Voedingsadvies bij hoofd-halsbestraling. Universitair Medisch Centrum Groningen Diëtiek

Universitair Medisch Centrum Groningen Diëtiek

Voedingsadvies bij hoofd-halsbestraling

Universitair Medisch Centrum Groningen

Inleiding In verband met uw ziekte wordt u op dit moment behandeld op de afdeling Radiotherapie. U krijgt hier hoofd-halsbestraling. Bestraling in het hoofd-halsgebied kan bijwerkingen geven. Om deze bijwerkingen te voorkomen of te beperken kan aangepaste voeding helpen. U vindt in deze brochure informatie over gemalen- en vloeibare voeding en adviezen om de bijwerkingen van de hoofdhalsbestraling te beperken.

Goede voeding Goede voeding speelt een belangrijke rol tijdens uw behandeling. Het zorgt voor een zo goed mogelijke conditie van uw lichaam, en het draagt bij aan het herstel van de gezonde cellen die door de bestraling zijn beschadigd. Verder verkleint u bij het gebruik van goede voeding de kans op complicaties, zoals (schimmel)infecties. Het is daarom belangrijk voeding te gebruiken die voldoende energie en voedingsstoffen bevat. Denkt u bij goede voeding aan het volgende: • eet zo goed en gevarieerd mogelijk • eet langzaam en kauw het voedsel goed (als kauwen mogelijk is) • verdeel de maaltijden over de dag. Gebruik naast hoofdmaaltijden ook kleine tussenmaaltijden.

Hoeveel voeding is nodig? Het overzicht op de volgende pagina laat de hoeveelheid voedingsmiddelen zien die per dag ongeveer nodig is. Deze hoeveelheden zijn gemiddelden en kunnen per persoon verschillen. Het kan zijn dat u minder of meer voeding nodig heeft.

2 Voedingsadvies bij hoofd-halsbestraling


De tabel hieronder geeft een richtlijn voor de basisvoeding die het Voedingscentrum aanbeveelt. Daarbij is uiteraard de nodige speelruimte. De hoeveelheden zijn opgesteld voor verschillende leeftijdsgroepen. Per leeftijdsgroep gelden de kleinste hoeveelheden voor de vrouwen en de grootste voor de mannen. Bij alle genoemde hoeveelheden gaat het om het gewicht van producten zoals ze worden gegeten. Gemiddeld aanbevolen hoeveelheden voedingsmiddelen per dag bij gemalen voeding

vloeibaar **)

Basisvoeding

20 tot 50 jaar

50 tot 70 jaar

70+-ers

Brood, zonder Korst

minimaal 5-7 sneetjes



n.v.t.

Aardappelen, gemalen of aardappelpuree (of rijst, pasta, of gemalen peulvruchten)

150-250 gram 3-5 aardappels of opscheplepels aardappelpuree rijst/pasta of peulvruchten



fijngemalen aardappelen, aardappelpuree of fijngemalen peulvruchten

Groente, Gemalen

200 gram (4 groentelepels)



fijngemalen groente

Fruit, zacht of Gepureerd

2 vruchten (200 gram)



vruchtenmoes of vruchtensap

Zuivel

400 ml melk (producten) en 20 gram smeerkaas (1 boterham belegging)

500 ml melk(producten) en 20 gram smeerkaas (1 boterham belegging)

550 ml melk(producten) en 20 gram smeerkaas (1 boterham belegging)

300 ml melk(producten) extra

Vlees(waren), vis, kip, ei of vleesvervangers, gemalen of smeerbaar

100-120 gram

100-120 gram

100-120 gram

fijngemalen

Halvarine, margarine, bak- en braadproducten

20-35 gram

20-35 gram

25-35 gram

minimaal aanbevolen hoeveelheid

Drinken (vocht)

1,5 liter

1,5 liter

1,7 liter

500 ml vocht extra

n.v.t.

