PGGM Kwartaalverslag Actief Aandeelhouderschap Onze stem- en engagementactiviteiten in het eerste kwartaal van 2009
Actief aandeelhouderschap en PGGM PGGM biedt haar klanten een breed scala van diensten van pensioenadministratie tot integraal vermogensbeheer. Als vermogensbeheerder stelt PGGM zich op als actief aandeelhouder namens haar klanten. Dit doen wij onder andere door actief gebruik te maken van het
Openheid in kwartaalrapportage
spreek- en stemrecht op aandeelhoudersvergaderingen. Wij zijn
PGGM hecht veel waarde aan transparantie over alle uitgangspunten
van mening dat het gebruik maken van deze rechten, en daarmee
en activiteiten. Met dit verslag willen wij geïnteresseerde partijen
invulling gevend aan de medezeggenschap binnen ondernemingen,
informeren over onze stem- en engagementactiviteiten. Wij streven
bijdraagt aan het creëren van aandeelhouderswaarde op de korte
ernaar zoveel mogelijk openheid te geven over onze specifieke
en lange termijn.
activiteiten. In sommige gevallen zullen wij ons terughoudend moeten opstellen in verband met vertrouwelijkheid van informatie,
Daarnaast gaan wij regelmatig een constructieve dialoog (engagement)
bijvoorbeeld bij engagementprojecten met ondernemingen.
aan met ondernemingen in portefeuille. Het doel van engagement is bij te dragen aan een stabiel en verantwoord rendement door
Sinds 1 januari 2008 is PGGM een uitvoeringsorganisatie die
verbeteringen op gebied van milieu, sociale aspecten en onderne-
in opdracht de pensioenuitvoering en het integraal vermogens-
mingsbestuur (ESG thema’s) na te streven en af te dwingen.
beheer van haar klanten uitvoert. PGGM staat haar klanten bij
Ook zien wij dat engagement met betrekking tot voor ons belang
in de advisering omtrent dit beleid en doet dit vanuit de sterke
rijke thema’s als mensenrechten, gezondheid en medicijnen uiting
overtuiging dat verantwoord beleggen onderdeel van dit beleid
geeft aan onze identiteit en die van onze klanten.
moet zijn. De klanten van PGGM blijven eigenaar van het uitbestede pensioenvermogen en bepalen zelf het pensioen- en
Waarom verantwoord beleggen?
beleggingsbeleid.
Verantwoord beleggen is één van onze ‘Investment Beliefs’. Wij zien
Deze publicatie is een integrale rapportage van de door PGGM
verantwoord beleggen als een logisch onderdeel van onze opdracht.
voor haar klanten uitgevoerde activiteiten op het gebied van
Het is bovendien een belangrijk onderdeel van onze identiteit en
verantwoord beleggen en de wijze waarop PGGM in dit kwar-
die van onze klanten. Wij streven er daarom naar verantwoord
taal namens haar klanten actief is geweest als aandeelhouder.
beleggen te integreren in al onze beleggingsactiviteiten. Wij geloven dat verantwoord beleggen bijdraagt aan een hoog en stabiel rendement, omdat we door integratie van de analyse van ESG-factoren in beleggingsbeslissingen, risico’s en kansen beter in kaart kunnen brengen en beheersen c.q. benutten. Als universeel belegger hebben wij bovendien belang bij kwaliteit en continuïteit van het financiële en maatschappelijke systeem. Daarom stimuleren wij goed functionerende markten.
