DRIEMAANDELIJKSE UITGAVE - JANUARI-FEBRUARI-MAART 2007 NAVB. Bundel Nr 113. Wegenwerken van korte duur

D R I E M A A N D E L I J K S E

U I T G A V E

-

J A N U A R I - F E B R U A R I - M A A R T

2 0 0 7

NAVB Bundel Nr 113

Wegenwerken van korte duur

navbdossier

Inhoud Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Wettelijke bepalingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Werken en verkeersbelemmeringen signaleren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 De toepassing van de veiligheids- en gezondheidscoördinatie bij wegenwerken . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

Werfinrichting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Eerste trimester 2007 Bundel Nr 113


Overname toegestaan mits toelating van het NAVB. Deze bundels worden in het Frans gepubliceerd onder de titel “CNAC dossier”. De raadgevingen gepubliceerd door het NAVB binden enkel het Actiecomité, rekening houdend met de huidige stand van de wetgeving en de techniek, en onttrekken de lezer niet aan de verplichting om informatie in te winnen en de geldende wetgeving na te leven. • Verschijnt 4 maal per jaar. • De syndicaal afgevaardigden van de bouwondernemingen krijgen rechtstreeks één exemplaar toegestuurd samen met NAVB info. • Individuele bouwvakkers kunnen een gratis exemplaar aanvragen via hun syndicale organisatie en dit zolang de voorraad strekt. • Bestellingen en tarieven: zie www.navb.be of achteraan in NAVB info. • Gratis downloadbaar op www.navb.be In dezelfde reeks zijn nog andere dossiers beschikbaar (vroeger “Veiligheidsnota’s”).

Werfsignalisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 De sociale voorzieningen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

Invloed van de weersomstandigheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Gebruik van signalisatiekledij. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Wanneer PBM met signaalfunctie voorzien? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Signalisatiekledij volgens norm EN 471. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verschillende klassen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Keuze van de klasse bij wegenwerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Welke markering en informatie moet op de nieuwe signalisatiekledij staan?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Welke documenten horen bij signalisatiekledij met CE-markering? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gebruiksvoorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13 14 14 15 15 15 15

Specifieke werkzaamheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Betonvoegen herstellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mobiele bouwplaatsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Uitgraven van en werken in sleuven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wegmarkeringen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17 19 19 25

Bibliografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

NAVB Colofon NAVB dossier is een driemaandelijks informatieblad van het Nationaal Actiecomité voor Veiligheid en hygiëne in het Bouwbedrijf (ook beschikbaar in het Frans onder de titel “CNAC dossier”).

Verantwoordelijke uitgever : Carl Heyrman - Sint-Jansstraat 4 – 1000 Brussel Inschrijvingsnummer bij de Koninklijke Bibliotheek (wettelijk depot) 2515. Het redactiecomité van NAVB dossier streeft steeds naar betrouwbaarheid van de gepubliceerde informatie. Het kan er echter niet aansprakelijk voor worden gesteld. De reproductie van teksten en illustraties is toegestaan mits de uitdrukkelijke toestemming van de uitgever en duidelijke bronvermelding.

Informatie en abonnement : NAVB – Sint-Jansstraat 4 – 1000 Brussel Tel.: 02/552.05.00 - Fax: 02/552.05.05 E-mail: [email protected] - Website: www.navb.be

Redactie : Raymond Brems, Christian Depue, Carl Heyrman, Véronique le Paige, Arlette Moonens, Christelle Schmitz, Emmy Streuve, Isabelle Urbain, Nicolaas Van Leeuwen

Opmaak en drukwerk : www.mwp.be

© NAVB-CNAC 2007

2


navbdossier

Inleiding Hoewel het aantal arbeidsongevallen bij wegenwerken relatief beperkt is (zowel de frequentie- als de ernstgraden liggen onder het sectorgemiddelde), nemen deze activiteiten toch een bijzondere plaats in. Wegenwerken vormen een risico voor de verschillende types weggebruikers (automobilisten, fietsers, voetgangers), maar deze weggebruikers kunnen op hun beurt ook een risico vormen voor de arbeiders die de werken uitvoeren. Het is precies door de interactie tussen de arbeiders die de werken uitvoeren en het verkeer dat zeer specifieke risico’s ontstaan. Deze problematiek tekent zich nog scherper af als het gaat om wegenwerken van korte duur of om mobiele bouwplaatsen. Voor de hand liggende preventiemaatregelen, zoals het afsluiten van de weg of van een rijvak, is bij dit type wegenwerken niet of nauwelijks toepasbaar. Dit alles zorgt voor een verhoogd gevoel van onveiligheid bij de arbeiders zelf. Onderzoek in Nederland heeft uitgewezen dat 23% van de wegmarkeerders hun werksituatie als onveilig beoordelen, terwijl dat slechts bij 14% zo is in de bouwsector als geheel. Een en ander houdt bijgevolg in dat wegenbouwers niet alleen oog moeten hebben voor de veiligheid van de weggebruikers, maar ook voor de eigen veiligheid. In dit dossier worden de mogelijke preventiemaatregelen bij wegenwerken van korte duur en mobiele bouwplaatsen besproken. Eerst worden de wettelijke bepalingen behandeld, met onder andere uitgebreide aandacht voor de nieuwe collectieve arbeidsovereenkomst (CAO) over sociale voorzieningen (toiletten, refter etc.). Deze CAO bevat enkele belangrijke bepalingen die van toepassing zijn op kleine bouwplaatsen. Verder wordt er aandacht besteed aan de mogelijke preventiemaatregelen tijdens specifieke wegenwerken zoals herstellingswerken van korte duur en het aanbrengen van wegmarkeringen.

Wettelijke bepalingen Werken en verkeersbelemmeringen signaleren De wetgeving betreffende het signaleren van werken en verkeersbelemmeringen wordt opgesplitst in federale en gewestelijke bepalingen.

Federale bepalingen Dit zijn de federale bepalingen: • De wet betreffende de politie over het wegverkeer (gecoördineerd door het KB van 16.03.68) • Het KB van 01.12.75 houdende het algemeen reglement op de politie van het wegverkeer • Het MB van 11.10.76 betreffende de minimumafmetingen en de bijzondere plaatsingsvoorwaarden van de verkeerstekens • Het MB van 07.05.99 betreffende het signaleren van werken en verkeersbelemmeringen op de openbare weg • De algemene omzendbrief nopens de wegsignalisatie

Gewestelijke bepalingen Dit zijn de gewestelijke bepalingen: • Vlaams Gewest: Standaardbestek 250 (versie 2.1) – hoofdstuk X.3 • Brussels Hoofdstedelijk Gewest: Typebestek 2000 • Waals Gewest: RW 99

De toepassing van de veiligheids- en gezondheidscoördinatie bij wegenwerken Het KB van 25.01.01 is van toepassing op de tijdelijke of mobiele bouwplaatsen, namelijk bouwplaatsen waar bijvoorbeeld graafwerken, grondwerken… en wegenwerken worden uitgevoerd. Met mobiele bouwplaatsen worden hoofdzakelijk wegen- en waterwerken bedoeld, bouwplaatsen die zich verplaatsen. Opdat de maatregelen in het veiligheids- en gezondheidsplan daadwerkelijk toegepast zouden kunnen worden bij de uitvoering van de werken, is het sterk aanbevolen dat de kandidaten al bij hun offertes een signalisatieplan voegen.

© NAVB-CNAC 2007


3

navbdossier

Werfinrichting Werfsignalisatie Het belang van signalisatie De signalisatie van bouwplaatsen is een instrument voor verkeerscommunicatie. Het gaat erom de weggebruikers te informeren, te oriënteren en te leiden bij werken op het wegennet, met de bedoeling om bepaalde ongevallenrisico’s uit te schakelen, zowel voor de werknemers als voor de autobestuurders. Dat vraagt om striktheid, samenhang en duidelijkheid: • striktheid, omdat de veiligheid van, enerzijds, de gebruikers van het plaatselijke wegennet en anderzijds, de arbeiders die werken aan een verbetering van het wegennet en dagelijks blootgesteld worden aan reële risico’s, optimaal gewaarborgd moet worden • samenhang, omdat bij de signalisatie rekening moet worden gehouden met de specifieke situatie van elke werf. Daarvoor is een voorafgaande, systematische studie vereist van het ontwerp, de uitvoering en de aanpassing van de signalisatie; elke vorm van onberedeneerde improvisatie of blinde routine moet absoluut vermeden worden • duidelijkheid, omdat weggebruikers leiden door hen geleidelijk de gewenste houding bij te brengen, duidelijk leesbare en aannemelijke verkeersborden vereist; de signalisatie moet dus zoveel mogelijk voldoen aan alle voorwaarden die nodig zijn om elke vorm van foutief rijgedrag van de automobilisten te vermijden Verkeersveiligheid is gebaseerd op duidelijke, volledige en precieze signalisatie. Aangezien bouwplaatsen een tijdelijke wijziging van een bestaande situatie betekenen, vragen ze om speciale aandacht van de weggebruikers. De wegsignalisatie van bouwplaatsen moet zó uitgekiend worden dat ze efficiënt is en nageleefd wordt.

Snelheid van het verkeer Het valt gemakkelijk te begrijpen dat hoe hoger de snelheid van het verkeer is, hoe groter het risico op een ongeval is. Om een wagen te doen stilstaan, moeten we twee factoren in aanmerking nemen: • de reactietijd van de bestuurder • de remafstand

Reactietijd en reactieafstand De reactietijd is de tijd die verloopt tussen het moment waarop de bestuurder zich rekenschap geeft van het gevaar en het moment waarop hij de maatregel neemt die hij denkt te moeten nemen. Vaak is het zo dat de bestuurder remt. Meestal is de reactietijd ongeveer 1 seconde. Die tijd wordt helaas langer in geval van vermoeidheid, dronkenschap… De afstand die het voertuig aflegt tijdens die reactietijd is de reactieafstand DR. Dit is de algemene formule om de afstand (in meter) te berekenen die werd afgelegd tijdens de reactietijd, waarbij V de snelheid van het voertuig is (in km/u):

Remafstand De remafstand DF komt overeen met de afstand die het voertuig aflegt tijdens het remmen, tot het volledig stilstaat. Dit is de formule om de remafstand (in meter) te berekenen, waarbij V de snelheid van het voertuig is (in km/u):

Daarbij is:

- g de zwaartekrachtversnelling (in België : 9,81 m/s²)

© NAVB-CNAC 2007

4


navbdossier - µf de wrijvingscoëfficiënt van de banden op de rijweg • op een droge weg: µf ≅ 0,8 • op een natte weg: µf ≅ 0,4 • op een beijzelde weg: µf ≅ 0,1

Dat levert het volgende op :

Stopafstand De stopafstand DA van een voertuig is de som van de reactieafstand en de remafstand.

