 219 1430,
[email protected]
Ruim half miljard voor lokaal klimaatbeleid Provincies, gemeenten en waterschappen steken ruim 500 miljoen euro in lokaal klimaatbeleid. Dat staat in het Groen Akkoord, dat zij hebben ondertekend met minister Cramer van Ruimte en Milieu. Lokale initiatieven zijn van groot belang om de uitstoot van CO2 terug te dringen, vinden de ondertekenaars. De aard en omvang van de initiatieven lopen uiteen. Zo zijn er gemeenten die hun straatverlichting vervangen door duurzame lampen. Ook zijn er lokale subsidies voor zonnepanelen, groendaken en isolatieprojecten. Met het Groen Akkoord willen de verschillende overheden laten zien dat zij zich inzetten voor een sterkere economie en een beter klimaat. Aan het akkoord nemen 59 gemeenten deel voor in totaal 294 miljoen euro, 8 provincies voor ruim 145 miljoen euro en 11 waterschappen voor ruim 68 miljoen euro. Deze bedragen komen bovenop de duurzame investeringen die het kabinet in
april aankondigde in het kader van de crisisaanpak. ■ Frits de Groot, 070 – 3490 326,
[email protected]
Experimenteerwet differentiatie parkeertarieven naar Raad van State De ministerraad heeft op voorstel van minister Cramer van Ruimte en Milieu ingestemd met de tijdelijke experimenteerwet differentiatie van parkeertarieven. Daardoor wordt het voor een beperkt aantal gemeenten mogelijk een proef te houden met het differentiëren van parkeertarieven naar de mate waarin voertuigen de lucht verontreinigen. Doel is om de luchtkwaliteit in de binnensteden te verbeteren. De vier steden met de grootste luchtkwaliteitsproblematiek zijn Amsterdam, Den Haag, Rotterdam en Utrecht. Ook Apeldoorn, Leiden en Nijmegen mogen van de regeling gebruikmaken. De proef start naar verwachting per 1 januari 2011 en zal duren tot 1 januari 2015. De tekst van het wetsvoorstel en van het advies van de Raad van State worden pas openbaar bij indiening bij de Tweede Kamer.
Commentaar VNO-NCW In het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (NSL) hebben overheden en bedrijfsleven afspraken gemaakt over het verbeteren van de luchtkwaliteit in Nederland. Dit was nodig omdat Nederland niet voldeed aan de Europese eisen, wat tot gevolg had dat de Raad van State tal van bouwbesluiten vernietigde. Met het NSL heeft Nederland uitstel verkregen voor de Europese eisen omdat het programma laat zien dat we er op afzienbare termijn wel aan kunnen voldoen. Het halen van de doelstellingen leunt vooral op Europees bronbeleid – eisen aan emissies van verkeer, de transportsector en industrie – maar in enkele stedelijke gebieden is lokaal iets extra nodig. Hier en daar wordt gedacht aan milieuzones. De experimenteerwet geeft gemeenten de mogelijkheid om met parkeertarieven een financiële prikkel te geven. Zo kunnen zij het gebruik van relatief zwaar vervuilende voertuigen – dit is meestal de oudste categorie – ontmoedigen. Maar het is de vraag of dit instrument nodig is om aan de Europese eisen te voldoen en of het zoden aan de dijk zet. In elk geval moeten onze regionale organisaties proberen om tot heldere en goed gemotiveerde afspraken met gemeentebesturen te komen. ■ August Mesker, 070 – 3490 333,
[email protected]
Onderzoeksraad brengt duidelijkheid over brand De Punt Sandwichpanelen met PUR-schuim waren niet de oorzaak van de snelle brand in de botenloods in De Punt op 9 mei 2008, maar een rookgasexplosie. De sandwich-dakpanelen hebben hooguit slechts marginaal bijgedragen aan de plotselinge uitbreiding van de brand. Bij de brand kwamen drie brandweermensen om het leven. Dit staat in een rapport van de Onderzoeksraad voor Veiligheid. Deze conclusies zijn anders dan die van de commissie-Helsloot,
weekbulletin vno-ncw / editie 32 / 23 oktober 2009
3
