Dyslexie en ICT Presentatie door Nancy Verbeten Congres ‘Gewoon speciaal’, IPON 2012 Laatste aanpassing: 14 april 2012 Op ICT-gebied bestaan tal van producten om in te spelen op de onderwijsbehoeften van dyslectische kinderen. Maar welke producten gebruik je in welke situatie? Nancy Verbeten gaf tijdens de conferentie ‘Gewoon Speciaal’ op de IPON 2012 een overzicht van digitale hulpmiddelen voor kinderen met dyslexie. Dyslexie Dyslexie is een stoornis die gekenmerkt wordt door een hardnekkig probleem met het aanleren en/of vlot toepassen van het lezen en/of het spellen op woordniveau. De aanpak van lees- en spellingproblemen is primair de verantwoordelijkheid van scholen. De school vervult een sleutelrol in het signaleren van dyslexie en wijst de leerlingen aan waarvan het vermoeden bestaat dat zij (ernstige) dyslexie hebben. Vergoeding hulpmiddelen is mogelijk Als de diagnose dyslexie is gesteld, kan de leerling in aanmerking komen voor extra hulp binnen het onderwijs. Bijvoorbeeld met de inzet van extra hulpmiddelen. Vanaf 1 januari 2009 heeft het College van Zorgverzekeringen een Protocol Dyslexie Diagnostiek en Behandeling (PDDB) vastgesteld waardoor diagnostiek en behandelingen onder bepaalde condities vergoed kunnen worden. Alleen leerlingen met ernstige, enkelvoudige dyslexie waar gespecialiseerde behandeling voor nodig is, komen in aanmerking voor die vergoeding. Er mag bij die leerling geen sprake zijn van een andere aandoening náást de dyslexie. Masterplan Dyslexie Het ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschappen heeft voor leerlingen met dyslexie verschillende programma’s en producten ontwikkeld, zoals het Masterplan Dyslexie. Dit Masterplan beoogt een systematische, geïntegreerde en praktische aanpak van dyslexie in het onderwijs. Op de website van het Masterplan staat praktische informatie over dyslexie, antwoorden op veelvoorkomende vragen, actuele ontwikkelingen rond dyslexie in Nederland en informatie over activiteiten en producten van het Masterplan Dyslexie. Het biedt leerkrachten houvast bij de signalering en aanpak van dyslexie. Hulpmiddelen voor alle leerlingen, van primair tot beroepsonderwijs Begeleiding en behandeling, compenserende faciliteiten en het inzetten van computerhulpmiddelen kunnen op alle onderwijsniveaus worden ingezet. In het primair onderwijs (po) kan de leerkracht vanaf groep 5 gebruik maken van ondersteunende en/of compenserende voorzieningen waar leerlingen beter door leren spellen. Ook in het speciaal basis onderwijs (sbo) kan, bijvoorbeeld door de inzet van compenserende software, de zelfredzaamheid en het competentiegevoel van de leerling worden bevorderd. Daardoor wordt de leerling gemotiveerd om te (blijven) lezen en schrijven. Op het voortgezet onderwijs (vo) kan dyslexie leiden tot veel frustratie, zeker als de lees- en/of spellingsproblemen intellectuele en creatieve ontwikkeling van een leerling belemmeren. Gebleken is dat software voor tekst-naar-spraak en spraakherkenning een remediërend effect heeft dat kan leiden tot een betere beheersing van het lezen en schrijven. Binnen het middelbaar beroeps onderwijs (mbo) is het van groot belang dat vooraf duidelijk moet zijn op welk gebied en met welk doel ondersteuning nodig is, terwijl in het hoger onderwijs een zwakke leestechniek kan worden gecompenseerd met (verschillende) digitale hulpmiddelen. Hulpmiddelen (geen ICT) Dyslectische leerlingen in al deze vormen van onderwijs zijn gebaat bij het gebruik van:
•
een grotere letter, een ruimere regelafstand en minder tekst op een bladzijde (of een combinatie van deze elementen);
•
audio-opnames van teksten (luisterboeken, Kurzweil), vooral bij de zaakvakken;
•
extra tijd voor lees- en schrijfactiviteiten;
•
een tekstverwerker met spellingscontrole;
•
een leesliniaal met vergroot leesvenster of een leesplank (gerichter op werkplek);
•
ondersteuningskaartjes, zoals ‘letter met plaatje’;
•
leesmaatje