Voorbeelden: • Een auto rijdt aan 50 km/u; hij heeft: nodig om te stoppen bij droog weer en

bij regenweer

• Een auto rijdt aan 90 km/u; hij heeft: nodig om te stoppen bij droog weer en

bij regenweer

• Een auto rijdt aan 120 km/u; hij heeft: nodig om te stoppen bij droog weer en

bij regenweer

Stopafstand bij droog weer 120 Afstand (m)

104

stopafstand

100

remafstand

80

reactieafstand

71

65

60 40

40

33 25

20

26 12

14

0 120 km/u

90 km/u

50 km/u

© NAVB-CNAC 2007


5

navbdossier De geldende beschikkingen m.b.t. de afmetingen en de plaatsing van verkeerstekens en onderborden, staan in het ministerieel besluit van 11 oktober 1976, dat de minimumafmetingen en de bijzondere plaatsingsvoorwaarden van de verkeerstekens bepaalt. Bijgevolg moet de bouwplaatssignalisatie minstens dezelfde afmetingen hebben als de bestaande verkeerstekens. Als de normale signalisatie dubbel is (m.a.w. als ze links herhaald wordt), dan moet de bouwplaatssignalisatie dat ook zijn (verplicht). Om gerespecteerd te worden, moet de signalisatie zelf respectabel zijn. Bijvoorbeeld: • De verkeerstekens moeten van dezelfde soort zijn. • De tekens worden allemaal, voor zover mogelijk, op dezelfde hoogte geplaatst: buiten de bebouwde kom moet de onderste rand van de tekens 1,50 meter boven het niveau van de rijbaan uitsteken (aanbevolen hoogte). Afhankelijk van de situatie ter plaatse mogen ze op een lagere hoogte worden geplaatst, op voorwaarde dat de minimumhoogte van 1 meter onder het verkeersteken wordt nageleefd. Binnen de bebouwde kom moet de onderste rand van de verkeerstekens zich op 2,10 meter boven het trottoir of de berm bevinden. • De netheid, de leesbaarheid en de retroreflecterende eigenschappen van de borden moeten worden gevrijwaard, zodat ze steeds eenduidig herkend kunnen worden. • De tekens moeten bekleed worden met retroreflecterende lagen van type 3. • De tekens moeten worden aangebracht op metalen dragers; houten dragers zijn verboden. De dragers staan verticaal opgesteld. • De tekens moeten ongeveer op dezelfde afstand van de rand van de rijbaan af staan. • De afbakeningsvoorzieningen moeten perfect op een lijn staan, op regelmatige afstand van elkaar. • Behalve in uitzonderlijke omstandigheden moet de zijdelingse afbakening volledig uit eenzelfde type bakens bestaan. • ’s Nachts moet op het afbakeningsmaterieel de voorgeschreven verlichting staan: er staan oranjegele lampen op één baken op twee bij de signalisatie op afstand en op alle bakens bij de zijdelingse signalisatie. Als er een verlichtingsinrichting voorzien is, moet die werken tussen valavond en het aanbreken van de dag en in alle omstandigheden waarin het niet meer mogelijk is om goed te zien tot op een afstand van ongeveer 200m. Bij helder weer moet de verlichting ervoor zorgen dat de signalisatie zichtbaar is vanop minstens 150m.

Het signalisatieplan Het signaleren van de werken op de openbare weg valt ten laste van diegene die de werken uitvoert. Wanneer voorrangsborden, verbodsborden, gebodsborden, verkeersborden betreffende het stilstaan en parkeren of voorlopige markeringen die de rijstroken aanduiden moeten worden aangewend, mag deze signalisatie slechts worden aangebracht op voorwaarde dat daartoe toelating is gegeven: • door de Minister tot wiens bevoegdheid het beheer van de autosnelwegen behoort of door zijn gemachtigde, als het om een autosnelweg gaat • door de burgemeester of zijn gemachtigde, als het om een andere openbare weg gaat Deze toelating bepaalt in elk geval de verkeerstekens die zullen gebruikt worden (art. 78.1.1 van het Verkeersreglement). Om de vergunning te verkrijgen, moet een signalisatieplan opgemaakt worden van de werf. Daarvoor bestaan typeschema’s. In het signalisatieplan moet echter rekening worden gehouden met de specifieke plaatsgesteldheid. Het plan houdt rekening met de bestaande signalisatie, die mogelijk afgedekt moet worden. Het plan omvat ten minste de verkeerswegen (de gewone en die op de werf), de kilometer- en hectometerpaaltjes, de kruispunten en/of verkeersknooppunten (die zich op de werf zelf en bij het naderen van de werf bevinden), de bestaande signalisatie die van invloed is op de werf en de eventuele omleidingswegen.

© NAVB-CNAC 2007

6


navbdossier Om de veiligheid van de arbeiders en de weggebruikers maximaal te waarborgen, kan er bijkomende signalisatie geëist worden als aanvulling op de verplichte voorschriften uit het ministerieel besluit van 7 mei 1999. De overheid keurt het plan goed waarop alle verkeerstekens staan die gebruikt moeten worden, evenals de bestaande verkeerstekens die behouden of afgedekt moeten worden, waarbij het meetpunt van hun juiste plaats wordt vermeld. De vergunning moet zich op de werf bevinden en moet voorgelegd worden telkens wanneer de bevoegde overheid ze opeist. De werken mogen pas beginnen wanneer de noodzakelijke voorbereidingen getroffen zijn en de nodige signalisatie geplaatst is. De verkeerstekens moeten weggenomen worden door diegene die de werken uitvoert zodra deze beëindigd zijn (art 78.1.2 van het Verkeersreglement).

Invloed van het wegverkeer – een verkeersplan opstellen Of er een omleiding is of niet, er moet aan alle weggebruikers worden gedacht. Daarom gelden de volgende verplichtingen: • De aannemer moet de nodige schikkingen treffen om de toegang tot plaatselijke eigendommen en de doorgang van voetgangers te verzekeren. • De aannemer mag pas starten met de werken na goedkeuring door de bevoegde overheden van de maatregelen m.b.t. het verkeer en de signalisatie. Als er een omleiding voorzien wordt, moet er een verkeersplan opgesteld worden dat daarna wordt goedgekeurd door de politie of door de leidinggevende ambtenaar. Ook het openbaar vervoer, de hulpdiensten (brandweer, ambulances, politie, gasmaatschappij…) moeten op de hoogte worden gebracht van de omleiding. De signalisatie van de omleiding moet als eerste worden geplaatst, vóór eender welke andere signalisatie. Het signalisatie- en het verkeersplan geven ook de inplanting en de aard aan van de verkeerstekens die in de onmiddellijke omgeving en binnen de zone van de bouwplaats geplaatst moeten worden, en dit voor elke verkeersfase. Deze bepalingen mogen door de leidende ambtenaar aangepast, gewijzigd of aangevuld worden, in overleg met de territoriaal betrokken politiedienst(en). Om het verkeer zo min mogelijk te hinderen, dient de aannemer zo weinig mogelijk weglengte in te nemen (de lengte dient in gezamenlijk overleg met de leidende ambtenaar te worden bepaald). Vooral de graafwerken moeten tot het strikt noodzakelijke beperkt blijven. De aanvullingen moeten onmiddellijk na de uitvoering van de ondergrondse werken uitgevoerd en verdicht worden; het baanbed moet onmiddellijk worden uitgevoerd. De toegang van de voertuigen tot de omgevende gebouwen, garages, parkings, enz. moet tijdens de hele duur van de werken en in de best mogelijke omstandigheden mogelijk zijn. De toegang van de nutsvoertuigen tot de omgevende gebouwen, handelszaken, ambachtszaken, parkings, enz. moet zonder onderbreking gehandhaafd worden - zelfs in een zone die tijdelijk verboden is - zodat de beroepsactiviteit van de betrokkenen niet wordt gehinderd. Volgens de fasen van de werken in uitvoering moet het autoverkeer gehandhaafd worden volgens de goedgekeurde verkeersplannen; hierbij moeten de volgende grote organisatieprincipes voor het verkeer worden nageleefd: 1. Op wegen met 3 of meer rijstroken per richting moeten per richting permanent minstens twee stroken open zijn voor het verkeer. 2. Op wegen met 2 rijstroken per richting moet per richting permanent minstens één rijstrook open zijn voor het verkeer. 3. Op wegen met 1 rijstrook per richting kunnen omleidingen worden overwogen, bv. door een weg in twee richtingen te gebruiken over de strook die normaal voor de andere richting is voorzien. 4. Omleidingen via andere trajecten mogen slechts als laatste toevlucht overwogen worden. 5. Het is verboden twee opeenvolgende kruispunten gelijktijdig voor het verkeer te sluiten, tenzij de betrokken politiediensten en de leidende ambtenaar dat uitdrukkelijk toelaten. De aannemer moet de leidende ambtenaar voor elke fase de verkeersorganisatieplannen bezorgen die o.a. op basis van de voorgaande instructies zijn opgesteld. Deze plannen geven ook de inplanting en de aard aan van de verkeerstekens die in de onmiddellijke omgeving en binnen de zone van de bouwplaats geplaatst moeten worden, en dit voor elke verkeersfase. Deze bepalingen mogen door de leidende ambtenaar aangepast, gewijzigd of aangevuld worden in overleg met de territoriaal betrokken politiedienst(en).

© NAVB-CNAC 2007


7

navbdossier Algemene voorschriften in de praktijk Signalisatie van de werken per categorie - KB 7/5/99 art. 1.11 Voorafgaande opmerking Als op de openbare weg verschillende snelheidsbeperkingen gelden, wordt rekening gehouden met de hoogste toegelaten maximumsnelheid om de categorie van de werken te bepalen. Eerste categorie Werken op de autosnelweg en op openbare wegen waar de toegelaten maximumsnelheid hoger is dan 90 km/u. Vmax > 90 km/u Opmerking: alle werken op de autosnelweg zijn van eerste categorie, zelfs als de toegelaten maximumsnelheid lager ligt dan 90 km/u. Tweede categorie Werken op openbare wegen waar de toegelaten maximumsnelheid hoger is dan 50 km/u en lager dan of gelijk aan 90 km/u. 90 km/u ≥ Vmax > 50 km/u Derde categorie Werken op openbare wegen waar de toegelaten maximumsnelheid lager dan of gelijk aan 50 km/u is. Vmax ≤ 50 km/u Vierde categorie Werken buiten de rijbaan, maar die een gevaar betekenen voor voetgangers en bestuurders van fietsen en tweewielige bromfietsen. Vijfde categorie Werken die uitgevoerd worden tussen het aanbreken van de dag en het vallen van de avond en waarbij de zichtbaarheid goed is tot op een afstand van ongeveer 200m. Zesde categorie Mobiele werken die het verkeer kortstondig belemmeren door hun lage verplaatsingssnelheid of omdat ze veelvuldig stilstaan om werken uit te voeren. De eerste drie categorieën worden elk nog eens opgesplitst in twee, naar gelang de bouwplaats weinig of veel hinder veroorzaakt voor het verkeer: Categorie 1e 2e 3e

Werken die het verkeer sterk hinderen Het betreft werken die op eender welke plaats zo breed zijn dat ten minste één rijstrook of de breedte van één rijstrook niet kan worden gebruikt door het verkeer op de rijbaan.

Werken die het verkeer weinig hinderen Het betreft enerzijds werken die op eender welke plaats zo breed zijn dat minder dan één rijstrook of dan de breedte van één rijstrook niet kan worden gebruikt door het verkeer op de rijbaan en anderzijds werken buiten de rijbaan, maar die het verkeer op die rijbaan beïnvloeden.

Signalisatie van containers Om een container te plaatsen op de openbare weg is de toelating vereist van de gemeentelijke overheid. Maar elke gemeente heeft zijn eigen procedure qua te ondernemen stappen, termijn, betaling van de taks… Voor wat de eigenlijke signalisatie van de container betreft, verwijzen we naar artikel 8 van het MB van 7 mei 1999. Als voorbeeld geven wij een checklist die gebruikt kan worden om na te gaan of de signalisatie van een container op de openbare weg voldoet aan de geldende wetgeving (bron: 3M).

© NAVB-CNAC 2007

8


navbdossier Bijlage ……. bij PV nr ……………………………………. dd……/.…../20………

CHECKLIST (1) Standplaats container

Gegevens plaatsingsdienst

Gegevens aanvrager

Naam: ..............................................

Naam: ..............................................

Naam: ..............................................

Adres: ..............................................

Adres: ..............................................

Adres: ..............................................

........................................................

........................................................

........................................................

PLAATSING VAN CONTAINERS OP DE OPENBARE WEG (2) PLAATSING CONTAINER Zodanig geplaatst dat het verkeer slechts aan één zijde van de container mogelijk is?

JA ❏

NEEN ❏ volgens art. 8.3. van MB 07/05/99

Indien zodanig geplaatst dat de voetgangers, de fietsers en de bestuurders van tweewielige bromfietsen genoodzaakt zijn de rijbaan te volgen: werd langs de container een gang aangebracht die de normale doorgang van deze categorieën van weggebruikers verzekert?

JA ❏

NEEN ❏ volgens art. 4.2.3° b) van MB 07/05/99

Is deze gang ten minste 1,00m breed?

JA ❏


Werd de afbakening die het verkeer van de voetgangers, de fietsers en de bestuurders van tweewielige bromfietsen scheidt van dat van de andere weggebruikers, tot stand gebracht met bakens voor zijdelingse signalisatie type II a, type II b, type II c met afwisselende rode en witte strepen of met verkeerskegels van minstens 40 cm hoog met afwisselende rode en witte strepen?