economische zaken die kort na de brand het isolatiemateriaal in het dak als oorzaak voor de plotselinge branduitbreiding aanwees. Maar volgens de onderzoeksraad is de rookgasexplosie ontstaan als gevolg van een brand in een kleinere werkruimte in de hal, en ontwikkelde zich door de aanwezigheid van grote hoeveelheden brandbare materialen, zoals een houten plafond, autobanden, brandbare inventaris en onbeschermd PUR-schuim tegen het plafond. Door deze combinatie van factoren en een gebrek aan ventilatie in de werkruimte, konden de (onverbrande) rookgassen uit de werkruimte stromen, zich verzamelen in de nok van het dak en uiteindelijk exploderen. Op basis van deze bevindingen adviseert de Onderzoeksraad voor Veiligheid de minister van Binnenlandse Zaken om alle informatie over rookgasexplosie toe te voegen aan de leerstof van brandweerlieden. Zo kunnen zij kennisnemen van dit gevaarlijke fenomeen. Het rapport van de onderzoeksraad is te vinden op: www.onderzoeksraad.nl, onder de kop ‘recente publicaties’. ■ Peter Janssen, 070 – 3490 431,
[email protected]
4 weekbulletin vno-ncw / editie 32 / 23 oktober 2009
sociale zaken AOW-leeftijd naar 67 jaar Het kabinet verhoogt de AOW-leeftijd in twee stappen naar 67 jaar: in 2020 naar 66 jaar en in 2025 naar 67 jaar. Mensen die lang en substantieel gewerkt hebben, kunnen alsnog met 65 jaar stoppen. Zij krijgen dan een lagere AOW-uitkering. Lagere inkomens worden hiervoor deels gecompenseerd met een aanvullende inkomensafhankelijke arbeidskorting, waarvan de exacte vormgeving nog wordt bekeken. Verder komt er een regeling voor zware beroepen die werkgevers financieel prikkelt om werknemers op tijd minder zwaar werk te laten doen. Het kabinet heeft op voorstel van minister Donner en staatssecretaris Klijnsma van Sociale Zaken ingestemd met een wetsvoorstel dat dit regelt. Het wetsontwerp gaat voor advies naar de Raad van State en wordt openbaar bij indiening bij de Tweede Kamer. Het kabinet wil met de ruime overgangsperiode werkgevers en oudere werknemers meer kans geven zich op de verhoging voor te bereiden, in het bijzonder ook mensen die zware beroepen vervullen. Mensen die op 1 januari 2010 55 jaar of ouder zijn, merken dus niets van de verhoging. Niet alleen de AOW-leeftijd gaat omhoog, ook in de overige wetgeving wordt de pensioenleeftijd aangepast. Het kabinet wijzigt het zogenoemde Witteveenkader, dat betrekking heeft op de aanvullende pensioenen. Zoals het in juni al aankondigde, wordt de fiscale ruimte om pensioen te sparen ook aangepast aan de nieuwe AOW-leeftijd van 67 jaar. In aansluiting op de verhoging komt het kabinet met aanvullend beleid voor de arbeidsmarktpositie van ouderen, de positie van mensen in zware beroepen en de positie van mensen met een lang arbeidsverleden. Het gaat om de volgende maatregelen: ● Werknemers die 42 jaar gewerkt hebben (minimaal drie dagen in de week) kunnen straks kiezen om eerder – vanaf hun 65ste – te stoppen. Zij krijgen dan navenant minder AOW: circa 8 procent per jaar. Voor oudere werknemers komt er een nieuwe inkomensgerelateerde arbeidskorting die langer doorwerken stimuleert. ● Werknemers die zogenaamde zware beroepen vervullen, moeten tegen de tijd dat zij dit 30 jaar doen, een aanbod krijgen van minder belastend werk. Gebeurt dat niet, dan moet de werkgever financieel faciliteren dat zij de mogelijkheid krijgen om alsnog op hun 65ste te stoppen. Bij zware beroepen denkt het kabinet aan werkzaamheden die werknemers niet langer dan 40 jaren kunnen vervullen zonder uitzonderlijke slijtage. Wat deze zware beroepen precies zijn, moet de komende jaren mede op aanreiken van sociale partners duidelijk worden. ● Voor werknemers die voor hun 65ste werkloos zijn geworden of arbeidsongeschikt, komt er een nieuwe regeling. Die houdt in dat mensen die op of na hun 65e geen recht meer hebben op een vervolguitkering, een uitkering krijgen die rond het AOW-niveau ligt. Daarbij blijven vermogen of het inkomen van de partner buiten beschouwing.