2
PGGM Kwartaalverslag Actief Aandeelhouderschap eerste kwartaal 2009
Dit kwartaal:
Fortis ter stemming voorgelegd • Transacties Bezoldigingsbeleid • Tegen variabele beloning voor commissarissen bij Siemens • Klimaatverandering: aandacht voor beleggers in het • Europees Parlement schrijven een brief aan Obama • Beleggers op Myanmar (Birma) • Focus ACGA-reis naar Tokyo en Taipei • Verwatering belangen aandeelhouders in Zuid-Afrika •
Stemmen in cijfers in Q1 Stemcijfers in Q1
Verdeling stemgedrag naar vergaderpunten in Q1
Stemmen
Q1
Aantal vergaderingen
663
Aantal gestemde vergaderingen
655
Aantal niet-gestemde vergaderingen
8
Aantal gestemde vergaderpunten
4.533
Percentage gestemd (conform beleid)
98,8%
Percentage niet-gestemd
1,2%
Aandeelhoudersvergaderingen in Q1 10%
1%
Gestemd Niet gestemd wegens blokkering Niet gestemd overig
89%
Verdeling steminstructies in Q1 11%
Managementvoorstellen 4.409 Aandeelhoudersvoorstellen 124 Totaal aantal vergaderpunten 4.533 Vergaderpunten voor gestemd 3.959 Vergaderpunten tegen gestemd 488 Vergaderpunten onthouden van stemming 86 Totaal aantal vergaderpunten 4.533 Vergaderpunten gestemd conform managementaanbeveling 3.934 Vergaderpunten gestemd tegen managementaanbeveling 599 Totaal aantal vergaderpunten 4.533 Aandeelhoudersvoorstellen voor gestemd 64 Aandeelhoudersvoorstellen tegen gestemd 58 Aandeelhoudersvoorstellen onthouden van stemming 2 Totaal aantal aandeelhoudersvoorstellen 124
Verdeling managementvoorstellen in Q1 (per categorie)
2%
22
Beschermingsconstructie
1.218
Bestuurdersbenoemingen Kapitaaluitbreiding Voor Tegen Onthouden
87%
1%
Fusies en overnames Overig
2.157
423 352
Verdeling van aandeelhoudersvergaderingen naar regio in Q1 16%
Beloningen
237
Verdeling aandeelhoudersvoorstellen in Q1 (per categorie) 19
11%
30
0
Nederland
Beloningen
4
Corporate governance
Europa (excl. Nederland)
Bestuurdersbenoemingen 8
Noord-Amerika 46%
3
26%
Azië Rest van de Wereld
PGGM Kwartaalverslag Actief Aandeelhouderschap eerste kwartaal 2009
Gezondheid en milieu Sociale omstandigheden
63
Overig
Engagement in cijfers Q1 Verdeling van engagementactiviteiten in Q1
Verdeling van engagementactiviteiten naar regio in Q1
10%
7%
3%
3% 40%
16%
PGGM
87%
Europa (excl. Nederland)
F&C in speciale
Noord-Amerika
opdracht van PGGM
Azië
F&C REO*
34%
*REO staat voor Responsible Engagement Overlay van F&C. Het REO programma is van toepassing op de gehele PGGM portefeuille en is een ‘overlay’ dienst die PGGM, samen met andere institutionele beleggers, van F&C afneemt en waarmee F&C namens PGGM invulling geeft aan ESG-engagement met ondernemingen.
Engagementactiviteiten en mijlpalen in Q1
300
250
200
150
100
50
0 Corporate governance
Klimaatverandering
Mensenrechten
Gezondheid
Andere onderwerpen*
Aantal projecten Aantal mijlpalen**
* Andere onderwerpen zijn corruptie, milieumanagement, transparantie en biodiversiteit en behoren niet tot de engagementspeerpunten waarin PGGM zelf rechtstreeks betrokken en/of actief wil zijn. ** Mijlpalen zijn positieve ontwikkelingen bij ondernemingen die (mede) kunnen worden toegeschreven aan de dialoog die is gevoerd.
4
Nederland
PGGM Kwartaalverslag Actief Aandeelhouderschap eerste kwartaal 2009
Rest van de Wereld
Onze activiteiten nader toegelicht Stemactiviteiten
Engagementactiviteiten
In het eerste kwartaal van 2009 hebben we op 655 aandeel-
In het eerste kwartaal van 2009 is wereldwijd met 152 onder-
houdersvergaderingen gestemd, op in totaal 4.533 vergaderpunten.
nemingen uit de portefeuille dialoog gevoerd over milieu, sociale
We streven er naar om op alle aandeelhoudersvergaderingen te
aspecten en ondernemingsbestuur. PGGM heeft zelf met
stemmen, met uitzondering van markten waarbij stemmen resulteert
15 ondernemingen actief dialoog gevoerd, vooral over het
in een blokkering van de aandelen om verhandeld te worden
onderwerp mensenrechten.
(blokkeringsmarkten). Voor ondernemingen op de stemfocuslijst stemmen we in die gevallen wel.
De engagementactiviteiten worden sinds 2001 voor een groot deel door en in samenwerking met F&C uitgevoerd, vooral via
Dit kwartaal is op 83 aandeelhoudersvergaderingen niet gestemd.
het speciaal hiertoe door F&C ontworpen Responsible
Dit is ruim 11% van alle vergaderingen. In 75 gevallen geen
Engagement Overlay (REO) programma. Bij de invulling van dit
steminstructie ingelegd, omdat de vergadering plaatsvond in een
programma worden jaarlijks ondernemingen geselecteerd voor
blokkeringsmarkt. Op acht vergaderingen (1% van alle vergader-
dialoog op basis van het belang dat verschillende klanten in
ingen in dit kwartaal) kon niet worden gestemd door incidentele
deze ondernemingen hebben. Dit product benadert daarmee
tekortkomingen in het functioneren van de stemketen zelf.
al goed onze portefeuille.