JA ❏


Zijn deze afbakeningselementen ten hoogste 30 m van elkaar verwijderd?

JA ❏


Zijn deze afbakeningselementen voorzien van oranjegele knipperlichten?

JA ❏


Werd de afbakening die het verkeer van de voetgangers, de fietsers en de bestuurders van tweewielige bromfietsen scheidt van de container zelf, aangebracht over de volledige lengte, hetzij door een voldoende stevige inrichting, hetzij door een beschermnet, en op een gepaste manier verlicht?

JA ❏


Voorzien van afwisselende rode en witte strepen?

JA ❏


Zijn de afwisselende rode en witte strepen ten minste 10 cm breed?

JA ❏


Vormen de afwisselende rode en witte strepen een hoek van ongeveer 45° met de verticale as van de container?

JA ❏


Zijn de afwisselende rode en witte strepen lichtweerkaatsend (3)?

JA ❏

NEEN ❏ volgens art. 1.3.1. van MB 07/05/99

Hebben de rode strepen een duidelijk rode kleur zonder rood/oranje fluorescerende (4) eigenschappen?

JA ❏


Indien de container niet over een oppervlakte beschikt van ten minste 1 m² waarop zulke strepen kunnen worden aangebracht of indien die strepen minder dan 50 cm hoog zijn: werd aan deze container een bord vastgemaakt, voorzien van dezelfde strepen, met een hoogte van ten minste 50 cm en een breedte die ongeveer gelijk is aan die van de container?

JA ❏


Voorzien van afwisselende rode en witte strepen?

JA ❏


Zijn de afwisselende rode en witte strepen ten minste 10 cm breed?

JA ❏


Vormen de afwisselende rode en witte strepen een hoek van ongeveer 45° met de verticale as van de container?

JA ❏


Zijn de afwisselende rode en witte strepen lichtweerkaatsend (3)?

JA ❏


Hebben de rode strepen een duidelijk rode kleur zonder rood/oranje fluorescerende (4) eigenschappen?

JA ❏


VOORKANT CONTAINER

ACHTERKANT CONTAINER

© NAVB-CNAC 2007


9

navbdossier JA ❏


Is er, aan de kant waar het verkeer toegelaten is, een verkeersbord D1 aangebracht, waarvan de pijl onder een hoek van ongeveer 45° naar beneden gericht is?

JA ❏


Heeft het verkeersbord D1 een diameter van ten minste 70 cm?

JA ❏


Is het verkeersbord D1 of van het lichtweerkaatsend (3) type of van het type met eigen verlichting?

JA ❏


Beantwoordt het verkeersbord D1 aan het MB van 11/10/1976, art. 1.1. (pictogram, kleur...)?

JA ❏


Is er boven het verkeersbord D1 een oranjegeel knipperlicht aangebracht?

JA ❏


Tussen het vallen van de avond en het aanbreken van de dag en in alle omstandigheden waarin het niet meer mogelijk is duidelijk te zien tot op een afstand van ongeveer 200 m, werkt het oranjegeel knipperlicht?

JA ❏


Tussen het vallen van de avond en het aanbreken van de dag en in alle omstandigheden waarin het niet meer mogelijk is duidelijk te zien tot op een afstand van ongeveer 200 m, maakt het oranjegeel knipperlicht de signalisatie bij helder weer zichtbaar op ten minste 150 m?

JA ❏


Werd op één van de zijkanten van de container een opschrift of een bord aangebracht waarop de naam staat van de verantwoordelijke voor de signalisatie en diens telefoonnummer?

JA ❏


Werden de naam van de verantwoordelijke voor de signalisatie en diens telefoonnummer in het geel en op een zwarte achtergrond aangebracht?

JA ❏


Bevindt de toelating, voorzien in artikel 78.1.1 van het algemeen reglement op de politie van het wegverkeer, zich op het werk?

JA ❏


Kan de toelating, voorzien in artikel 78.1.1 van het algemeen reglement op de politie van het wegverkeer, vertoond worden op elk verzoek van de bevoegde overheid?

JA ❏


Indien de container niet over een oppervlakte beschikt van ten minste 1 m² waarop zulke strepen kunnen worden aangebracht of indien die strepen minder dan 50 cm hoog zijn: werd aan deze container een bord vastgemaakt, voorzien van dezelfde strepen, met een hoogte van ten minste 50 cm en een breedte die ongeveer gelijk is aan die van de container? KANT VAN DE CONTAINER WAAR HET VERKEER TOEGELATEN IS

ZIJKANT CONTAINER

TOELATING

PLAATSING VAN CONTAINERS OP EEN PARKING DIE NIET AAN DE RIJBAAN GRENST OF OP PLAATSEN WAAR ZE HET VERKEER VAN DE WEGGEBRUIKERS NIET HINDEREN De bepalingen van de artikelen 8.1. tot 8.3. (in een iets donkerdere tint) zijn niet van toepassing. VOETNOTEN (1) politiereglement: in deze controlelijst werd geen rekening gehouden met de bepalingen eigen aan het plaatselijke politiereglement. (2) openbare weg: een weg die voor het openbaar verkeer te land opengesteld is, zelfs zo zijn terrein privé-eigendom is en hij slechts één enkele woning bedient en wat ook het uitzicht ervan is (definitie volgens uitspraken van het Hof van Verbreking). De openbare weg omvat, behalve de rijbaan of het berijdbare gedeelte, ook nog de trottoirs, de fietspaden, de bermen en de sloten. (3) lichtweerkaatsend: retroreflecterend: een invallende lichtbundel wordt, onafhankelijk van de invalshoek, naar de lichtbron terug gereflecteerd. Dit kan gecontroleerd worden door het lichtweerkaatsende voorwerp te belichten met een toortslamp vanop ooghoogte. Als het licht niet terugkaatst, is het voorwerp niet reflecterend zoals voorzien. (4) fluorescentie: eigenschap van materiaal om het daglicht in zekere mate te weerkaatsen. Fluorescerend rood geeft overdag de indruk te schijnen of op te lichten (onder invloed van ultraviolet licht), doch is in het donker niet te onderscheiden.

© NAVB-CNAC 2007

10


navbdossier Zichtbaarheid van de signalisatie Het MB van 11/10/76 legt de minimumafmetingen vast en de bijzondere plaatsingsvoorwaarden voor verkeerstekens. Art. 60.2. van het Verkeersreglement: de Minister van Verkeerswezen bepaalt de minimumafmetingen en de bijzondere plaatsingsvoorwaarden van de verkeerstekens die niet in dit reglement voorzien zijn, evenals de manier waarop de werken en verkeersbelemmeringen gesignaleerd moeten worden. Dit artikel ligt aan de basis van het MB van 7 mei 1999. De signalisatie moet altijd duidelijk zichtbaar zijn voor de weggebruikers. • Het werk mag pas beginnen als de signalisatie geplaatst is. • Alle verkeersborden moeten ofwel reflecterend zijn ofwel eigen verlichting hebben. • Als er verlichting is voorzien, moet ze werken tussen het vallen van de avond en het aanbreken van de dag en in alle omstandigheden waarin het niet mogelijk is om goed te zien op een afstand van ongeveer 200 m. • Bij helder weer moet de verlichting ervoor zorgen dat de signalisatie zichtbaar is op een afstand van ten minste 150m. • Het minimaal vermogen per m² van een verkeersbord met verlichting bedraagt respectievelijk 300 W/m² en 60 W/m², naar gelang er wordt gewerkt met gloeilampen of fluorescerende buizen. • De nodige voorzorgen moeten worden genomen om te verhinderen dat weggebruikers die uit een tegengestelde richting komen, verblind zouden worden. • De spanning mag niet hoger zijn dan 24V. • De verkeerstekens moeten worden weggenomen van zodra de werken gedaan zijn. • Verkeersborden die overbodig zijn, moeten zorgvuldig worden afgedekt of weggenomen.

Plaatsing en verwijdering van de wegsignalisatie Algemene voorschriften Bij het plaatsen en verwijderen van wegsignalisatie moeten enkele eenvoudige veiligheidsvoorschriften toegepast worden: • Hou rekening met de snelheid en de drukte van het verkeer. • Vraag eventueel de steun van de politie. • Werk met een signalisatievoertuig. • Draag de gepaste signaalkledij (verplicht). Ze mag niet verhuld worden door een andere uitrusting. • Sta - voor zover mogelijk - in de veiligheidszone om de signalisatie te plaatsen. • Begin vooraan bij het plaatsen van de signalisatie en achteraan wanneer je ze verwijdert, zodat je altijd met je gezicht naar het verkeer staat. • Speciale aandacht is vereist wanneer de zichtbaarheid beperkt is (mist, regen, geparkeerde voertuigen...). Stabiliteit van de signalisatie Hoe moet je de signalisatieborden plaatsen? • Vastmaken aan bestaande borden • De voetstukken gebruiken • In de grond plaatsen Om de stabiliteit van de signalisatie te waarborgen, houden we rekening met de volgende zaken: • De afmeting van de borden • De grond, de ondergrond (stabiel, vlak, zonder obstakels…) • De snelheid van het verkeer • De grote borden worden vastgezet met spanners en/of bijkomende stabilisatoren, zoals zandzakken, dubbele voetstukken… •…

Onderhoud, schoonmaak en opslag Een inspectie die enkel overdag plaatsvindt, kan een fout beeld geven van de staat van de borden, vooral wat hun reflecterend vermogen betreft.

© NAVB-CNAC 2007


11

navbdossier Let er ook op dat de borden zó opgeslagen worden dat ze niet beschadigd raken.

De aanstelling van een signalisatieverantwoordelijke Het signaleren van werken op de openbare weg valt ten laste van diegene die de werken uitvoert. De aannemer kan de signalisatieopdracht echter toevertrouwen aan een derde (bijvoorbeeld aan een onderaannemer). De naam en het telefoonnummer van de signalisatieverantwoordelijke moeten worden aangebracht op een zwart bord met gele letters.

De aanstelling van een werknemer belast met het nazicht en de controle van de signalisatie Het lijkt ons belangrijk dat met de nodige zorg een werknemer van het bedrijf wordt aangeduid die een opleiding “signalisatie” heeft gevolgd (bv. een signaalgever), en die bijgevolg met kennis van zaken de wettelijke verplichtingen concreet en praktisch uitwerkt.

De sociale voorzieningen Op de bouwplaatsen moeten voorzieningen zijn voor de arbeid(st)ers om hen de gelegenheid te geven hun kleding op te bergen, zich te wassen, hun toilet te maken, eventueel te douchen, de maaltijden te gebruiken, te drinken, te schuilen in geval van werk in open lucht, uit te rusten bij erg belastende arbeidsomstandigheden en naar het toilet te gaan. Met sociale voorzieningen worden kleedkamers, refters, wasplaatsen, verpozingslokalen, toiletten, urinoirs en drankvoorziening bedoeld. Onverminderd de bepalingen van de ARAB-artikels 73 tot 103 en bijlage III – Deel A van het KB van 25.01.01 betreffende de tijdelijke of mobiele bouwplaatsen, werd tijdens de vergadering van het Paritair Comité voor het Bouwbedrijf van 10.02.05 een vernieuwde collectieve arbeidsovereenkomst over sociale voorzieningen goedgekeurd. Deze CAO werd algemeen verbindend verklaard bij het KB van 24.09.06 en gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad van 09.11.06. De datum van inwerkingtreding van de overeenkomst werd vastgesteld op 01.02.05. In de overeenkomst, die de CAO van 05.01.84 vervangt, werd een hoofdstuk ingelast over specifieke bouwplaatssituaties. Zo voorziet de tekst dat “zéér uitzonderlijk”, omwille van de kortstondigheid van de activiteiten en de materiële onmogelijkheid om de concrete toepassingsmodaliteiten van de CAO Sociale voorzieningen na te leven, deze toepassingsmodaliteiten aangepast kunnen worden bij bouwwerken van zeer korte duur, bij kleine bouwplaatsen (5 arbeiders) en bij wegenwerken. Deze modaliteiten moeten echter vooraf ter advies voorgelegd worden aan de preventieadviseurarbeidsgeneesheer.