Werkgevers en werknemers moeten tijdens de eerste overgangstermijn van tien jaar een ‘duurzaam inzetbaarheidsbeleid’ invoeren. Dat moet ervoor zorgen dat werknemers in goede gezondheid en in goede omstandigheden hun werk kunnen blijven doen tot 67 jaar. Van belang zijn daarbij goede arbeidsomstandigheden, om- en bijscholing en loopbaanbeleid. Het kabinet legt de verplichting van een duurzaam inzetbaarheidsbeleid vast met een wijziging van de Arbowet.
Commentaar VNO-NCW De verhoging van de AOW-leeftijd naar 67 jaar is een moedig, verstandig en toekomstgericht besluit. Dat de ingangsleeftijd van aanvullende pensioenen ook naar 67 gaat, is daar onlosmakelijk mee verbonden. Bovendien schuift de sociale zekerheid mee, een belangrijke wens van de werkgevers. Door de overgangsperiode van 10 jaar kan kunnen 55-plussers op hun 65ste jaar stoppen met werken. Voor de werkgeversorganisaties had deze overgangsperiode nog wel wat ruimer gemogen, namelijk 15 jaar. Lastig te hanteren is de regeling voor zware beroepen. Deze moet nog voor een groot deel uitgewerkt worden, waarbij de bedoeling is dat de criteria objectief en gelimiteerd moeten zijn. Dit mag niet leiden tot dure, onrealistische en bureaucratische verplichtingen voor bedrijven. Bovendien zijn werknemers ook verantwoordelijk om tot passend werk te komen. ■ Joep Rats, 015 – 219 1283,
[email protected]
Minder premies bij in dienst nemen oudere nabestaande Werkgevers hoeven vanaf 1 januari 2010 minder premies te betalen als zij een oudere werknemer in dienst nemen die eerder een uitkering kreeg op grond van de Algemene Nabestaandenwet. De premiekorting bedraagt 6.500 euro per jaar. Hiermee heeft de ministerraad ingestemd op voorstel van minister Donner van Sociale Zaken. Op deze manier wil het kabinet stimuleren dat werkgevers meer ouderen met een afstand tot de arbeidsmarkt aannemen. De premiekorting geldt voor nabestaanden van 50 jaar en ouder die twee jaar niet hebben gewerkt en een uitkering ontvingen in het kader van de Algemene Nabestaandenwet. Werkgevers krijgen de korting maximaal drie jaar. De maatregel is een uitbreiding van eerdere stimuleringsmaatregelen voor oudere werknemers. Sinds 1 januari ontvangen werkgevers al een premiekorting als zij werknemers in dienst nemen van 50 jaar of ouder die eerder een uitkering kregen op grond van de bijstandswet, WW, WAO, WIA of Wajong. Werkgevers moeten voor de premiekorting een verklaring overleggen van de Sociale Verzekeringsbank waarin staat dat de werknemer aan de voorwaarden voldoet. De Belastingdienst verrekent de premiekorting met de werkloosheids- en arbeidsongeschiktheidspremies. ■ Mariet Feenstra, 015 – 219 1426,
[email protected]
weekbulletin vno-ncw / editie 32 / 23 oktober 2009
5
sociale zaken Werkgeversinitiatieven voor mensen met arbeidsbeperking Minister Donner en staatssecretaris Klijnsma van Sociale Zaken zijn enthousiast over de initiatieven van een aantal grote werkgevers om mensen met een arbeidsbeperking aan werk te helpen. Tegelijk willen zij meer werkgevers bereid vinden hetzelfde te doen. Het einddoel is dat meer mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt aan de slag gaan bij een reguliere werkgever. Begin dit jaar startten bedrijven zoals NS, Nuon, NXP en Philips projecten om werkplekken te creëren voor personen met een arbeidsbeperking. KPN, Ordina en Alliander sluiten zich aan bij dit initiatief. Zij willen graag meer ervaring opdoen in het werken met de doelgroep. Dit vanuit het langetermijnperspectief waarin door de vergrijzing weer personeelstekorten worden voorzien. Op 1 januari 2010 wordt de nieuwe Wajong van kracht. Die stelt de eigen mogelijkheden van jonggehandicapten om te werken centraal. Op hetzelfde moment gaan de pilots ‘Werken naar vermogen’ van start, die een uitvloeisel zijn van het advies dat de commissie-De Vries in oktober 2008 uitbracht over de fundamentele aanpak van de Wet sociale werkvoorziening. De commissie stelt maatregelen voor om meer mensen met een arbeidsbeperking aan de slag te helpen bij reguliere bedrijven dan nu het geval is. Uit de pilotprojecten moet blijken of haar aanbevelingen in de praktijk haalbaar zijn. ■ Mariet Feenstra, 015 – 219 1426,