© Voedingscentrum



•

•

•

Opmerkingen: Met de staafmixer of in de keukenmachine kunt u van de warme maaltijd een gemalen gerecht maken. U kunt van een gemalen gerecht een vloeibaar gerecht maken door vlees, groente en aardappelen te mixen met jus, melk en/of bouillon. Voeg bij voorkeur een klontje (dieet)margarine of boter of een scheutje room toe om de maaltijd wat energierijker te maken. De warme maaltijd kunt u tijdelijk vervangen door kanten klare baby- of peutervoeding waaraan u een klontje boter of margarine of een scheutje room toevoegt. Deze maaltijd kunt u eventueel op smaak brengen met kruiden. Gebruik liever geen scherpe kruiden en wees matig met zout. De mond- en keelholte kunnen hierdoor geïrriteerd raken. In plaats van brood kunt u gebruik maken van pap, vla, yoghurt, (verdunde) kwark of drinkontbijt.

Regelmatig wegen is belangrijk Als u zich eenmaal per week op een vast tijdstip en op dezelfde weegschaal weegt, kunt u bijhouden of uw gewicht stijgt, daalt of gelijk blijft. Voor volwassenen geldt dat een gewichtsverlies van meer dan 3 kg in één maand of meer dan 6 kg in 6 maanden ongewenst is. Gewichtsverlies tijdens de bestraling kan worden veroorzaakt door een te lage voedselinname maar ook door onvoldoende vochtinname. Als u meer dan 1 kg per week afvalt kan dit ook duiden op uitdroging. Meer vochtinname is dan noodzakelijk. Als u teveel afvalt, is het verstandig om samen met een diëtist te kijken hoe u uw voeding kunt aanpassen.



Bijwerkingen van de hoofdhalsbestraling Zoals gezegd kan bestraling op het hoofdhalsgebied bijwerkingen geven. Vaak leidt bestraling op deze plaats tot problemen met het eten. Niet iedereen krijgt last van bijwerkingen. De meest voorkomende klachten, die per persoon kunnen verschillen, zijn: • slikklachten • pijnlijke mond (mucositis) • droge mond • verminderde en/of veranderde smaak • verminderde eetlust • verminderde en/of veranderde reuk • slijmvorming in de mond en/of keel • passageklachten • misselijkheid. De bijwerkingen kunnen al in het begin van de bestralingskuur ontstaan, maar de meeste bijwerkingen treden ongeveer vanaf de tweede of derde week van de bestraling op. Ze blijven meestal bestaan tot een aantal weken na de laatste bestraling. Daarna worden de klachten geleidelijk minder. Sommige klachten kunnen echter ook blijvend zijn, zoals een droge mond en verminderde of veranderde smaak.

Praktische voedingsadviezen

•

•

Bij verminderde eetlust en/of veranderde smaak Zorg dat uw maaltijd er zo aantrekkelijk mogelijk uitziet. Algemeen geldt dat een kleurige en gevarieerde maaltijd uitnodigt tot eten. Neem ook bewust de tijd om te eten en goed te kauwen. Beperk u niet tot de vaste etenstijden, zoals ontbijt, lunch en warme maaltijd. Als u niet zo'n trek heeft, is het beter om het eten over de dag te verspreiden door



tussendoor iets te eten. U kunt de eetmomenten ook aanpassen aan de momenten waarop u wel (wat meer) trek heeft, bijvoorbeeld 's avonds of 's nachts. •

Laat niets bij voorbaat weg uit de voeding (behalve zoute en sterk gekruide voedingsmiddelen) en probeer veel verschillende producten uit. Gerechten die vroeger niet zo lekker smaakten, smaken nu misschien wel goed en andersom.

•

Probeer te kiezen voor producten met een neutrale smaak, zoals pasta (macaroni, spaghetti) en rijst. Let daarbij op de temperatuur van het eten. Zoete voedingsmiddelen hebben een minder zoete smaak als ze koud geserveerd worden. Ook koude gerechten, zoals (maaltijd)salades, hebben een minder sterke smaak dan warme gerechten.