ICT hulpmiddelen voor leerlingen met dyslexie Naast voornoemde hulpmiddelen, bestaat er ook volop remediërende software, tekst – spraak- software voor lezen &en schrijven (spelling), spraakherkenningsoftware en woordvoorspellers. Waarom is de inzet van ICT belangrijk bij dyslexie? Er bestaan veel ICT-hulpmiddelen bij dyslexie en het is waardevol daar gebruik van te maken. Lezen en schrijven wordt eenvoudiger en kost de leerling minder inspanning. De motivatie om te leren lezen en schrijven wordt gestimuleerd, de leerling voelt zich competent en functioneert op het eigen (cognitieve) niveau. Een groter tekstbegrip, een hoger lees- en spellingsniveau leidt tot meer zelfstandigheid en zal de leerling in staat stellen beter te leren. Wanneer zet je ICT-hulpmiddelen in? ICT-hulpmiddelen kunnen worden ingezet bij ernstige (enkelvoudige) dyslexie, onvoldoende vooruitgang, een dreigende leerachterstand en een negatief zelfbeeld of weinig zelfvertrouwen bij dyslectische leerlingen. ICT bij spelling wordt ingezet bij bovenbouw leerlingen met een spellingsniveau lager dan groep 5. Vooral als er belemmeringen worden ervaren zoals een zeer beperkte woordenschat, veel fouten en een zwakke formulering. Bij het leren lezen kan ICT ook worden ingezet bij bovenbouwleerlingen die meer dan 20% fouten bij het lezen van een tekst maken (minder dan 175 woorden per minuut). Diverse ICT-programma’s werken ondersteunend bij het remediëren, compenseren en dispenseren. Hieronder volgt een overzicht van de in te zetten ICT-programma’s. Remediëren Met remediëren worden vaardigheden geoefend om de leerling op een hoger niveau te laten presteren. Remediërende programma’s zijn gericht op verhoging van het niveau van: •
technisch lezen
•
snelheid en accuratesse
•
begrijpend lezen
•
woordenschat, strategiegebruik, (meta-)cognitieve kennis en vaardigheden
Middel: Leesladder (Zwijsen) Doelgroep: groep 3 t/m 5 Doel: technisch lezen bevorderen, aandacht voor deelvaardigheden, leesbegrip en gebruik van syntactische en semantische informatie. Adaptief: prestaties van leerlingen worden geregistreerd en het niveau van de oefeningen sluit hierbij aan. Programma bestaat ui 4 cd-roms met verschillende inhouden: cd-rom 1: lezen en spellen van klankzuivere mkm-woorden; cd-rom 2: automatisering van de elementaire lees- en spelhandleiding; cd-rom 3: letterclusters en spellingpatronen;
cd-rom 4: meerlettergrepige woorden. •
oefeningen in spelvorm
•
leerkrachtgedeelte om prestaties leerlingen te kunnen volgen
•
Leesladder traint intensief de deelvaardigheden van het aanvankelijk lezen
Middel: Zoeklicht Interactief (Zwijsen) Doelgroep: groep 4 t/m 6 Doel: automatiseren Zoeklicht bestaat uit twee varianten: radende en spellende lezer Middel: Woordenhaai (Lexima) Doelgroep: groep 3 t/m 8 Doel: automatiseren van diverse vaardigheden Combinatie van geluiden, spraak, plaatjes en tekst (‘multisensorieel’ ) en kan worden aangepast aan het niveau van de leerling. De resultaten worden opgeslagen. Middel: Remedioom (Lexima) Doelgroep: de taalzwakke leerling met een achterstand op het gebied van woordherkenning en spelling. Remedioom bestaat uit gevarieerde oefeningen voor het technisch lezen en spellen van veel voorkomende Nederlandse woorden. Middel: Clicker (Lexima) Doelgroep: leerlingen van alle niveaus in het basis- en speciaal onderwijs of als extra ondersteuning. Dit programma kan worden ingezet bij het ontwikkelen van lees-, schrijf- en taalvaardigheden. Daarnaast kan het in het voortgezet onderwijs worden gebruikt bij het leren van vreemde, moderne talen. Compenseren en dispenseren Compenserende maatregelen beogen de belemmeringen die worden veroorzaakt door het zwakke lezen en spellen, te verminderen. Kenmerkend is dat de leerling de lees-/spellingtaak wél uitvoert. Worden er daarentegen dispenserende maatregelen getroffen, dan betekent dit dat de leerling een bepaalde taak niet meer hoeft uit te voeren: hij krijgt dus vrijstelling. In beide gevallen gaat de leerling dus aan de slag met de belemmeringen die hij of zij ervaart. Dat gebeurt doordat er hulp wordt geboden bij het lezen, spellen en stellen, structureren en studeren, proefwerken en examens. De leerling leert zelfstandig(er) te functioneren en dat is goed voor zowel zelfvertrouwen als motivatie. Welk hulpmiddels past bij welk type dyslexie? Type dyslexie
1.
Lichte vorm van dyslexie of andere lees- en spellingsproblemen
2.
Ernstige lees/spellingsproblemen, niet veroorzaakt door dyslexie
3.
Ernstige dyslexie (ca. 4% van de leerlingen
Hulpmiddelen •
ReadingPen
•
Voorleessoftware (Sprint, Sprinto, ClaroRead, SPIKA)
•
Daisy speler
Een mix van 1 en 3 •
Reading pen
•
Geavanceerde dyslexie software (Sprint Plus of Kurzweil 3000)
•
Daisy speler
• Dragon naturally speaking Bij deze vorm van dyslexie moet de uitgebreide functies van deze hulpmiddelen volledig worden ingezet. 4.