[email protected]
Campagne tegen hartziekten bij Nederlandse werknemer ‘Hart voor de Zaak’ is een campagne die vitaliteit en motivatie op de werkvloer in Nederland moet stimuleren. Jaarlijks worden ongeveer 1600 mensen op het werk getroffen door een hartstilstand, deels als gevolg van stress, te weinig beweging en ongezonde voeding. In zeker de helft van de gevallen spelen erfelijke factoren een rol. ‘Hart voor de Zaak’ wil werkgevers en werknemers in beweging laten komen om de kans op hart -en vaatziekten in Nederland te verkleinen. Een ander doel is het ondersteunen van hartonderzoekers en hartspecialisten bij het vinden van oplossingen voor patiënten met hart- en vaatziekten. Bedrijven kunnen de campagne – en daarmee het hartonderzoek in Nederland – steunen door een zogenaamde ‘heartcase’ aan te schaffen. Dit pakket bevat een automatische externe defibrillator (AED), een AED-training voor zes personen en zes oefenpoppen voor reanimatie. Door als organisatie een ‘heartcase’ op de werkvloer te hebben, wordt in het geval van een hartstilstand de overlevingskans van een medewerker aanzienlijk vergroot. VNO-NCW-voorzitter Bernard Wientjes nam de eerste ‘heartcase’ in ontvangst.
de cardiologische afdelingen van acht universitaire medische centra in Nederland. Dit ten behoeve van het onderzoek naar hart- en vaatziekten.
Commentaar VNO-NCW VNO-NCW onderschrijft de doelstellingen van ‘Hart voor de zaak’. Gemotiveerde, gezonde medewerkers zijn van groot belang voor bedrijven. De kosten van het productiviteitsverlies als gevolg van hartziekten kost het bedrijfsleven circa twee miljard euro per jaar. ■ Bob Koning, 070 – 3490 229,
[email protected]
Pan-Europese opiniepeiling over veiligheid op het werk De meerderheid van de werknemers vindt dat de arbeidsomstandigheden in de afgelopen vijf jaar zijn verbeterd. Dat blijkt uit de pan-Europese opiniepeiling over veiligheid en gezondheid op het werk, die het Europees Agentschap voor Veiligheid en Gezondheid op het werk heeft gepubliceerd. De peiling biedt actuele en betrouwbare gegevens over hoe mensen hun werkomgeving waarnemen, bijvoorbeeld: ● doorslaggevende factoren bij het zoeken van een nieuwe baan; ● werk als oorzaak van ziekte; ● ontwikkeling van veiligheid en gezondheid op het werk; ● gevolgen van de economische crisis voor de arbeidsomstandigheden; ● informatieniveaus met betrekking tot veiligheids- en gezondheidsrisico’s op het werk. De resultaten zijn per lidstaat te bekijken in een gebruiksvriendelijk formaat – in de desbetreffende taal – of voor de hele EU in het Engels. De opiniepeiling is te downloaden via http://osha. europa.eu/nl/statistics/eu-poll. ■ Bob Koning, 070 – 3490 229,
[email protected]
Website Arbeidsinspectie vernieuwd Werkgevers en werknemers die bij de Arbeidsinspectie iets willen melden of aanvragen, kunnen vanaf nu gemakkelijker hun weg vinden op de vernieuwde website van de inspectie. Zij kunnen snel zien hoe zij een klacht kunnen indienen. Ook is de informatie overzichtelijker gerangschikt. Zo zijn alle gegevens over een bepaalde bedrijfstak samengebracht. Verder zijn op de site bijvoorbeeld de regels te vinden voor het werken met buitenlandse arbeidskrachten. De site van de Arbeidsinspectie is gekoppeld aan die van andere inspectiediensten. Hierdoor is het gemakkelijker uit te zoeken welke dienst een onderwerp onder de hoede heeft. Het adres is niet veranderd: www.arbeidsinspectie.nl. ■ Bob Koning, 070 – 3490 229,
[email protected]
De campagne is een non-profit-initiatief. De fondsen die worden geworven, gaan naar het ICIN, een samenwerkingsverband van