© NAVB-CNAC 2007

12


navbdossier Indien het onmogelijk is standaardtoiletten te installeren, kan geopteerd worden voor chemische toiletten en WC-cabines die aan de volgende voorwaarden voldoen: een solide constructie, een lichtdoorlatend dak en/of kunstverlichting, een tochtvrije ventilatie, een slipvrije bodem, een toiletbak met waterspoeling, een afscheiding tussen de toiletbak en het opvangreservoir voorzien van een klep met pedaalbediening, een urinoir met stromend water, een toiletpapierhouder, een klerenhaak, een afvalbakje en een deurvergrendeling. Er moet minstens 1 cabine zijn per 10 arbeid(st)ers, en het opvangreservoir moet volgens de behoeften en ten minste eenmaal per week leeggemaakt worden door een gespecialiseerde onderneming. Niet onbelangrijk is dat deze CAO verbiedt dat er alcoholische dranken ter beschikking worden gesteld. En, last but not least, iedere werkgever moet voor de toepassing van deze CAO voorafgaandelijk het advies vragen van het comité voor preventie en bescherming op het werk of, bij ontstentenis, van de vakbondsafvaardiging. Bij ontstentenis van een vakbondsafvaardiging moet de werkgever zelf zijn arbeid(st)ers raadplegen over de toepassing van de bepalingen van deze overeenkomst.

Invloed van de weersomstandigheden Tijdens de wintermaanden, zelfs van november tot eind maart, wanneer de temperatuur onder de 5° zakt, moeten voldoende verwarmingstoestellen worden voorzien. Het KB betreffende het gebruik van de persoonlijke beschermingsmiddelen bepaalt o.a. wanneer (bv. bij uitzonderlijke koude, regen…) de werkgever beschermkledij ter beschikking moet stellen van de werknemers. Wat betreft kledij bij koude omstandigheden, moet de werkgever rekening houden met de normen betreffende de eisen van beschermende kledij, kledij tegen koude bij temperaturen lager dan 5°C en kledij ter bescherming tegen slecht weer, wind en tegen een koude omgeving boven -5°C. Wanneer de weersomstandigheden het vereisen en in ieder geval wanneer de buitentemperatuur onder de 5°C zakt, hebben de bouwvakkers recht op warme dranken. Tijdens de zomermaanden moeten de bouwvakkers beschermd worden tegen zonnestralen. Indien de maximumtemperaturen overschreden worden (bij zwaar werk is dat 25°C), moeten de volgende maatregelen getroffen worden: • Werknemers die blootgesteld worden aan rechtstreekse zonnestralen, ontvangen persoonlijke of collectieve beschermingsmiddelen. • De werkgever zorgt ervoor dat aangepaste koele dranken worden verstrekt, rekening houdend met het advies van de preventieadviseur-arbeidsgeneesheer. • De werkgever last rustpauzen in.

Gebruik van signalisatiekledij Wanneer PBM met signaalfunctie voorzien? Wanneer de risico’s niet kunnen worden uitgeschakeld aan de bron of voldoende beperkt door andere maatregelen, moeten PBM worden gebruikt. Het koninklijk besluit van 13 juni 2005 (Belgisch Staatsblad van 14 juli 2005) betreffende het gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen zet de Europese richtlijn 89/656/CEE om in Belgische wetgeving. Deze bepalingen maken Hoofdstuk II uit van Titel VII van de Codex over het Welzijn op het Werk. Bijlage II, punt 15 geeft de omstandigheden op waarin kleding met een signaalfunctie moet gedragen worden: “15. Kleding met signaalfunctie wordt gedragen door: 15.1. werknemers tewerkgesteld aan werkzaamheden op en langs de openbare weg waarbij het verkeer tijdens de duur van de werkzaamheden niet wordt verboden; dit geldt onder meer voor herstellingswerken, het onderhoud van bermen, onderhoudswerken, reiniging, schilderwerken, het aanbrengen, het controleren en het onderhouden van nutsvoorzieningen zoals leidingen voor gassen, water, telecommunicatie, elektriciteit, laden en lossen van vrachtwagens, enz.; 15.2. werknemers belast met het ophalen van vuilnis langs de openbare weg; 15.3. werknemers van brandweerdiensten, eerste hulpdiensten, diensten voor dringende verzorging en pechbestrijdingsdiensten en dit zo de omstandigheden en/of het tijdstip van de dag zorgen voor een onvoldoende zichtbaarheid van deze werknemers; 15.4. werknemers die krachtens een andere reglementering signalisatiekleding moeten dragen.”

© NAVB-CNAC 2007


13

navbdossier Indien werkkledij, geleverd in toepassing van de voorschriften van het KB van 6 juli 2004 betreffende de werkkledij (BS 3 augustus 2004) - zie ook hoofdstuk I, titel VII van de Codex - eveneens een beschermende functie vervult, moet zij beschouwd worden als een persoonlijk beschermingsmiddel en dienen bijgevolg de voorschriften van de koninklijke besluiten van 31 december 1992 (fabricatie) en 13 juni 2005 (gebruik) te worden nageleefd.

Signalisatiekledij volgens norm EN 471 Signalisatiekledij moet de werknemer zichtbaar maken voor de autobestuurders en andere weggebruikers in alle weersomstandigheden (zon, regen, mist...), zowel overdag als ‘s nachts. Momenteel bestaan er op de markt drie soorten materialen die ervoor zorgen dat mensen (werknemers) die kledij met die materialen dragen, beter zichtbaar zijn, nl.: • fluorescerend materiaal; • fosforescerend materiaal; • retroreflecterend materiaal. Signaalkledij die de nieuwe Europese norm EN 471 volgt, is samengesteld uit zowel fluorescerend als retroreflecterend materiaal. Er wordt niet gesproken van fosforescerend materiaal. Het begrip combinatiemateriaal komt wel aan bod. Combinatiemateriaal combineert een hoge zichtbaarheid (fluorescentie) en lichtweerkaatsing (retroreflectie) in één materiaal. Dit materiaal is enkel toegelaten voor de fabricage van signaalkledij van klasse 1 (bv. schouder- of lendenbanden). Het fluorescerend gedeelte bevat specifieke pigmenten die het onzichtbare ultraviolette licht afkomstig van de zon omzetten in een goed zichtbare kleur. Dit materiaal is dus goed zichtbaar overdag, bij het ochtendgloren en bij valavond, maar ook in slechte weersomstandigheden, bv. bij mist. De kleuren die men kan gebruiken zijn fluogeel, fluo-oranjerood en fluorood. Het retroreflecterend gedeelte weerkaatst het invallende licht terug in de richting van de lichtbron. In de praktijk zorgt dit materiaal ervoor dat het licht van een voertuig dat op de signalisatiekledij valt naar de bestuurder wordt teruggestuurd. Ideaal dus om bij duisternis of bij nacht te worden gezien.

Verschillende klassen De zichtbaarheid van de signalisatiekledij en ook de klasse stijgt naarmate het gedeelte fluorescerend en retroreflecterend materiaal groter wordt. De norm EN471 voorziet drie klassen: Materiaal Fluorescerend Retroreflecterend Combinatiemateriaal

Klasse 3

Klasse 2

Klasse 1

0,80 m² 0,20 m² -

0,53 m² 0,13 m² -

0,14 m² 0,10 m² 0,20 m²

Klasse 3 zorgt duidelijk voor de hoogste beschermingsgraad, doordat het de grootste hoeveelheid fluorescerend en retroreflecterend materiaal heeft. In de praktijk betekent die indeling dat enkel jassen en overalls tot klasse 3 kunnen behoren. Gilets, kazuifels en broeken met borststuk behoren daarom tot klasse 2. Schouder- en lendenbanden vormen de klasse 1-groep.

Signalisatiekledij klasse III

© NAVB-CNAC 2007

14


navbdossier Keuze van de klasse bij wegenwerken Daar het bij wegwerkzaamheden van levensbelang is goed gezien te worden, is signalisatiekledij van klasse 2 of klasse 3 verplicht, afhankelijk van de uit te voeren werken en de weersomstandigheden.

Een wiel vervangen met of zonder signalisatiekledij…

De minimumbreedte en de juiste plaats van de retroreflecterende strepen staan eveneens in de norm.

Welke markering en informatie moet op de nieuwe signalisatiekledij staan? Op de signalisatiekledij moet een etiket aangebracht zijn met de volgende informatie: • CE-markering/nummer van de aangemelde instantie (volgens categorie) • identificatie van de fabrikant/invoerder • samenstelling van de textieluitrusting • onderhoudssymbool (eventueel aangevuld met een verwijzing naar specifieke onderhoudsvoorschriften) • naam van het product • maataanduiding • pictogram met verwijzing naar de norm (EN471) en met prestatieniveaus: - oppervlakte fluorescerend materiaal: klasse 1, 2 of 3 - oppervlakte retroreflecterend materiaal: klasse 1, 2 of 3

Welke documenten horen bij signalisatiekledij met CE-markering? De signalisatiekledij met CE-markering moet vergezeld zijn van een aantal documenten: • de gebruiksaanwijzing (in de taal of talen van de lidstaat waar ze gebruikt worden) • de EG-verklaring van overeenstemming met de richtlijn Fabricage van PBM • indien de koper bijkomende eisen heeft gesteld, moeten die vermeld worden in een bijkomend document

Gebruiksvoorwaarden De Algemene Directie Toezicht op het Welzijn op het Werk heeft een voorstel geformuleerd dat de ondernemingen in staat moet stellen de meest geschikte keuze te maken in verband met de signaalkleding die zij ter beschikking moeten stellen van hun werknemers. 1. Signaalkleding van klasse 1 mag niet gebruikt worden tijdens het uitvoeren van werkzaamheden langs of op de openbare weg; dat betekent dat steeds geopteerd moet worden voor een hogere klasse, ongeacht de duur van de werkzaamheden. 2. Signaalkleding van klasse 2 wordt overdag gedragen, bij gunstige atmosferische omstandigheden en een goede zichtbaarheid; signaalkleding is verplicht voor alle types van werkzaamheden, ongeacht hun duur. Daarmee moet een goede bouwplaatsorganisatie gepaard gaan, een duidelijke en oordeelkundig geplaatste bouwplaatssignalisatie, een aan de omstandigheden aangepaste snelheidsbeperking en alle andere, aan de omstandigheden aangepaste maatregelen die de aandacht van de weggebruikers vestigen op de uitvoering van werkzaamheden op of langs de openbare weg. © NAVB-CNAC 2007


15

navbdossier 3. Signaalkleding van klasse 3 kan gedragen worden in dezelfde omstandigheden die vermeld staan in punt 2, maar moet alleszins gedragen worden bij valavond, ‘s nachts en bij ongunstige weersomstandigheden (regen, sneeuw, nevel, mist enz.); net als in punt 2 moeten alle aan de omstandigheden aangepaste signalisatiemiddelen en -maatregelen getroffen worden om erop te wijzen dat er wegwerkzaamheden aan de gang zijn. Deze stellingname is vergelijkbaar met die van de Administratie in de ons omringende landen. Zowel in Frankrijk als in Nederland schrijven de bevoegde autoriteiten, respectievelijk het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Openbare Veiligheid en Rijkswaterstaat, het gebruik voor van signaalkleding van klasse 2 of klasse 3 tijdens het uitvoeren van werkzaamheden langs de openbare weg. In Frankrijk is klasse 1 toegelaten voor werken van korte duur. Gelet op de verkeersdichtheid in ons land en op de interpretatiemogelijkheden van het begrip “van korte duur”, zijn wij van mening dat signaalkleding van klasse 1 onvoldoende waarborg biedt om de werknemers in ons land een optimale bescherming (zichtbaarheid) te verzekeren. Belangrijk om te onthouden is dat het verschil tussen kleding van klasse 2 en van klasse 3 hoofdzakelijk gebaseerd is op de hoeveelheid fluorescerend en retroreflecterend materiaal (uitgedrukt in m2).