Complexe problematiek waarvan dyslexie deel uitmaakt (bijvoorbeeld faalangst, depressie, ADHD)
Dezelfde hulpmiddelen als bij 3
Tabel gebaseerd op Masterplan Dyslexie en brief van staatssecretaris aan de Tweede Kamer Voorbeelden van voorleessoftware (zie ook de Productvergelijking voorleessoftware van www.masterplandyslexie.nl, onder producten > handzaam onderzicht: ICT en dyslexie.) •
Daisyspeler
•
Amis (Gratis) http://www.daisy.org/amis
•
ReadingPen
• Deskbot (Gratis) http://www.deskbot.com/ Geavanceerde software: •
Sprint en Sprint Plus
•
Kurzweil 3000
Hieronder volgen de meest kenmerkende eigenschappen van drie van deze programma’s: Middel: Daisyspeler •
beluisteren van (les)boeken Dedicon
•
studieboeken op Daisy cd leren vanaf groep 5
•
cd’s van nieuwe methodes hebben een goed zoeksysteem
•
helaas zijn nog niet alle studieboeken omgezet in Daisy, maar wel al 95%
• ook te huur bij bibliotheken Middel: Sprint en Sprint Plus •
ondersteuning functionele geletterdheid: lezen en schrijven
•
studeertools
•
doorlopende leerlijn van basisonderwijs, naar voortgezet onderwijs naar hoger onderwijs
• aanbevolen voor scholen door protocol Middel: Kurzweil 3000 •
meest geavanceerd
•
alle tools binnen zelfde programma > tijdwinst en gebruiksgemak
•
doorgaande lijn van basisonderwijs naar voortgezet onderwijs naar hoger onderwijs
Zowel Sprint Plus als Kurzweil 3000 zijn vormen van geavanceerde software. Hieronder een vergelijking: Sprint Plus
Kurzweil
1 stem
Meerdere stemmen
Paar tempoverschillen
Snelheid volledig in te stellen
Klanklezen en hakken/plakken Woordvoorspeller met 24.000 woorden
Woordvoorspeller met 23.000 woorden
Eén kleur markering
Meerdere kleuren markeren
Homofonen met plaatjes
Alleen homofonen, Mindmapfunctie
Woordvoorspeller ‘Skippy’
Woordvoorspeller ‘Wody’
Een zeer specifieke vorm van ICT-ondersteuning is het programma ‘Dragon’: Middel: Dragon •
Dragon zet gesproken tekst om in geschreven tekst
Via een microfoon wordt de tekst ingesproken waarna de computer de tekst omzet in geschreven vorm Kanttekening: •
•
Lastig om aan te leren, vooral bij leerlingen met een slechte articulatie
•
Eist veel van leerlingen (taakhouding, taalvaardigheid)
•
Verbeteringen zijn tijdrovend en niet altijd efficiënt
•
Voor leerlingen vanaf voortgezet onderwijs
Meer weten? Voor het maken van een verstandige keuze uit het aanbod aan ICT-ondersteuning, dient rekening gehouden te worden met: •
taken en problemen
•
technisch en begrijpend lezen
•
spellen en strategisch schrijven
•
studievaardigheden
•
ernst van de dyslexie
•
beschikbaarheid digitale school- en studieboeken
•
en bezoek: http://www.lexima.nl/artikelen/advies/verstandig-kiezen
Om te weten hoe het er bij u op school voorstaat, bestaat de Quickscan ICT & Dyslexie: http://www.lexima.nl/artikelen/advies/quickscan-dyslexie-ict-op-uw-school Relevante websites met meer specifieke informatie: •
Lettertype > http://www.studiostudio.nl/project-dyslexie/
•
Klokhuis > http://player.omroep.nl/?aflID=13308241
•
Richtlijnen voor toetsen/opdrachten op papier > http://www.goedtelezen.nl
•
Dyslexie en ICT > http://www.dyslexie.kennisnet.nl/
•
Op de hoogte blijven > http://www.lexima.nl/nieuwsbrief
•
Dyslexie-hulpmiddelenwijzer > http://www.dyslexie-ict.nl/
Ander interessante websites: •
Technische maatjes downloaden: www.masterplandyslexie.nl Vul als zoekterm in: technische maatjes, kies ‘Technische maatjes’ bij Dyslexie Producten
•
http://www.masterplandyslexie.nl/
•
www.lexima.nl
•
www.makkelijklezenplein.nl
•
www.dedicon.nl
•
www.letop.be > project surfplank
•
http://www.bibliotheekeindhoven.nl/www/jeugd/dyslexie/HULPMIDDELEN.htm
•
www.leestrainer.nl
•
www.leerhof.be > EDU > eMindmaps (gratis, wel engels)
Over de auteur: Nancy Verbeten is remedial teacher, dyslexie-behandelaar en lees- en dyslexiespecialist. Daarnaast is ze extern stagebegeleider, ICT-ambassadeur Eenbes, Geldrop, Noord-Brabant. Meer informatie op www.rtpraktijknancy.nl