6 weekbulletin vno-ncw / editie 32 / 23 oktober 2009
sociale zaken Arbeidsinspectie: Helft kleinere steigers niet veilig Op meer dan de helft van de gecontroleerde kleinere bouwlocaties waren de gebruikte steigers niet veilig. Dat is het resultaat van een bliksemactie die de Arbeidsinspectie dit voorjaar hield in de binnensteden. De inspecteurs bezochten 342 vooral kleine bouwlocaties waar schilders, installateurs, dakdekkers en andere bouwvakkers aan het werk waren. Het draaide bij deze inspecties om het veilig gebruik van mobiele steigers (rolsteigers). Vaak bleken de steigers niet goed opgebouwd. Deugdelijke leuningen ontbraken. Vloeren bovenop de steiger waren niet dicht gelegd zodat sprake was van valgevaar. Of de steigers waren niet stabiel opgesteld zodat ze konden omvallen. In twee weken tijd legden de inspecteurs ruim tweehonderd keer het werk stil; soms ging het om meerdere stilleggingen per locatie. Daarnaast deelden zij 30 boetes en ruim 200 waarschuwingen uit. Op dit moment houdt de Arbeidsinspectie weer controles op bouwplaatsen in verschillende binnensteden. De inspecteurs letten opnieuw op valgevaar en controleren of ladders en trappen veilig worden gebruikt. De bouwsector is namelijk koploper als het gaat om ongelukken op het werk. Vallen is een van de belangrijkste oorzaken van ernstige of zelfs dodelijke verwondingen. De Arbeidsinspectie controleerde dit jaar ook of de grote steigers op bouwplaatsen wel veilig zijn. De resultaten van die inspecties zijn nu nog niet bekend.
een arbocatalogus voor de particuliere beveiliging over fysieke belasting (waaronder beeldschermwerk) en psychosociale arbeidsbelasting (agressie en geweld) en fysische factoren (temperatuur); ● een arbocatalogus voor de handel in granen, zaden en peulvruchten over gevaarlijke stoffen (stof en explosie, gas in containers); ● een arbocatalogus voor tank- en wasstations over biologische agentia (legionella) en psychosociale arbeidsbelasting (agressie en geweld); ● een arbocatalogus voor de zuivelindustrie over gevaarlijke stoffen (reinigingsmiddelen), fysieke belasting, fysische factoren (geluid), valgevaar en machineveiligheid; ● een arbocatalogus voor architecten over fysieke belasting (beeldschermwerk), fysische factoren (verlichting) en psychosociale arbeidsbelasting (werkdruk); ● een arbocatalogus voor de sector mobiliteit over fysische factoren (klimaat) en fysieke belasting (ergonomie); ● een arbocatalogus voor de carrosserie over fysieke belasting en fysische factoren (geluid); ● een arbocatalogus voor railinfra over fysieke belasting (beeldschermwerk); ● een arbocatalogus voor universiteiten over psychosociale arbeidsbelasting en fysieke belasting; ● een arbocatalogus voor de zeescheepvaart over arbeidsmiddelen ( luikenwagen/kraan, kleine hijsmiddelen en –werktuigen). ●
De goedgekeurde arbocatalogi zijn opgenomen in de Beleidsregel Arbocatalogi. ■ Bob Koning, 070 – 3490 229,
[email protected]
■ Bob Koning, 070 – 3490 229,
[email protected]
Nieuwe arbocatalogi goedgekeurd De Arbeidsinspectie heeft een aantal nieuwe arbocatalogi goedgekeurd. Het gaat om de volgende catalogi: ● een arbocatalogus voor de provincies over psychosociale arbeidsbelasting; ● een arbocatalogus voor de sector banden en wielen over gevaarlijke stoffen (dieselmotoremissie), fysische factoren (geluid) en arbeidsmiddelen; ● een arbocatalogus voor de sector kunsteducatie over psychosociale arbeidsbelasting (arbeidsinhoud en werkdruk) en fysische factoren (geluid); ● een arbocatalogus voor de sector installatie en isolatie over de inrichting van arbeidsplaatsen (elektrische installatie); ● een arbocatalogus voor de grafimedia over gevaarlijke stoffen (opslag en oplosmiddelen) en fysische factoren (geluid); ● een arbocatalogus voor de papier- en kartonsector over fysieke belasting en machineveiligheid; ● een arbocatalogus voor de sportsector over fysieke belasting; ● een arbocatalogus voor de sector bos en natuur over fysieke belasting (waaronder beeldschermwerk) en arbeidsmiddelen; ● een arbocatalogus voor de sector vlakglas over fysieke belasting, inrichting arbeidsplaats en arbeidsmiddelen (algemene veiligheid);