Voor al deze vergaderingen gold dat er geen elektronische stem-
Naast deze dialoog met de grootste ondernemingen in onze
bewijzen (‘ballots’) waren binnengekomen en er aldus niet
portefeuille, voert F&C ook, op speciaal verzoek, dialoog met
gestemd kon worden. Dit betreft incidenten die we trachten te
andere ondernemingen uit onze portefeuille. Deze onder-
beperken door alle betrokken partijen hierop aan te (blijven) spreken.
nemingen zijn vooral geselecteerd vanuit onze eigen speerpunten voor engagement gericht op betrokkenheid van onder-
Wij stemmen op de aandelen in portefeuille volgens ons
nemingen bij mensenrechtenschendingen.
eigen stembeleid dat in 2007 is vastgesteld. Sinds 2008
In toenemende mate onderneemt PGGM zelfstandig engage-
passen wij meer gedetailleerde stemrichtlijnen toe. Deze zijn
mentactiviteiten. In het eerste kwartaal van dit jaar werd door
beschikbaar op onze website. Op de stemfocuslijst staan
PGGM vooral over mensenrechten gesproken met onder-
ondernemingen, waaronder alle Nederlandse ondernemingen,
nemingen.
waar te allen tijde voor de gehele positie wordt gestemd. Vergaderingen van Nederlandse ondernemingen worden waar mogelijk bezocht of middels vertegenwoordiging gestemd.
Onze activiteiten in verschillende regio’s
Indien deze mogelijkheid niet bestaat, zullen wij op afstand
In de volgende hoofdstukken treft u per regio achtergrond-
onze stem uitbrengen via het zogenoemde ‘proxy voting’.
informatie en uitleg aan over de wijze waarop wij stemmen en
Het proxy voting is gecentraliseerd en een gespecialiseerde
onze engagementprojecten uitvoeren. Deze regiohoofdstukken
dienstverlener faciliteert ons in de uitvoering. Hierbij wordt
bevatten naast regiospecifieke gegevens, uitgebreidere
gebruik gemaakt van stemadviezen waarbij onze stemricht-
beschrijvingen van belangrijke thema’s en voorbeelden.
lijnen en onze grondbeginselen zijn geïntegreerd. Het stemgedrag van PGGM en - waar nodig - de toelichting hierop zijn terug te vinden is op onze website www.pggm.nl.
5
PGGM Kwartaalverslag Actief Aandeelhouderschap eerste kwartaal 2009
Nederland Stemresultaten Nederland Q1 3
PGGM stemt tegen tekenbonus bij ASML Op de jaarlijkse vergadering van aandeelhouders heeft ASML
0
haar aandeelhouders gevraagd om een tekenbonus voor nieuwe leden van de raad van bestuur goed te keuren. Dit betrof zowel een bonus in aandelen als een bonus in opties. ASML heeft Voor
beide bonusvoorstellen separaat geagendeerd. Dit is in overeen-
Tegen
stemming met de Eumedion aanbeveling om (mogelijk) contro-
Onthouden
versiële agendapunten separaat, dus niet gebundeld, op de
50
agenda te zetten. ASML geeft in de toelichting op de voorgestelde bonusvoorstellen aan dat de toekenning van deze tekenbonus
Stemactiviteiten
enkel betrekking heeft op de compensatie van gederfde inkom-
In het eerste kwartaal van 2009 heeft PGGM in Nederland op vier
sten uit aandelen- en optieregelingen bij de voormalige werkgever
aandeelhoudersvergaderingen op 53 verschillende vergaderpunten
van de kandidaat bestuurder.
gestemd. Van deze vergaderingen is die van Royal Philips
PGGM is van mening dat er in zekere zin een relatie bestaat tus-
Electronics N.V. door PGGM in persoon bezocht en zijn de overige
sen een tekenbonus bij de nieuwe werkgever en de retentiebonus
vergaderingen op afstand gestemd.
bij de oude werkgever. In beginsel hebben wij bezwaren tegen het toekennen van een retentiebonus omdat wij van mening zijn dat een bestuurder reeds op grond van het bezoldigingsbeleid voldoende prikkels zou moeten hebben om de vennootschap niet uit eigen beweging (voortijdig) te verlaten. Wij zijn dan ook zeer terughoudend met het goedkeuren van een retentie- en/of tekenbonus. Alles afwegende heeft PGGM tegen beide tekenbonus voorstellen gestemd. De algemene vergadering heeft deze voorstellen desalniettemin aangenomen.