Reflecterend Materiaal (m2)

EN 471 wetgeving retroreflectief materiaal (m2)

Fluorescerende Achtergrond Materiaal (m2)

Specifieke werkzaamheden In dit hoofdstuk worden vier specifieke activiteiten behandeld: • Betonvoegen herstellen • Mobiele werkzaamheden op de weg • Werken in sleuven • Wegmarkeringen aanbrengen Vooraleer dieper in te gaan op deze specifieke wegenwerken van korte duur, is het nuttig om even stil te staan bij de risico’s die zich voordoen bij alle wegenwerken, maar in het bijzonder bij wegenwerken van korte duur, met name de nabijheid van verkeer, geluidshinder en de aanwezigheid van sociale voorzieningen.

De nabijheid van verkeer In België beschikken we niet over cijfergegevens met betrekking tot het onveiligheidsgevoel bij wegenwerkers. In Nederland is het zo dat 23% van de wegmarkeerders hun werk als relatief onveilig beschouwen, terwijl dat slechts bij 14% zo is voor het geheel van de bouwsector, zo blijkt uit een studie van Arbouw uit 2001-2002. Bij wegenwerken van korte duur komen vooral relatief veel ongevallen door langsrijdend verkeer voor. Als slechts een gedeelte van de weg afgezet kan worden, bijvoorbeeld een rijbaan of een vluchtstrook, dan moet een voldoende groot werkvak worden gemaakt. Er moet in principe zowel aan de verkeerszijde als aan de bermzijde een loopruimte van 0,5 meter zijn. Deze loopruimte moet ook als vluchtweg kunnen dienen. Daarnaast moet een vrije ruimte van 0,5 meter worden behouden tussen de werkruimte en de afzetting, aan de kant van het verkeer. Indien de bermzijde gevaren oplevert, zoals het geval is bij een steil talud, een viaduct of een parallelweg, moet ook aan de bermzijde een vrije ruimte worden voorzien. De vrije ruimte dient om te voorkomen dat wegenwerkers aangereden worden als zij per ongeluk een stap achteruit zetten en om hen een veiliger gevoel te geven. © NAVB-CNAC 2007

16


navbdossier Bij wegenwerken van korte duur is het dikwijls zo dat de werken worden uitgevoerd zonder tussenkomst van een veiligheidscoördinator. Dit ontslaat de opdrachtgever en de uitvoerder echter niet van een aantal verplichtingen. De opdrachtgever en de uitvoerende partij dienen te zorgen voor sluitende afspraken over de vereiste verkeersmaatregelen, zoals afzettingen om de vrije ruimte en het werkvak te creëren. Afhankelijk van de risico’s voor weggebruikers en wegenwerkers moet een noodplan worden opgesteld. In dat plan staat welke maatregelen getroffen moeten worden als er verkeersongevallen of ongevallen met wegenwerkers optreden. De maatregelen hebben betrekking op de volgende zaken: • ongevallen signaleren; • de bereikbaarheid van de plek voor hulpverlening; • de wijze van hulpverlening (bv. de rijstrook vrijmaken); • de mogelijke omleidingsroutes; • informatieverstrekking; • de beschikbaarheid van reservemateriaal en –materieel; • de bereikbaarheid van aannemer en wegbeheerder buiten de werktijden. De verkeersmaatregelen moeten beschreven worden in de bestekomschrijvingen.

Geluidshinder Zoals in NAVB dossier nummer 112 over lawaai en trillingen al uitvoerig werd beklemtoond, is lawaaidoofheid vandaag één van de belangrijkste beroepsziekten. Bij een geluidsniveau van meer dan 80 dB(A) moeten werknemers informatie krijgen over de risico’s van het werken bij hoge lawaainiveaus en moeten oorkappen of oorproppen ter beschikking worden gesteld. Vanaf 85 dB(A) dient deze gehoorbescherming ook verplicht te worden gedragen. Metingen hebben uitgewezen dat het geluid dat wordt voortgebracht door het verkeer op drukke wegen (bijvoorbeeld autosnelwegen), gemiddeld 85 dB(A) bedraagt. Rekenen we daar nog eens het geluid bij dat geproduceerd wordt door machines, dan komen we tot de conclusie dat een wegenwerker gemiddeld aan meer dan 90 dB(A) wordt blootgesteld. De geluidsemissie van pneumatisch materieel kan worden beperkt door: • dempers te gebruiken die het geluidsniveau van de ontsnappende lucht reduceren; • schroefcompressoren te gebruiken in plaats van zuigercompressoren; • het toerental te beperken. Naar alle waarschijnlijkheid zullen deze maatregelen echter niet kunnen verhinderen dat gehoorbescherming tijdens het uitvoeren van wegenwerken een must blijft.

Sociale voorzieningen Het ontbreken van de nodige sociale voorzieningen is een tweede knelpunt bij dit soort wegenwerken. Door de korte duur van de werken komt het immers geregeld voor dat er geen werfkeet of toiletten worden geplaatst. Zoals al eerder in dit dossier werd vermeld (zie titel “Sociale voorzieningen”) laat de nieuwe collectieve arbeidsovereenkomst (CAO) over sociale voorzieningen ook toe om op kleine bouwplaatsen, onder bepaalde voorwaarden, af te wijken van de bepalingen van deze CAO. Nochtans bestaan er mogelijkheden om deze uitrustingen toch te voorzien. Eén van de oplossingen bestaat er bijvoorbeeld in om in de vrachtwagen een kleine eetplaats en een chemisch toilet te voorzien.

Betonvoegen herstellen Om technische redenen is het onvermijdelijk om voegen te voorzien in het wegdek. Het plaatsen van deze betonvoegen is echter een zeer gespecialiseerd werk, en ondanks de grote technische vooruitgang die de laatste jaren werd geboekt, komt het toch regelmatig voor dat betonvoegen loskomen. Uiteraard krijgen we bijna altijd te maken met de risico’s en de knelpunten die hierboven al werden besproken, maar bovendien duiken hier enkele bijkomende risico’s op: • Trillingen veroorzaakt door machines • Stofhinder • Rugbelasting door moeilijke werkhoudingen

Trillingen veroorzaakt door machines De bouwsector staat in Europa op kop als het gaat om blootstelling aan trillingen. Deze weinig benijdenswaardige positie is onder andere te wijten aan de activiteiten in de wegenbouw.

© NAVB-CNAC 2007


17

navbdossier Bij het vervangen van betonvoegen wordt vooral gebruik gemaakt van aangedreven handgereedschappen. Ook deze problematiek werd uitvoerig toegelicht in NAVB dossier nummer 112. Voor hand-armtrillingen (veroorzaakt door aangedreven handgereedschappen) geldt dat arbeiders slechts blootgesteld mogen worden aan een maximaal trillingsniveau van 5 m/s² (berekend over 8 uur). Een mogelijke technische oplossing om het totale trillingsniveau te verminderen, bestaat erin gereedschappen te gebruiken waarbij de handvatten zijn opgehangen in trillingsdempers. Ook trillingsisolerende handschoenen kunnen soms een oplossing bieden. Een andere oplossing is evenwel jobrotatie. Op die manier wordt een arbeider blootgesteld aan een lager trillingsniveau, berekend over de hele dag. Als de blootstellingsduur bijvoorbeeld teruggebracht wordt van 4 uur naar 1 uur per dag, betekent dat een vermindering van het trillingsniveau met factor 2.

Stofhinder Silicose (of stoflong) is nog altijd een belangrijke beroepsziekte. Daarom is het noodzakelijk om bij het uitslijpen van betonvoegen een P2-stofmasker te dragen. Een stofmasker dragen is, zeker bij warm weer, geen pretje. Een belangrijk probleem is dat het stof aaneenkoekt door de waterdamp die zich in de uitgeademde lucht bevindt. Daardoor wordt het inademen al snel bemoeilijkt en neemt het draagcomfort af. De huidige stofmaskers vangen dit probleem grotendeels op door het uitademventiel, waardoor er veel minder waterdamp in het masker achterblijft.

Rugbelasting door moeilijke werkhoudingen Het hoeft geen betoog dat rugklachten binnen de bouwsector tot de meest voorkomende gezondheidsproblemen behoren. De specifieke omstandigheden binnen de bouwsector en bij wegenwerken in het bijzonder maken deze belasting nog groter (het weer, de vele en lange verplaatsingen, de druk om het werk in de voorziene tijd te voltooien). Het herhaaldelijk aannemen van verkeerde werkhoudingen (werken met gebogen rug, de wervelkolom draaien en uitrekken…) komt zeer vaak voor bij wegenwerken. De gezondheidsrisico’s daarvan zijn onderhand genoegzaam bekend: • een versnelde veroudering van de wervelkolom; • beschadiging van de tussenwervelschijven; • beschadiging van de gewrichtsbanden; • chronische pijnen. Deze aandoeningen leiden niet alleen tot een verminderde levenskwaliteit, maar kunnen zelfs aanleiding geven tot invaliditeit en arbeidsongeschiktheid, met alle financiële gevolgen die daaraan verbonden zijn.

Versnelde veroudering van de wervelkolom Onze wervelkolom is zonder meer een technisch hoogstandje, dat ons lichaam de nodige stabiliteit verschaft en er tegelijk voor zorgt dat we datzelfde lichaam in zowat alle bochten kunnen draaien. Net zoals de rest van ons lichaam ondergaat onze wervelkolom echter een natuurlijk verouderingsproces. Herhaaldelijk verkeerde houdingen aannemen, blootstelling aan trillingen en veelvuldig zware lasten tillen, versnelt dit verouderingsproces en veroorzaakt letsels.

Beschadiging van de tussenwervelschijven Tussenwervelschijven worden steeds brozer naarmate we ouder worden. Hierdoor kan het gebeuren dat de zachte kern van de schijf naar buiten wordt geduwd. Als dat gebeurt, spreken we over hernia. De pijn die hierdoor ontstaat, kan zelfs uitstralen tot in de benen (ischias).

Beschadiging van de gewrichtsbanden Frequent verkeerde houdingen aannemen (vooroverbuigen met gekromde rug, de wervelkolom draaien…) vormt een zware belasting voor de gewrichtsbanden die de wervels met elkaar verbinden. Het herhaaldelijk samentrekken en uitrekken van deze gewrichtsbanden leidt op lange termijn tot scheuringen.

Chronische pijnen Vanaf het ogenblik dat de wervelkolom aangetast is, kan zelfs een lichte inspanning tot zeer ernstige rugletsels leiden. Het genezingsproces kan bijzonder lang duren en bovendien blijft het opgelopen letsel een zwakke schakel in de wervelkolom, waardoor er zich nieuwe letsels kunnen voordoen.

Wat kan je doen om de rugbelasting te beperken? De preventiemaatregelen voor rugklachten zijn even kort als eenvoudig: • Goed tillen is in de eerste plaats zo weinig mogelijk tillen; gebruik dus zoveel mogelijk mechanische hulpmiddelen © NAVB-CNAC 2007

18


navbdossier • Buig door je knieën • Kijk op het ogenblik dat je de last gaat opheffen recht voor je, niet naar de last • Werk altijd met je gezicht naar de uit te voeren taak toe, zodat je je wervelkolom niet hoeft te draaien • Ondersteun je lichaam door met je hand of met je elleboog op een vast voorwerp te leunen

Mobiele bouwplaatsen Bij mobiele bouwplaatsen, m.a.w. wegenwerken die zich voortdurend verplaatsen, zoals het onderhoud van de beplanting langs autosnelwegen of andere wegen, is het risico van de nabijheid van het verkeer bijzonder acuut. We kunnen er nu eenmaal niet van uitgaan dat elke weggebruiker volkomen fit en geconcentreerd achter het stuur zit en zijn rijstijl aanpast aan de weersomstandigheden en de mogelijke hindernissen op de weg. Een degelijke signalisatie, zoals die hierboven werd beschreven onder het punt ‘Werfsignalisatie’, is hier dan ook letterlijk van levensbelang. Bovendien worden de werken aan onze grote wegen steeds complexer, de verkeersdrukte stijgt en het rijgedrag wordt agressiever. Extra maatregelen voor de beveiliging van zowel wegenwerkers als weggebruikers zijn dan ook nodig. In dat kader maakte onder andere de Vlaamse overheid het gebruik van botsabsorbeerders verplicht voor alle werken op autosnelwegen waarbij het noodzakelijk is om een rijstrook af te sluiten. Botsabsorbeerders zijn een soort mobiele botskussens, gemonteerd op de achterzijde van een stilstaande (zware) vrachtwagen, waarop ook een groot signalisatiepaneel staat met o.a. een flikkerende lichtpijl. De absorbeerder is bestand tegen de impact van een aanrijdend voertuig met een massa van 2 ton en een snelheid van 70 km/u, of met een massa van 1 ton en een snelheid van 100 km/u. Net zoals de ‘kreukelzones’ in de carrosserie van een auto het eerst zullen plooien bij een aanrijding en hierdoor het grootste deel van de botsenergie opnemen, helpen deze absorbeerders de wagen ‘veilig’ tot stilstand te brengen en de schade voor de weggebruiker en voor het werfpersoneel te beperken. Zoals heel wat aannemers van wegenwerken, beschikt ook de administratie Wegen en Verkeer over een aantal botsabsorbeerders. Binnen een half jaar na de aankoop van de eerste negen exemplaren werden al twee stuks vernield door een aanrijding. De blikschade was in beide gevallen aanzienlijk, maar mede dankzij de botsabsorbeerder vielen er geen dodelijke slachtoffers.