weekbulletin vno-ncw / editie 32 / 23 oktober 2009
7
algemeen Informatiepunt AllesToegankelijk Om meer mensen bewust te maken van de toegankelijkheid van Nederland voor mensen met een handicap, lanceert staatssecretaris Bussemaker van Volksgezondheid het project AllesToegankelijk. De samenleving is op veel plaatsen niet volledig toegankelijk. Nog steeds komt het voor dat niet iedereen gebruik kan maken van producten of diensten. Dit moet anders, vindt Bussemaker. Het project moet de bewustwording over toegankelijkheid van producten en diensten vergroten door het delen van kennis en ervaringen en goede praktijkvoorbeelden. Binnen AllesToegankelijk werken ondernemersorganisaties, belangenorganisaties, overheden en mensen met een beperking samen. Inmiddels hebben 25 organisaties hun handtekening gezet onder een intentieverklaring. Daarmee verklaren zij zich in te zetten voor de verbetering van de toegankelijkheid van producten en diensten. Op 3 december start één landelijk informatiepunt voor bedrijven, instellingen, mensen met een beperking en ouderen: www.AllesToegankelijk.nl.
Commentaar VNO-NCW VNO-NCW steunt dit initiatief van harte en roept iedereen op om goede voorbeelden via het e-mailadres
[email protected] te melden. ■ Hubert van Breemen, 070 – 3490 358,
[email protected]
Taskforce gaat overvalcriminaliteit aanpakken De nieuwe Taskforce Overvallen die minister Hirsch Ballin van Justitie heeft ingesteld, moet een plan opstellen tegen de toename van het aantal overvallen op winkels en horecagelegenheden. Het streven is om de overvalcriminaliteit eind 2010 met minimaal 20 procent te laten afnemen ten opzichte van 2008. In de werkgroep – onder voorzitterschap van burgemeester Aboutaleb van Rotterdam – werken publieke en private organisaties samen. Zij moeten bekijken welke problemen zich voordoen bij de bestrijding van het aantal overvallen en aangeven hoe die problemen kunnen worden opgelost. Dit zal gebeuren door een combinatie van preventieve en repressieve maatregelen. Hirsch Ballin had de oprichting van de werkgroep al eerder dit jaar aangekondigd in de Tweede Kamer, nadat uit cijfers was gebleken dat het aantal overvallen weer toeneemt. Vooral supermarkten, benzinestations en snackbars zijn het doelwit van overvallers, die steeds vaker jong – tussen de vijftien en negentien – zijn. ■ Anne Volkers, 070 – 3490 350,
[email protected]
8 weekbulletin vno-ncw / editie 32 / 23 oktober 2009
Bestuurlijke boetes voor particuliere beveiligingsorganisaties De dienst Justis van het ministerie van Justitie gaat bestuurlijke boetes opleggen aan particuliere beveiligingsorganisaties en recherchebureaus, die zich niet aan de Wet op de particuliere beveiligingsorganisaties en recherchebureaus (Wpbr) houden. De boetes kunnen oplopen tot een bedrag van 11.250 euro. In Nederland houden politiekorpsen toezicht op de naleving van de vergunningvoorwaarden door particuliere beveiligingsorganisaties en recherchebureaus. Het College bescherming persoonsgegevens (CBP) doet hetzelfde bij de privacygedragscode door recherchebureaus. Zodra de politie of het CBP een overtreding constateert, lichten zij de dienst Justis in. Op basis van deze melding en een dossier over het bedrijf, beoordeelt de dienst Justis of de bestuurlijke boete een gepaste maatregel is bij de geconstateerde overtreding. Het Centraal Justitieel Incasso Bureau in Leeuwarden int de boete. De hoogte van de bestuurlijke boete hangt af van de ernst van de overtreding. Bij het herhaaldelijk overtreden van hetzelfde – en eerder beboete – artikel, wordt het oorspronkelijke boetebedrag verhoogd. De bestuurlijke boete is onder te verdelen in drie categorieën, met maxima van 1000, 7000 en 11.250 euro, al naar gelang de ernst van de overtreding. ■ Anne Volkers, 070 – 3490 350,