6
Transacties Fortis ter stemming voorgelegd
van mening dat onvoldoende gegevens beschikbaar waren om een
Begin februari vond, eerst in Brussel en daags erna in Utrecht, de
redelijke afweging te maken. Daarom heeft PGGM in overeenstem-
aandeelhoudersvergadering van Fortis plaats. De Fortis AVA’s
ming met haar stemrichtlijn met onthouding gestemd. Aangezien
kenmerken zich nog steeds door een veelheid aan zwaarwichtige
het merendeel van de Fortis-aandeelhouders tegen deze transactie
agendapunten en een beladen sfeer. In Brussel moest er onder
heeft gestemd, hoefde de derde transactie niet meer in stemming
andere worden gestemd over een drietal transacties, namelijk de
te worden gebracht. Deze kon immers pas plaatsvinden als akkoord
overeenkomst met de Nederlandse Staat, de overeenkomst met de
was gegeven voor de tweede transactie. In Utrecht stond onder
Belgische Staat en de doorverkoop van een groot deel van de
andere een vrijwaring voor de bestuurders geagendeerd.
activiteiten door de Belgische Staat aan BNP Paribas. PGGM
PGGM is van mening dat de voorgestelde vrijwaring, vanwege de
stemde voor de eerste transactie, omdat de redding van Fortis
terugwerkende kracht ervan, te verstrekkend is en was daarom
Bank Nederland door de Nederlandse Staat van oktober vorig jaar
voornemens om tegen dit voorstel te stemmen. Het voorstel is
onder de gegeven omstandigheden onder redelijke condities heeft
echter niet in stemming gebracht, omdat het benodigde quorum-
plaatsgevonden. Ten aanzien van de tweede transactie was PGGM
vereiste voor een statutenwijziging niet was gehaald.
PGGM Kwartaalverslag Actief Aandeelhouderschap eerste kwartaal 2009
Engagementactiviteiten Verdeling engagementactiviteiten naar onderwerp
In Nederland is namens en door PGGM met 4 ondernemingen dialoog gevoerd over verschillende onderwerpen. Naast corporate
20%
governance, mensenrechten, klimaatverandering en gezondheid,
30%
Corporate governance
is gesproken over duurzaamheidsrapportage en transparantie
Mensenrechten
over betalingen aan overheden.
Klimaatverandering 30%
10% 10%
Gezondheid Andere onderwerpen
Bezoldigingsbeleid PGGM beschouwt bezoldiging als een belangrijk geïntegreerd
Een drietal voorbeelden in het eerste kwartaal 2009 illustreren
onderdeel van corporate governance. Het is een onderwerp dat
hoe op verschillende manieren vanuit de publieke opinie, door
altijd al onze aandacht had en waarbij onze Nederlandse visie en/
belangenorganisaties en aandeelhouders is gereageerd op voor-
of verhoudingen (Dutch descent) sterk naar voren komen. Hetzelfde
gestelde wijzigingen in het bezoldigingsbeleid. Zo besloot DSM in
geldt voor Eumedion, de Nederlandse belangenbehartiger voor
het licht van de maatschappelijke discussie een beloningsbeleids-
institutionele beleggers en een opiniemaker op het terrein van
voorstel te schrappen. Ook bij Randstand werd een door aandeel-
corporate governance, die in oktober 2008 nog haar eerdere aan-
houders gewraakt voorstel tot wijziging van het bezoldigingsbeleid
bevelingen bestuurdersbezoldiging actualiseerde.
na engagement van Eumedion en institutionele beleggers nog vóór
Naast de bepalingen over beloningen in Code Tabaksblat (en voor
de AVA van de agenda van de vergadering gehaald.