Uitgraven van en werken in sleuven Enerzijds betreft het werken in sleuven die slechts een manshoogte diep zijn. Die werken gebeuren in geroerde grond en in de nabijheid van andere leidingen. De daaruit voortvloeiende risico’s zijn bedelving, instorting van sleufwanden, vallend materiaal, ongevallen op de sleufbodem door manipulatie van leidingen zoals vallen, elektrocutie, verbranden, verstikken... Anderzijds zijn er de werken in diepere sleuven, namelijk rioleringswerken. Daarbij moeten een aantal voorafgaande formaliteiten worden vervuld en zijn omgevingsonderzoeken noodzakelijk. Er zijn ook risico’s verbonden aan de graafwerkzaamheden die daarmee gepaard gaan. © NAVB-CNAC 2007


19

navbdossier De kabel- en buizenleggers hebben vooral te maken met drie oorzaken van gezondheidsrisico’s: • Lichamelijke belasting • Lawaai • Trillingen

Formaliteiten vooraf De werkgever moet de nodige vergunningen aanvragen, een grondonderzoek laten uitvoeren en informatie verzamelen i.v.m. de omgeving. Wanneer de sleuven meer dan 1,2m diep zijn, is er sprake van werken met een verhoogd risico, die voorafgaandelijk gemeld moeten worden aan de algemene directie TWW van de FOD WASO en aan het NAVB. Dat kan o.a. via een elektronisch geïntegreerde (‘unieke’) werkmelding op www.sociale-zekerheid.be. Voor werken in de nabijheid van - of gedeeltelijk op - de openbare weg, moet de werkgever een vergunning vragen aan de politie en een bijbehorend signalisatieplan opstellen. Als de werken op de terreinen van een ander bedrijf gebeuren, moeten de veiligheidsvoorschriften van dit bedrijf gevolgd worden. Daarenboven is onder meer informatie noodzakelijk over de grondsoort en de factoren die deze beïnvloeden zoals naburige gebouwen, ondergronds water, verkeer, naburige ondergrondse en bovengrondse leidingen (hoogspanning, pijpleidingen), andere werfactiviteiten... Informatie over ondergrondse hoogspanningsleidingen en pijpleidingen vindt u voortaan op http://www.klim-cicc.be. De KLIM-site is het resultaat van de samenwerking tussen de federale regering, de Federatie van Transporteurs via Pijpleidingen (FETRAPI), de elektriciteitstransportnetbeheerder ELIA en de bouwfederaties Confederatie Bouw en Bouwunie. De KLIM/CICC-site is het centrale meldpunt voor iedereen die werken wil uitvoeren in de nabijheid van transportinstallaties van gevaarlijke producten via leidingen of van hoogspanningskabels. Op de site kunnen de geplande werken en hun geografische ligging doorgegeven worden. De KLIM-installatiebeheerders (Elia en de leden van FETRAPI) die betrokken zijn door de geografische ligging van de geplande werken, worden verwittigd via e-mail en zullen binnen de wettelijke termijnen antwoorden aan de werfaankondiger, met in bijlage, desgevallend, de liggingsplannen van hun ondergrondse installaties in de nabijheid. De werfaankondiger ontvangt ook een e-mail, met de lijst van de betrokken beheerders en als bewijs dat hij voldaan heeft aan zijn meldingsplicht. Voor alle andere bovengrondse en ondergrondse kabel- en leidingnetten moet er eerst contact opgenomen worden met de desbetreffende gemeente om de lijst van de netbeheerders te bekomen en dan moeten de geplande werken aan deze netbeheerders worden gesignaleerd.

Risicoanalyse: vaak voorkomende fouten bij graafwerken Geen juiste informatie over de grond Om te vermijden dat een uitgraving instort, is het van belang dat je, vóór je gaat graven, de juiste informatie hebt over de grondsoort. Houd er rekening mee dat het in de meeste gevallen over geroerde grond gaat.

Geen afbakening van het werkgebied Het werkgebied moet steeds afgebakend worden, om te vermijden dat de graafmachine in aanraking komt met personen (gevaar voor verplettering), luchtleidingen (gevaar voor elektrocutie) of andere voorwerpen. Daarbij moet niet enkel rekening gehouden worden met de reikwijdte van de graver zelf, maar ook met die van de grijparm.

Graafmachine te dicht bij de rand Om te vermijden dat de uitgraving inkalft of dat de graafmachine kantelt, moet je een zekere afstand bewaren tot de rand van de uitgraving. Het kantelgevaar is zowel voor de bestuurder als voor de personen in de sleuf een risico. Op elke graafmachine met een vermogen van meer dan 15 kW moet daarom een beveiliging tegen kantelen (ROPS) aangebracht zijn en de cabine moet een beperkend vervormingsvolume (DLV) vertonen, zodat de bediener beschermd is indien de graafmachine omslaat. Dat principe moet hem ook beschermen als er materiaal of materieel op de cabine valt.

© NAVB-CNAC 2007

20


navbdossier Specifieke risico’s bij graafwerkzaamheden in de nabijheid van leidingen Wordt er gewerkt in de buurt van ondergrondse leidingen, dan moeten de graafwerkzaamheden op een halve meter van de ondergrondse leiding worden uitgevoerd. De ligging van de ondergrondse leiding dient te worden geverifieerd via een peiling om de 50 m, om vervolgens afgebakend te worden. Indien het om pijpleidingen gaat, moet bij graafwerkzaamheden op minder dan 5 m van een pijpleiding met gas de uitbater 48 uur op voorhand verwittigd worden. De werken mogen slechts aangevat worden als de werfleider beschikt over de nodige veiligheidsvoorschriften inzake werken in de buurt van pijpleidingen en over het liggingsplan. Het is in elk geval aan te raden om de leidingen te laten afpalen door de bevoegde organisatie. Dat gebeurt door proefsleuven of een peilingsput te graven, waarna de ligging afgebakend wordt. Bij werken op minder dan 1 m van een pijpleiding met gas mag NOOIT met een machine gewerkt worden, enkel met een spade.

Risicoanalyse: vaak voorkomende fouten bij werken in sleuven Geen rekening houden met omgevingsinvloeden Het weer Als het te droog of te nat is, kan de sleufwand instorten. Instorting van de sleufwanden Er zijn 2 vormen van instorting: afschuiving (de instorting begint bovenaan) en afkalving (de instorting begint in het midden).

Extra gronddruk Materieel of materiaal op de rand van de uitgraving, nabijgelegen gebouwen, werfactiviteiten en verkeer kunnen voor bijkomende druk zorgen op de grond, waardoor de wand kan instorten. Extra gronddruk kan ook veroorzaakt worden in de nabijheid van een recente uitgraving. Doordat de aarde waarmee deze sleuven opgevuld werden nog niet veel samenhang vertoont, oefent ze een druk uit die zo groot kan zijn dat de sleufwand instort.

Dicht bij de rand stapelen Materiaal of materieel te dicht bij de rand stapelen, brengt meerdere risico’s met zich. De arbeiders kunnen bedolven raken onder de aarde van de sleufwand die bezwijkt door het gewicht of onder materiaal of materieel dat in de sleuf glijdt. Ze kunnen ook geïrriteerd raken door gevaarlijke stoffen. Zo zie je dikwijls dat de uitlaat van een elektrogeengroep in de richting van de sleuf staat, waardoor de arbeiders uitlaatgassen inademen.

Onvoldoende toegangsladders en foute plaatsing Vaak is de toegangsladder in de sleuven te kort, of staat hij in een hoek van de uitgraving, wat dubbel zo gevaarlijk is: er kunnen dan twee wanden instorten waardoor de persoon op de ladder bedolven kan raken. Daarnaast moeten er ook twee ladders voorzien worden, voor een veilige evacuatie.

© NAVB-CNAC 2007


21

navbdossier Onveilige handelingen bij het plaatsen en verwijderen van beschoeiingen Een goede beschoeiing voorkomt dat een wand instort. Alvorens te beginnen beschoeien, is voldoende informatie nodig over de staat van de grond en de mogelijke bijkomende factoren die de gronddruk zouden kunnen beïnvloeden. Op basis daarvan wordt een type beschoeiing gekozen dat voldoende draagkracht heeft en lang genoeg is. De beschoeiingen moeten de nodige opstand hebben, eventueel met een bijkomende afstandhouder, om te vermijden dat er materiaal in de sleuf glijdt en de arbeiders bedelft. Als er klassiek beschoeid wordt met platen, balken en schoren, laat het correct schoren vaak te wensen over: de gebruikte schoren zijn te kort of hebben onvoldoende draagkracht, of de spindel zit niet diep genoeg in de schoor (minimum 40cm!), met als gevolg dat de schoren kunnen uitknikken. Een schoor kan ook uitknikken omdat de pen verkeerd geplaatst is, zoals op de foto te zien is. De pen kan er gemakkelijk uitvallen, bv. door trillingen. Ook worden de schoren soms op een ontoereikende of slordige manier geplaatst, waardoor ze onvoldoende draagkracht hebben. Er moeten minimaal 2 schoren voorzien zijn: één onderaan om de normale gronddruk op te vangen en één bovenaan voor mogelijke extra druk, veroorzaakt door andere omgevingsfactoren (gebouwen, verkeer, werfactiviteiten, recente aanvullingen...). Als de onderste schoor weggenomen wordt omdat hij de werkzaamheden bemoeilijkt, moeten er bijkomende voorzieningen getroffen worden ter ondersteuning. Wacht tot er voldoende geschoord is om de grond tussen de beschoeiingsplanken en de sleufwand terug aan te vullen, om te vermijden dat de sleuf instort door de gronddruk.

Werknemers in de sleuf zijn onvoldoende aandachtig Bij de opbouw van beschoeiingen wordt nog te vaak gewerkt aan de niet-beschoeide zijde, wat niet zonder gevaar is. Ga in de sleuf op een plaats staan waar uitwijkmogelijkheden zijn naar links, naar rechts of naar achter, voor het geval dat de sleufwand instort. Als er naast de sleuf een kraanbestuurder aan het werk is, houd dan steeds de handelingen van de kraanbestuurder nauwlettend in het oog, zodat je ogenblikkelijk kan reageren als die een onverwachte handeling doet. Wanneer er gewerkt wordt met gravers met een grotere reikwijdte die buizen met een grote diameter moeten verplaatsen, is het beter om helemaal niet in de sleuf te gaan staan, maar de operatie van boven af te geleiden.

Aandachtspunten bij werken in sleuven in de buurt van leidingen Het is heel belangrijk om op de hoogte te zijn van het soort en het aantal leidingen dat er al ligt, en te weten op welke diepte ze liggen. De arbeiders moeten hierover de nodige instructies krijgen, om ongevallen te kunnen vermijden. Wanneer er gewerkt wordt in een zone waar al leidingen liggen, moet een wirwar aan leidingen vermeden worden, om het gevaar voor struikelen niet te vergroten. Om te vermijden dat personen vallen, is het vooral belangrijk dat er voldoende plaats voorzien wordt naast de leidingen, met andere woorden dat de sleuf breed genoeg is. Maar het is ook van belang om in de sleuf geen overtollig materieel te laten slingeren. Er bestaan verschillende soorten leidingen met elk eigen risico’s als ze geraakt worden. Als uit een leiding gas ontsnapt, bestaat er gevaar voor ontploffing en brand. Als een toxische stof vrijkomt, is er gevaar voor vergiftiging en in sommige gevallen voor brand. Als er een elektrische leiding wordt geraakt, is er gevaar voor elektrocutie. Bij een waterleiding is er, afhankelijk van de grootte, zeker gevaar voor een natte broek, maar soms ook voor verdrinking (vooral als er druk op de leiding zit).