[email protected]
NCTb helpt bedrijven bij beveiliging Met een nieuwe campagne wil de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding (NCTb) de security awareness – het beveiligingsbewustzijn – bij bedrijven en instellingen vergroten. Primaire doelgroep zijn bedrijven die aangesloten zijn op het Alerteringssysteem Terrorismebestrijding (ATb) – een Nederlands systeem dat bedrijven en overheidsinstanties waarschuwt in geval van nood of dreiging – en CBRN-instellingen (chemisch, biologisch, radiologisch en nucleair). Bedrijven hebben behoefte aan eenvoudige en goedkope instrumenten om alertheid onder medewerkers te stimuleren. Ook zoeken ze naar actuele kennis over terrorismedreiging en handelingsperspectieven, die ze kunnen gebruiken in hun eigen opleidingen. Om dit doel te bereiken, heeft de NCTb – samen met de TU Delft, de Politieacademie en vertegenwoordigers uit het bedrijfsleven en (semi)publieke organisaties – de korte, praktische workshop ‘Zeker van je Zaak’ ontwikkeld. Tijdens de workshop maken leidinggevenden en hun medewerkers aan de hand van voorbeelden uit de praktijk een analyse van de beveiligingssituatie op hun eigen werkplekken. Vervolgens krijgen zij handreikingen voor het verbeteren van de beveiliging, ook door het vergroten van de oplettendheid van de medewerkers zelf. Het gratis workshopmateriaal is zo ontwikkeld dat het in alle soorten bedrijven en instellingen te gebruiken is.
algemeen Op 16 november organiseert de NCTb trainingen voor beveiligingsfunctionarissen of opleidingsmedewerkers die leidinggevenden binnen hun organisatie kunnen ondersteunen bij het geven van de workshop. Ook deze training is gratis. De komende maanden doet de Rijksvoorlichtingsdienst onderzoek naar de eerste effecten van de campagne. Meer informatie: www.nctb.nl. ■ Anne Volkers, 070 – 3490 350,
[email protected]
Brochure over werken met de omgevingsvergunning De brochure ‘Werken met de omgevingsvergunning. Praktische tips en adviezen’ geeft de ins en outs van de nieuwe Wet algemene bepalingen omgevingsrecht (Wabo), waarvan de omgevingsvergunning deel uitmaakt. Ondernemers spelen in op veranderingen. Dat betekent dat ze hun bedrijf regelmatig aanpassen of uitbreiden. Daar zijn vaak veel verschillende vergunningen voor nodig. Denk aan een bouwvergunning, een milieuvergunning en een sloopvergunning. En dan hebben we het nog niet eens over allerlei vergunningen in gemeentelijke en provinciale verordeningen voor het kappen van een boom, het voeren van handelsreclame of het opslaan van goederen. In 2010 wordt het een stuk gemakkelijker. Dan moeten maar liefst 25 vergunningen opgaan in één omgevingsvergunning. Eén aanvraag, één overheid, één procedure met bezwaar, beroep en hoger beroep, één toezichthouder en één handhaver. Die voordelen zijn er natuurlijk alleen maar, als de ondernemer zich goed informeert op welke activiteiten van zijn project de omgevingsvergunning betrekking moet hebben. Overleg met de overheid kan daarbij nuttig zijn. Deze brochure, een uitgave van VNO-NCW en MKB-Nederland, geeft u de kans om in korte tijd de belangrijkste regels te kennen. De brochure – gratis voor leden - kan worden opgevraagd bij de brochurelijn: 070 – 3490 275 of
[email protected]. ■ Jan van den Broek, 070 – 3490 322,
[email protected]
Kandidaatstelling Telewerkprijzen 2009 van start De stichting TelewerkForum-Het Nieuwe Werken is gestart met de kandidaatstelling van de Telewerkprijzen 2009. Ieder jaar wordt de TelewerkPrijs en de TelewerkAspectPrijs uitgereikt tijdens het jaarcongres van TelewerkForum, dat dit jaar georganiseerd wordt op 10 december in de Jaarbeurs in Utrecht.