•

Probeer gerechten of maaltijden die u tegenstaan te vervangen door iets anders. Gebakken of gebraden vlees kunt u bijvoorbeeld vervangen door koud vlees of vleeswaren, vis, kip, vegetarische vleesvervangers of ei. Een warme maaltijd kunt u vervangen door een extra broodmaaltijd, een slaatje of koude maaltijd. Brood kunt u vervangen door bijvoorbeeld pap, vla of yoghurt. Vloeibare voedingsmiddelen gaan namelijk soms beter dan vaste voedingsmiddelen.

•

De meeste mensen vinden friszure producten prettig smaken.



•

•

Te weinig drinken kan soms tot een vieze smaak in de mond leiden. Probeer daarom minimaal 1,5 l per dag te drinken (is ca. 12 kopjes of 10 glazen). Denk eraan dat ook vla, yoghurt en eventuele drinkvoeding meetellen als vocht.

Als u last heeft van slikproblemen en/of kauwproblemen Maal de warme maaltijd met behulp van een keukenmachine of staafmixer. Hoe fijn het eten gemaald moet worden, hangt af van de ernst van uw klachten. Als gepureerd eten nog te moeilijk gaat, kunt u het vloeibaar maken. Zie hiervoor ook het overzicht op pagina 3.

•

Vlees kunt u eventueel vervangen door vis of een ei (bijvoorbeeld een roerei of een omelet).

•

Gebruik brood zonder korst met smeerbaar beleg, zoals smeerkaas, leverworst, jam. U kunt brood ook vervangen door pap, vla, yoghurt, (verdunde) kwark of drinkontbijt.

•

Brood kunt u ook “dippen” in bijvoorbeeld melk of thee.

•

Soms is het prettig om met een kort afgeknipt rietje te drinken, dit kost minder zuigkracht.

•

Als u last heeft van een pijnlijke mond of keel Houd er rekening mee dat de pijnklachten verergerd kunnen worden door: scherpe en zure voedingsmiddelen zoals mosterd, zuurkool en koolzuurhoudende dranken, sterk alcoholische dranken, sportdranken, frisdranken, vruchtensappen en (citrus)fruit



-

harde voedingsmiddelen of voedselbestanddelen zoals harde broodkorsten, knäckebröd, noten of patat

-

zoute voedingsmiddelen zoals gerookte vleeswaren, gerookte vis (bijvoorbeeld paling, makreel), bouillon, zoutjes en chips

-

specerijen zoals sambal, knoflook, peper, kerrie, paprikapoeder en mosterd. Bladkruiden zoals bieslook, dille en peterselie worden meestal wel goed verdragen.

•

Probeer wat voor u het prettigst is: warme of koude dranken/gerechten. De meeste mensen vinden dranken op kamertemperatuur het prettigst om te drinken.

•

Fruit is minder pijnlijk in combinatie met een zuivelproduct, zoals bijvoorbeeld vla. Vruchtensap kan eventueel vervangen worden door bijvoorbeeld een glas Roosvicee MultiVit.

•

Krokante voedingsmiddelen en harde korsten worden zachter als u ze in thee of melk doopt.

•

Soms is het beter om (tijdelijk) over te gaan op gemalen of vloeibare voeding.

Als u last heeft van een droge mond • Probeer bij elke hap vast voedsel iets te drinken. •

Maak gebruik van producten die de maaltijd smeuïg maken, zoals veel jus of saus bij de warme maaltijd en ruim boter of margarine en smeerbaar beleg bij de broodmaaltijd. Voorbeelden van smeerbaar beleg zijn: smeerkaas, roomkaas, paté, salade, sandwichspread, jam, stroop, roerei, ragout.



•

Probeer pasta, ragout, maaltijdsoep of een slaatje in plaats van aardappelen.

•

Vervang brood door pap, vla, drinkontbijt, yoghurt of kwark.

In sommige gevallen kunt u de speekselklieren stimuleren door gebruik te maken van: • • • •

friszure producten zoals komkommer, augurk, zoetzure uitjes, ananas, appel, tomaat (suikervrije) kauwgom ijsblokjes, waterijs, zuurtjes, pepermunt kunstspeeksel. Kunstspeeksel is zonder recept verkrijgbaar bij de apotheek. Vraag hiernaar bij uw mondhygiënist.