Tien tips om veilig te werken in sleuven 1. Neem kennis van de omgeving voor de start van de werkzaamheden Voor de start van de werkzaamheden moet men de situatie voldoende kennen, om een geschikte beschoeiing te kiezen. Er moet een omgevingsstudie gemaakt worden om kennis te nemen van de omgeving, het grondoppervlak, de grondsoort, het aanwezige reliëf, water, de vegetatie… Er moet ook nagegaan worden of er zich gas-, water- en/of elektriciteitsleidingen bevinden ter plaatse of in de nabijheid van de te graven sleuven (KLIM-CICC). Informatie over de eventuele aanwezigheid van industriële transportleidingen (schadelijke of explosieve gassen/dampen) moet opgevraagd worden bij de beheerder. © NAVB-CNAC 2007

22

Wekenwerken van korte duur

navbdossier 2. Houd rekening met de omgeving bij graafwerkzaamheden Bij graafwerkzaamheden moet rekening gehouden worden met de eventuele nabijheid van gas-, water-, elektriciteits- of industriële transportleidingen. Het is aan te raden om eerst met de hand een proefsleuf te maken. Tijdens de werken moeten de aanwezige leidingen en buizen ondersteund worden.

3. Heb voldoende aandacht voor de omgeving Het is van belang om aandacht te hebben voor wat er in de nabije omgeving gebeurt. Hou steeds de handelingen van anderen rondom nauwlettend in het oog. Zo kan ogenblikkelijk gereageerd worden op een onverwachte handeling. Let op het weer, want dat beïnvloedt de sleufrand. Water veroorzaakt vaak instortingen. Zoals op de foto hiernaast te zien is, kan een sleufwand die verzadigd is met water gaan afschuiven en als een pudding in elkaar storten.

4. Vermijd instorting van de sleufwand De sleufwanden moeten steeds voldoende beschoeid worden. Vanaf 1m diepte moet de sleuf beschoeid worden of moet er onder een veilig talud afgegraven worden. De bijgevoegde tabel geeft daarover meer informatie. Daarnaast moet ook de overbelasting van de sleufrand vermeden worden. Zorg dat het verkeer of de bouwkranen niet te dicht bij de rand komen. Is dit niet te vermijden, dan moet hiermee rekening gehouden worden bij het beschoeien. Grondsoort Zand of leem

Klei

vast, ongeroerd vast, ongeroerd vast, ongeroerd los of geroerd zeer vast, ongeroerd zeer vast, ongeroerd zeer vast, ongeroerd vast, ongeroerd vast, ongeroerd vast, ongeroerd los of geroerd los of geroerd

Diepte in m onder het maaiveld 1.00 – 1.50 1.50 – 2.50 2.50 – 4.00 1.00 - 4.00 1.00 – 1.50 1.50 – 2.50 2.50 – 4.00 1.00 – 1.50 1.50 – 2.50 2.50 – 4.00 1.00 – 1.50 1.50 – 4.00

Talud niet steiler dan 3:1 1,5 : 1 1,25 : 1 1:1 Loodrecht 2:1 1,2 : 1 Loodrecht 15 : 1 1:1 1,5 : 1 1:1

5. Breng veilig beschoeiingen aan Ga nooit in een sleuf met verticale wanden die dieper is dan 1m zonder dat de wanden gestut zijn, ook niet om beschoeiingen aan te brengen. De beschoeiingen (bijvoorbeeld wandplanken met daartussen de schoren) moeten ofwel aangebracht worden vanaf het maaiveld of vanuit een beschoeid gedeelte. Wandplanken moeten minstens 3,8 cm dik zijn en de schoren mogen niet verder dan 1,8 m uit elkaar staan en 1,2 m onder elkaar liggen. De bovenste schoor moet dicht bij het maaiveld geplaatst worden. Vermijd dat de schoren uitknikken, eruit vallen of opwippen. Verwijder de beschoeiingen op een zodanige manier dat instorting vermeden wordt. Vul eerst de sleuf aan met grond tot de bovenkant van de onderste schoren bereikt wordt. Dan pas mogen deze weggehaald worden.

6. Verzorg de sleufrand De beschoeiingselementen moeten voorzien zijn van voldoende schoren en minimum 15cm boven het grondniveau uitsteken om zo een plint te creëren. Zo kan het materiaal/materieel niet in de sleuf vallen. Stapel geen lasten op aan de rand van de sleuf. Er moet een vrije ruimte van 40 à 50 cm zijn. Overtollige grond, materiaal en materieel mogen niet vlak aan de rand van de sleuf geplaatst worden. Ook verbrandingsmotoren in en aan de rand van de sleuf moeten vermeden worden. Indien het door plaatsgebrek noodzakelijk is om ze aan de rand van de sleuf te plaatsen, dan moet de uitlaat weg van de sleuf worden geplaatst. Worden de verbrandingsmotoren in de sleuf geplaatst, dan moet er voor ventilatie worden gezorgd.

7. Zorg voor veilige evacuatiemogelijkheden Er moeten 2 ladders voorzien worden voor de toegang tot en de evacuatie uit de sleuf. Plaats ladders nooit in de hoek van een uitgraving. Daar bestaat immers gevaar voor instorting aan twee kanten. © NAVB-CNAC 2007


23

navbdossier 8. Maak de werkzaamheden voldoende zichtbaar voor derden Zorg dat derden niet in de sleuf kunnen vallen of rijden. Daartoe moet een aangepaste signalisatie en afscherming voorzien worden voor de bescherming van derden. Bij mist, regenweer en bij duisternis moet de sleuf extra duidelijk aangeduid worden (bijvoorbeeld door extra afbakenings- of knipperlichten of andere afbakeningsmiddelen).

9. Draag de nodige PBM De werknemers moeten de nodige PBM dragen (veiligheidsschoeisel met stalen neuzen, veiligheidshelmen en geschikte werkhandschoenen). Bij werkzaamheden in de buurt van een graafmachine is een helm een absolute vereiste.

10. Loop niet onder de lasten De arbeider mag zich niet onder de lasten bevinden wanneer buizen worden aangebracht met een hijswerktuig.

Gezondheidsrisico’s en gezondheidsmaatregelen De belangrijkste risico's voor de kabel- en buizenleggers zijn lichamelijke belasting, lawaai en trillingen. De gezondheidsklachten die daaruit kunnen voortvloeien zijn onder andere aandoeningen van de spieren en het skeletstelsel (bewegingsapparaat), gewrichten en de rug. Dat komt door de lichamelijke belasting en de lichaamstrillingen. Verder bestaat er kans op gehoorschade. Handarmtrillingen kunnen schade veroorzaken aan gewrichten en vingers. Meer informatie over deze gezondheidsklachten vindt u bij de hierboven reeds behandelde specifieke werkzaamheden.

Lichamelijke belasting De kabel- en buizenleggers voeren lichamelijk zeer inspannend werk uit, waardoor een groot percentage last heeft van de rug. Andere klachten zijn last door de vermoeiende werkhoudingen, vooral bukken, graven met de hand en sleuven dichten. Daarnaast kost het loshakken van verharding en het sturen van de trilstamper veel kracht. Puin, boomwortels of kabels in de sleuf kunnen het werk belemmeren.

Lawaai De kabel- en buizenleggers komen ook in aanraking met lawaai. Lawaai komt vooral door de inzet van materieel (85 tot 95 dB(A)). Incidenteel komen hoge niveaus voor tijdens hakken met een pneumatische hamer. Bij het werken met een trilstamper worden geluidsniveaus van 100 dB(A) en meer gehaald. Daardoor kan de gemiddelde blootstelling de grenswaarde overschrijden. Gehoorschade is mogelijk als er geen gehoorbescherming gedragen worden.

Trillingen1 Lichaamstrillingen Steeds vaker wordt voor graafwerken bij een sleuf gebruik gemaakt van een (mini)graafmachine of een andere graaf-laadcombinatie, voorzien van diverse hulpstukken. Deze machines veroorzaken lichaamstrillingen of schokken waarbij de grenswaarde kan worden overschreden. Deze lichaamstrillingen kunnen op den duur rugklachten veroorzaken en dit wordt nog versterkt bij het werken met een gebogen of gedraaide rug. Hand-armtrillingen Werken met trilstampers veroorzaakt meer specifiek hand-armtrillingen. Tijdens het gebruik van de apparatuur wordt de grenswaarde overschreden. Dat kan op den duur leiden tot gewrichtsschade en schade aan handen of vingers (zoals het wittevingersyndroom).

Tien tips voor ergonomische maatregelen Verminder de lichaamsbelasting! 1. 2. 3.

Houd een sleufbreedte aan van minimaal 30 cm. Zorg voor een sleufbreedte van minimaal 60 cm bij een diepte van 60 cm tot 1 m, minimaal 80 cm bij sleuven dieper dan 1 m. Pas bronbemaling toe bij water in de sleuf of put. Verstrek bijvoorbeeld beschermende kleding als bronbemaling niet mogelijk is. Voer graafwerk en zwaar werk machinaal uit. Zorg dat materieel en hulpmiddelen beschikbaar zijn om het werk lichter te maken. Bijvoorbeeld mechanisch kabels trekken of afrollen, graafwerk mechanisch uitvoeren, machinaal verdichten.

Verminder de geluidsbelasting! 4.

1

Gebruik materieel en apparatuur met geluiddemping

Meer informatie inzake lichaams- en hand-armtrillingen staat in de inleidende tekst bij hoofdstuk 6

© NAVB-CNAC 2007

24


navbdossier 5.

6.

Verstrek geschikte gehoorbeschermingsmiddelen (verplicht boven een geluidniveau van 80 dB(A)). Kies een type in overleg met het personeel. Een middel dat niet comfortabel zit, wordt immers vaak slecht gebruikt. Controleer het gebruik van de gehoorbescherming; zorg ervoor dat de leiding het goede voorbeeld geeft.

Verminder de trillingsbelasting! 7. 8.

9.

Vermijd langer dan één uur per dag werken met niet-trillingsgedempte apparatuur. Vervang oude apparatuur door nieuwe trillingsgedempte types. Vraag de leverancier om informatie over de hoeveelheid trillingen die deze veroorzaken; de leverancier moet deze informatie verstrekken. Voorkom onnodige trillingen door periodiek onderhoud en controle van machines en gereedschap.

Algemeen 10. Zorg voor taakroulatie om de blootstelling aan trilling en lawaai te beperken en om de arbeidsbelasting te verminderen. Indien mechanisatie niet mogelijk is, verstrek dan ergonomisch vormgegeven gereedschap, zoals aangepaste schoppen en spades afgestemd op de te bewerken grond en op de werknemer die ermee moet werken (bv. afgestemd op de steellengte).

Wegmarkeringen Bij de aanleg en het onderhoud van wegen is de laatste stap in het proces het aanbrengen van wegmarkeringen. Dikwijls moeten de markeringen aangebracht worden onder grote tijdsdruk, waardoor er onvoldoende aandacht gaat naar de arbeidsomstandigheden en er gevaarlijke situaties kunnen ontstaan. Gevaarlijke situaties kunnen ook ontstaan wanneer wordt besloten - zoals vaak gebeurt - om de weg niet af te sluiten en dus het verkeer niet om te leiden. De opdrachtgever- wegbeheerder wil hiermee hinder voor de weggebruiker vermijden en overlast langs de omleidingsroutes voorkomen. Hierbij wordt te weinig rekening gehouden met de veiligheid van de wegenwerkers zelf. Sommige risico’s, zoals de rugbelasting door moeilijke werkhoudingen, trillingen en lawaai, werden hierboven al behandeld bij het punt ‘Betonvoegen herstellen’. Andere gevaren waar de wegenwerker mee te maken heeft, is de blootstelling aan uitlaatgassen en aan bepaalde verven en lijmen. Wegmarkeerders maken veelal gebruik van specifieke arbeidsmiddelen, die ook een bron van risico’s kunnen vormen.