invoering of ondersteuning van telewerken. Ook hier spelen de doelstelling, de opzet van het project, de uitwerking en toepassingsmogelijkheden en het vernieuwende karakter een rol. Organisaties kunnen zichzelf kandidaat stellen of worden voorgedragen door een andere organisatie. Kandidaatstelling is mogelijk tot 15 november. Aan de hand van een uitgebreide projectbeschrijving (te downloaden via www.telewerkforum.nl) beoordeelt een deskundige jury – onder leiding van Niek Jan van Kesteren, algemeen directeur VNO-NCW – wie voor de prijzen in aanmerking komen. De genomineerde van elke prijs krijgt tijdens het jaarcongres de gelegenheid het project te presenteren aan het publiek. Uiteindelijk beslist de jury die dag aan wie de prijzen worden uitgereikt. Het TelewerkForum-Het Nieuwe Werken is sinds 1995 actief in het bevorderen van tijd- en locatie ongebonden werken met behulp van ict. Flexibel omgaan met werktijden draagt bij aan reductie van files en een betere balans tussen werk en privé. Zie ook: www.telewerkforum.nl. ■ Martijn van Norden, 070 – 3490 474,
[email protected]
Middagconferentie ‘Compassie en engagement in leiderschap’ De stafgroep Levensbeschouwing en Ondernemen van VNONCW organiseert in samenwerking met bureau Inner Sense op 27 november een middagconferentie over het thema ‘Compassie en engagement in leiderschap’. Ofwel: ondernemen in een tijd van crises. Nu we wereldwijd worstelen met de gevolgen van een economische crisis en de opwarming van de aarde, wordt het tijd onszelf een aantal wezenlijke vragen stellen over de wijze waarop we onze samenleving hebben georganiseerd. Leiderschapskenmerken als macht, logica en beheersing lijken niet meer de geëigende kwaliteiten. We leven immers in een wereld waarin iedereen steeds mondiger wordt. En we worden geconfronteerd met de onlogische en onbeheersbare aspecten van het leven. Kijk maar naar de kredietcrisis en het klimaat. Kunnen we misschien beter uit de voeten met andersoortige leiderschapskwaliteiten, zoals zelfinzicht, invoelingsvermogen en compassie? Inleiders zijn Ruud Lubbers, voormalig minister-president, initiator van Earth Charter en lid van het curatorium van VNONCW en Brigitte van Baren, coach, directeur van Inner Sense en auteur van het boek ‘De kracht van compassie, franciscaans leiderschap in organisaties’. Ook Tex Gunning, lid van de raad van bestuur van Akzo Nobel, levert een bijdrage.
Programma: De TelewerkPrijs gaat naar een organisatie die een telewerkproject heeft uitgevoerd waarbij medewerkers in staat worden gesteld tijd- en plaatsonafhankelijk te werken. Het gaat om de doelstellingen van het project, de opzet, de aanpak, de implementatie, de kosten en baten en de resultaten en evaluatie. De TelewerkAspectPrijs richt zich op een enkel aspect rondom de
13.30 14.00 14.30 15.00 15.50 16.15
Ontvangst Brigitte van Baren: ‘Kracht van compassie’ Ruud Lubbers: ‘Franciscaans leiderschap’ interactieve dialoog met de zaal pauze aanbieding boek ‘De kracht van compassie’
weekbulletin vno-ncw / editie 32 / 23 oktober 2009
9
algemeen 16.20 16.40
reflectie van Tex Gunning op het boek ‘De kracht van compassie’ afronding
Locatie: de Malietoren, kantoor VNO-NCW aan de Bezuidenhoutseweg 12 in Den Haag. Opgave: Danny van der Ven (
[email protected]), graag met opgave van functie, bedrijfsnaam en adres. Kosten: 50 euro per persoon exclusief btw en inclusief het boek ‘De kracht van compassie’. ■ Huib Klamer, 070 – 3490 468,
[email protected]
10 weekbulletin vno-ncw / editie 32 / 23 oktober 2009