Als u last heeft van hinderlijke slijmvorming Slijmvorming wordt niet veroorzaakt door de voeding. Wel kunnen melk en zoete melkproducten een plakkerig gevoel in de mond geven, dat u als slijm kunt ervaren. Enkele adviezen om het slijm minder hinderlijk te maken: • Spoel de mond 8 tot 10 keer per dag met een zout/sodaoplossing. Los hiervoor 1 afgestreken theelepel zout en 1 afgestreken theelepel soda op in 1 liter water. Gebruik ijsblokjes of (ijs)water. •

Neem een slokje water na het gebruik van (zoete) melkproducten.

•

Probeer of zure melkproducten, zoals karnemelk, (drink)yoghurt en kwark beter gaan dan zoete melkproducten. Zure melkproducten geven namelijk een minder plakkerig gevoel in de mond.



•

Eventueel kunt u koemelk (producten) vervangen door sojamelk (producten). Deze geven een minder plakkerig gevoel in de mond.

•

Verwijder taai slijm met een zachte tandenborstel of een gaasje.

•

Als u last heeft van misselijkheid Eet niet direct na de bestraling, maar wacht tot de misselijkheid wat minder is geworden.

•

Gebruik vaak kleine maaltijden.

•

Neem naast de hoofdmaaltijden ook iets kleins tussendoor, bijvoorbeeld een sneetje brood (eventueel zonder korst), een schaaltje vla of pap. Als er teveel tijd tussen de maaltijden zit, kan de misselijkheid toenemen.

•

Zorg voor voldoende drinkvocht, minimaal 1,5 l per dag. Te weinig drinken kan de misselijkheid verergeren. Soms helpt het zuigen op een ijsklontje bij een acute aanval van misselijkheid.

•

Vaak staan warme gerechten tegen. Probeer een broodmaaltijd, een slaatje of een koude maaltijd in plaats van een warme maaltijd.

•

Wat u kunt doen aan gewichtsverlies Eet vaker kleine porties per dag. Op deze manier krijgt u meer calorieën en voedingsstoffen binnen. U kunt dit doen door naast de hoofdmaaltijden (kleine) tussenmaaltijden te gebruiken. Voorbeelden van tussenmaaltijden zijn: een plakje koek met (dieet-)margarine of boter, krentenbrood met (dieet)margarine of boter, een kanten klaar toetje, een blokje kaas of een plakje worst.



•

Kies voor producten die veel calorieën en/of eiwitten bevatten zoals: volle melk en melkproducten, volvette kaas (bijvoorbeeld 48+ kaas en volvette smeerkaas) en Franse kaassoorten vette vis (bijvoorbeeld makreel), vette vleeswaren (bijvoorbeeld worstsoorten, paté en salami) en eieren (bijvoorbeeld gebakken ei, roerei of omelet) drinkyoghurt, chocolademelk, vruchtensappen en limonade (dieet)margarine, roomboter, mayonaise of koffieroom.

•

Probeer zoveel mogelijk calorieën in uw maaltijden te verwerken door: uw brood ruim te besmeren met boter of dieetmargarine en dubbel beleg te gebruiken extra suiker of honing in thee, koffie, yoghurt, pap of vla te gebruiken. Als u suiker te zoet vindt kunt u dit vervangen door druivensuiker of een voedingssuiker (bijvoorbeeld Fantomalt ®). Deze producten leveren wel energie, maar smaken minder zoet dan suiker. Gebruik 2 schepjes voedingssuiker per glas of schaaltje. Voedingssuiker is zonder recept verkrijgbaar bij de apotheek en drogist een scheut koffieroom, plantaardige room, ongeklopte slagroom of crème fraîche toe te voegen aan melk, chocolademelk, yoghurt, pap, vla, soep, vruchtenmoes, sauzen of koffie een klontje boter, (scheutje vloeibare) margarine of een scheutje room toe te voegen aan pap, groenten, soep of aardappelpuree



-

-

•

geraspte kaas of Franse kaas toe te voegen aan groente, sauzen, aardappelpuree of éénpansgerechten, zoals macaroni, spaghetti of stamppot probeer zo veel mogelijk dranken te drinken die calorieën bevatten, zoals zuiveldranken.