Arbeidsmiddelen Machines die gebruikt worden bij wegmarkering, moeten voldoen aan de volgende eisen: • de euro-4-norm (m.b.t. roetuitstoot); • afscherming van draaiende delen en van delen van de machines die heet worden; • achteruitrijdbeveiliging en achteruitkijkspiegels; • een noodstop die door de achterman bediend kan worden; • een nulstand-startbeveiliging; • een goed functionerende slangbreukbeveiliging;

Vervoer van ontvlambare gassen Bij het werken met gas moeten de voorschriften voor het vervoer van gas worden gevolgd. Er moet onder andere rekening worden gehouden met de ADR-voorschriften en met de maximale hoeveelheid gas die vervoerd mag worden om vrijgesteld te worden van de ADR-bepalingen.

Uitlaatgassen Maatregelen betreffende het materieel die getroffen kunnen worden om de blootstelling aan uitlaatgassen te verminderen, zijn: • een verticale uitlaat die gericht uitblaast, weg van de werknemer; • een zelfregenererende combifilter (CRT); • het gebruik van één motor als aandrijving voor verschillende functies, zoals het leveren van perslucht om verf te spuiten. Dat zorgt niet enkel voor minder uitlaatgassen, maar leidt ook tot minder lawaai. De blootstelling aan dieseluitlaatgassen moet zo laag mogelijk zijn. Meer informatie over de te treffen maatregelen vindt u op onze website www.navb.be

Producten met gevaarlijke eigenschappen Markeringen worden aangebracht met thermoplast of wegenverf. Het gebruik van thermoplast wordt aanbevolen omdat het duurzamer is en minder vaak opnieuw hoeft te worden aangebracht dan wegenverf. Indien gewerkt wordt met thermoplast, moet de blootstelling aan thermoplastdamp worden beperkt. De thermoplastwagen moet voorzien zijn van afzuiging en van een afvoerpijp op de ketel. De klep op de thermoplastketel moet goed sluiten. Bij het werken met wegenverf moet zoveel mogelijk gebruik worden gemaakt van oplosmiddelarme producten. © NAVB-CNAC 2007


25

navbdossier Persoonlijke beschermingsmiddelen De volgende persoonlijke beschermingsmiddelen dienen aanwezig te zijn: • hogezichtbaarheidskleding uit vlamvertragend materiaal, met lange mouwen en broekspijpen; • veiligheidsschoenen met stalen tussenzool en stalen neus; • gehoorbescherming; • gelaatsbescherming; • ademhalingsbescherming; • handschoenen met lange, aansluitende manchetten. De persoonlijke beschermingsmiddelen moeten afgestemd zijn op de werkzaamheden en het materiaal waarmee gewerkt wordt. De gehoorbescherming moet zo worden gekozen dat de werknemers het verkeer kunnen horen; otoplastieken zijn oorproppen met een filter die bepaalde frequenties (bijvoorbeeld het machinelawaai) kan elimineren.

Gebruik van arbeidsmiddelen Machines moeten worden onderhouden volgens de specificaties van de fabrikant; motoren moeten volgens schema worden onderhouden en afgesteld, zoals vermeld in de handleiding. Het materieel moet regelmatig worden gecontroleerd op gaslekken. Bij het verrichten van onderhoud of reparaties moet de machine stilstaan en de motor moet uit zijn. Het mag niet mogelijk zijn de motor per ongeluk te starten. Deze maatregelen zijn nodig om te voorkomen dat werknemers gekneld raken in draaiende delen van het materieel.

Controle van afzettingen Voor, tijdens en na de werkzaamheden dienen de afzettingen gecontroleerd te worden. Indien er onvolkomenheden worden geconstateerd, dient onmiddellijk actie te worden ondernomen. In ieder geval moet de verantwoordelijke voor de afzetting op de hoogte worden gebracht.

Aanvoer van materieel De transportwagens waarmee de wegmarkeringsmachines worden aangevoerd, moeten op een veilige plaats worden geparkeerd. Als de transportwagens een aflopende, verlaagde vloer hebben, kunnen korte, lichte rijplaten worden gebruikt om de machines van de vrachtwagen te rijden. Om de lichamelijke belasting zo laag mogelijk te houden, worden rijplaten uit licht materiaal (aluminium) gebruikt. Tijdens het rijden mag de thermoplastketel niet worden gestookt en mag geen gasverwarming worden gebruikt.

Markeringen uitzetten Bij het uitzetten van de markeringen met meetlint en krijt of spuitbus moet ervoor worden gezorgd dat de werknemers niet te dicht bij het langsrijdende verkeer hoeven te komen. De vrije ruimte dient te worden in acht genomen.

Materialen gereedmaken Bij thermoplast worden gas en gasbranders gebruikt. Ontsnappend gas kan brand of een explosie veroorzaken; dat moet worden voorkomen. De ketel moet op de juiste temperatuur worden ingesteld. De thermoplast mag niet oververhit worden omdat dan schadelijke ontledingsproducten ontstaan, zoals koolmonoxide en irriterende gassen. Bij het vullen van de ketel kan de hete thermoplast opspatten en brandwonden op de huid en schade aan de ogen veroorzaken. Er moet zorgvuldig worden gewerkt en de wegmarkeerder dient persoonlijke beschermingsmiddelen te dragen, zoals een gelaatsscherm, handschoenen en kleding met lange mouwen en broekspijpen.

Werken met markeringsmachines Op het materieel zitten of staan is belastend voor de rug. De werkplekken op de machine moeten goed ontworpen zijn. Meerijden op de machine en in of uit de rijdende markeringsmachines stappen is niet toegestaan. Het geluidsniveau op de markeringsmachine wanneer de verfspuit niet in bedrijf is, is ongeveer 85 dB(A). Dat geluid is afkomstig van de motoren, de koelventilator en de ontsnappende perslucht. Is de verfspuit wel in gebruik, dan worden hogere geluidsniveaus bereikt. Gehoorbescherming dragen is dan verplicht. De hoogste waarde treedt op bij het spuiten van aaneengesloten markeringslijnen: het geluidsniveau bij de machinist bedraagt dan 94 tot 95 dB(A). Het materieel dat wordt gebruikt om thermoplast aan te brengen, veroorzaakt minder lawaai. Het lawaainiveau daarbij ligt tussen 80 en 85 dB(A). Het is aangeraden om gehoorbescherming te dragen. Bij het gebruik van een gasbrander om het wegdek te drogen of van perslucht om het oppervlak te drogen of schoon te blazen, worden geluidsniveaus van 90 tot 100 dB(A) bereikt. Dat werk moet alleen gebeuren als het strikt noodzakelijk is. Er moeten zo min mogelijk mensen in de omgeving zijn en er moet gehoorbescherming worden gebruikt. © NAVB-CNAC 2007

26


navbdossier Bij gebruik van markeringsmachines en compressoren, wordt aanbevolen een zo laag mogelijk toerental te kiezen om het lawaai te beperken. Bij het verlaten van het materieel moet de motor uitgeschakeld worden en de handrem aangetrokken worden, tenzij het niet mogelijk is om de motor voor de aandrijving van het roerwerk en de compressor te stoppen.

Gebruik van producten met gevaarlijke eigenschappen Bij het spuiten van oplosmiddelhoudende wegenverf komen dampen en spuitnevels vrij. Het verdient aanbeveling een verlengd spuitpistool te gebruiken om de afstand tot de vrijkomende nevel te vergroten. Dit is ook gunstig voor de lichamelijke belasting. Bij het werken met verf en oplosmiddelen moeten de beschermingsmiddelen worden gebruikt die het veiligheidsinformatieblad voorschrijft, zoals handschoenen, ademhalingsbescherming, gelaatsbescherming of een veiligheidsbril. Voor speciale toepassingen wordt gebruik gemaakt van tweecomponentenproducten op basis van acrylaten, polyurethaan en epoxy. In tweecomponentenproducten zijn stoffen aanwezig die allergie kunnen veroorzaken. Bij het werken met deze producten moet de huid afgedekt zijn door kleding met lange mouwen en handschoenen. Het is tevens noodzakelijk om ademhalingsbescherming te gebruiken, bijvoorbeeld een kap met aanblaasfilter.

Werken met thermoplast Bij het werken met thermoplast is het over het algemeen niet noodzakelijk om ademhalingsbescherming te dragen. Blootstelling aan thermoplastdampen dient zoveel mogelijk voorkomen te worden. Blootstelling treedt op bij de volgende activiteiten: • De ketel vullen. • De markeringsmachine vullen. • Op de markeringsmachine rijden. Het deksel van de ketel moet goed afgesloten zijn. • Thermoplast handmatig aanbrengen. Daarvoor dient een trekker met lange steel te worden gebruikt. Op die manier kan rechtopstaand worden gewerkt en is de afstand tot de vrijkomende dampen groter. Ook de belasting van de rug is dan minder groot. • De mallen reinigen op de rand van de openstaande ketel. Daarom dienen de mallen boven een bak schoongemaakt te worden en niet op de rand van de geopende ketel.

Reiniging van het materieel Bij het spoelen en reinigen met oplosmiddelen is er blootstelling aan oplosmiddeldampen. Er moeten handschoenen en zo nodig ademhalingsbescherming worden gedragen. De handen mogen niet schoongemaakt worden met verfverdunner. Gebruik water en zeep.

Bibliografie • Codex over het Welzijn op het Werk • De signalisatie van de bouwplaatsen - Brussel: NAVB, 1999 – 79 p. • Verkeerswetgeving – BIVV: http://www.bivv.be • Reglement van de wegbeheerder – BIVV: http://www.bivv.be • Signalisation des chantiers O.S.D.G.1.02.33 – Ministère de l’Equipement et des Transports (Cahier des charges type RW99): http://routes.wallonie.be/entreprise/cctrw99/index.html • Werfsignalisatie – Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap – Afdeling Verkeerskunde (Bestek 250.1): http://wegen.vlaanderen.be/documenten/sb250/ • Typebestek betreffende wegenwerken (TB2000) – Brussels Hoofdstedelijk Gewest: http://www. confederatiebouw.be/bruxellescapitale/dutch/nltb2000.htm • Handleiding “Veilig werken aan wegen” - Publicatie 129 – Ede: CROW, 1998 - 96 p. • Wegmarkeringen – A-Blad. Amsterdam: Arbouw, 2002 – 22 p: http://www.arbouw.nl/pdf/a-bladen/a-blad-wegmarkeringen.pdf • Signalisatie van werken en verkeersbelemmeringen op de openbare weg - NAVB dossier 106 Brussel: NAVB, april-mei-juni 2005 – 20 p. • Het uitgraven van sleuven – Veiligheidsnota Bouwbedrijf nr. 38 – Brussel: NAVB, maart 1987 – 44 p. • Putten en sleuven – P nr. 25 – Voorburg: Arbeidsinspectie, 1981 – 14 p. • Sleuven graven – Veiligheids-instructiekaart K21 – Amsterdam: Veiligheidsinstituut, zonder datum – 2 p. • Putten en sleuven – Abomafoon 2.06 – Ede: Aboma-Keboma, 1998 – 2 p. • Travaux de fouilles en tranchées – Guide Pratique D1G0189 – Boulogne-Billancourt: OPPBTP, 1989 – 60 p. • Opleiding “Sleuven” - Herentals – Brussel: NAVB, FVB, VDAB 2006. • Kabel- en buizenlegger - Arbouw: http://www.arbouw.nl/werkgever/beroepen-en-risicos/kabelbuizenlegger © NAVB-CNAC 2007


27

Nationaal Actiecomité voor Veiligheid en hygiëne in het Bouwbedrijf Sint-Jansstraat 4 1000 Brussel

Tel.: 02/552 05 00 Fax: 02/552 05 05

E-mail: [email protected] Website: www.navb.be

DRIEMAANDELIJKSE UITGAVE - JANUARI-FEBRUARI-MAART 2007 NAVB. Bundel Nr 113. Wegenwerken van korte duur

Recommend Documents