Maak zo weinig mogelijk gebruik van voedingsmiddelen die wel een vol gevoel geven, maar die geen of weinig calorieën bevatten, zoals bijvoorbeeld bouillon, koffie en thee zonder suiker, light frisdrank, kunstmatige zoetstoffen en producten waar zoetstoffen in verwerkt zijn, water of rauwkost.

De diëtist Als bovenstaande adviezen niet of onvoldoende helpen is het verstandig de hulp van een diëtist in te schakelen. Uw behandelend arts kan u doorverwijzen. De diëtist kan samen met u een persoonlijk voedingsadvies opstellen.

Andere mogelijkheden Soms kan (aanvullende) dieetvoeding voor medisch gebruik een oplossing bieden. Deze dieetvoeding is verkrijgbaar als kanten klare drank en in poedervorm. Als het eten helemaal niet meer lukt, kan (tijdelijk) sondevoeding nodig zijn om voldoende voeding en vocht binnen te krijgen. Sondevoeding is vloeibare voeding dat via een dun slangetje via de neus naar de maag of rechtstreeks via de buikwand in de maag (via een zogenaamde 'PEG'-katheter) wordt gegeven. De diëtist en/of arts kunnen u hierover informeren.



Mondverzorging Bestraling op het hoofdhalsgebied vergroot de kans op tandbederf en tandvleesontsteking, omdat: door de bestraling de speekselproductie kan afnemen en de samenstelling van het speeksel kan veranderen. Speeksel bevat van nature stoffen die de groei van schadelijke bacteriën tegengaan. Bij verminderde speekselproductie ontstaat een droge mond en valt de beschermende werking weg. Hierdoor wordt de kans op tandbederf en tandvleesontsteking groter. meerdere (kleine) maaltijden en producten worden gebruikt die relatief veel suiker bevatten. Dit vergroot de kans op tandbederf en tandvleesontsteking. Een goede mondverzorging houdt de mond schoon en fris en het vermindert bovendien de kans op problemen met het mondslijmvlies, het tandvlees en het gebit. Voor meer informatie en adviezen kunt u terecht bij de arts of mondhygiënist.

Na de bestraling In de eerste periode na de bestraling blijft het belangrijk het gewicht in de gaten te houden om (verder) gewichtsverlies te voorkomen. De eerste weken na de bestralingsperiode is het meestal ook nog nodig om uw voeding aan te passen. In de meeste gevallen gaat het eten na enige tijd echter steeds beter. Na verloop van tijd zal uw gewicht meestal ook geleidelijk weer stijgen. Zodra u weer ‘normale voeding’ kunt gebruiken en een goed gewicht heeft bereikt is het verstandig om over te stappen op een gezonde voeding. Als algemeen advies geldt dan de



brochure ‘ Schijf van 5’ van het Voedingscentrum. U kunt deze brochure aanvragen bij het Voedingscentrum. Voor meer informatie over gezonde voeding kunt u ook terecht bij het Voedingscentrum (zie onderstaand adres en website).

Tot slot Als u na het lezen van deze brochure nog vragen heeft, kunt u op werkdagen (bij voorkeur tussen 9.00 — 10.00 uur) contact opnemen met Diëtetiek, telefoon (050) 361 2243. Meer informatie kunt u krijgen bij: Voedingscentrum Postbus 85700 2508 CK Den Haag Informatielijn voedingscentrum: (070) 306 88 88 op werkdagen van 9.00-17.00 uur.

-

Nuttige sites: www.nvdietist.nl Nederlandse Vereniging van Diëtisten www.voedingscentrum.nl Voedingscentrum www.kankerbestrijding.nl Nederlandse Kankerbestrijding (KWF)


Voedingsadvies bij hoofd-halsbestraling. Universitair Medisch Centrum Groningen Diëtiek

Recommend Documents