de toekomst de Code Frijns) vormen deze aanbevelingen het algemene kader voor de beoordeling van de bezoldiging van
Philips daarentegen bracht haar voorstel tot wijziging van het
bestuurders. PGGM hanteert verschillende beoordelingscriteria,
bezoldigingsbeleid wel ter stemming tijdens de AVA. PGGM stemde
waaronder een gezonde balans tussen de belangen van alle bij
- net als vorig jaar - tegen het Long Term Incentive Plan (lange
de onderneming betrokken partijen zoals aandeelhouders en
termijn bonusaandelenplan). Hoewel er de nodige positieve
werknemers. Tevens moet het beloningsbeleid een inzichtelijke
aanpassingen waren gemaakt ten opzichte van het plan van vorig
structuur kennen en gericht zijn op het belang van de vennoot-
jaar, zagen wij op een aantal essentiële onderdelen toch nog
schap op (middel) lange termijn. De rechten van aandeelhouders
dusdanige tekortkomingen, zodat wij tegen stemden. Zo was er
ten aanzien van bestuurders-bezoldiging variëren sterk in de
bijvoorbeeld nog steeds sprake van beloning bij prestaties van de
verschillende markten. Soms is er sprake van een wettelijk goed-
onderneming onder de mediaan van de peer group en was er grote
keuringsrecht voor het bezoldigingsbeleid, in andere gevallen geldt
onduidelijkheid over de totale bezoldiging. Ook was er nog steeds
een raadgevende stem ten aanzien van individuele bezoldigingen
sprake van een mix van restricted shares en opties. Volgens de
of is er in het geheel geen (directe) invloed op de bezoldiging van
Eumedion-aanbevelingen zijn aandelenregelingen te prefereren
bestuurder. Wij hanteren echter steeds het uitgangspunt dat de
boven opties, omdat hierbij de belangen van de bestuurders bij het
primaire taak voor het doen vaststellen van een behoorlijk
presteren van de onderneming zowel in positieve als in negatieve
beloningsbeleid én de uitvoering daarvan ligt bij de raad van
zin meer op één lijn liggen. PGGM heeft, samen met ongeveer 10%
commissarissen (niet-uitvoerende bestuurders). Zij besluit hiertoe
van het vertegenwoordigde kapitaal, tegen dit agendapunt gestemd.
op voorstel van de remuneratiecommissie die evenwichtig is
De meerderheid van de aandeelhouders was echter voor waardoor
samengesteld. De raad van commissarissen dient door de AVA
het voorstel toch door de algemene vergadering is aangenomen.
op deze verantwoordelijkheid te worden afgerekend.
7
PGGM Kwartaalverslag Actief Aandeelhouderschap eerste kwartaal 2009
Europa (exclusief Nederland) Stemresultaten Europa (excl. Nederland) in Q1 Voorstellen totaal in Q1
69
3
Managementvoorstellen in Q1
Aandeelhoudersvoorstellen in Q1
61 3
0
7 8
Voor Tegen
740
Onthouden
733
Stemactiviteiten
Tegen variabele beloning voor commissarissen bij Siemens
In het eerste kwartaal van 2009 heeft PGGM in de regio Europa
Op de jaarlijkse vergadering van aandeelhouders van Siemens
bij 74 aandeelhoudersvergaderingen haar stem uitgebracht voor
stond het beloningsbeleid voor de raad van commissarissen
in totaal 812 vergaderpunten. In ruim driekwart van de gevallen
geagendeerd. Voorgesteld werd om een variabele beloning voor
(56 van de 74 vergaderingen) betrof het een algemene jaarlijkse
commissarissen in te voeren die in hoogte bepaald wordt door
vergadering van aandeelhouders. Daarom waren er relatief veel
de winst per aandeel. Een dergelijk beloningsbeleid heeft echter
algemene punten zoals (her-)benoemingen van accountants,
een mogelijk ondermijnend effect op de objectiviteit van het toe-
(her-)verkiezingen van uitvoerende en niet-uitvoerende bestuurders
zicht op het handelen van de raad van bestuur. Dit is onwenselijk
en machtigingen tot uitgifte van aandelen geagendeerd. Van de
voor iedere onderneming, en niet in de laatste plaats voor
15 aandeelhoudersvoorstellen die in dit kwartaal in deze regio
Siemens. Siemens heeft recentelijk sterke dalingen in zowel de
in stemming werden gebracht hebben enkel de voorstellen bij de
winst als de koers gekend, naast substantiële reorganisaties en
aandeelhoudersvergaderingen van Fortis S.A./N.V. betreffende
justitiële onderzoeken inzake (vermeende) gevallen van om-
de verkiezing van de door Deminor en de VEB voorgestelde
koping. Indien ingevoerd zou deze vorm van beloning ook
kandidaten en van Novartis inzake zeggenschap over het
mogelijk een aanzienlijke toename in de hoogte van de beloning
beloningsbeleid onze steun gekregen.
betekenen. Men kan zich afvragen of dit wel het juiste signaal is naar de buitenwereld gezien de justitiële verwikkelingen en de recente reorganisaties. Om al de voorgaande redenen heeft PGGM besloten om tegen dit voorstel te stemmen. Desondanks heeft bijna 93% van het ter vergadering vertegenwoordigde kapitaal voor dit voorstel gestemd en is het aldus ook aangenomen.
8
PGGM Kwartaalverslag Actief Aandeelhouderschap eerste kwartaal 2009
Commissarissen schieten tekort bij Infineon
PGGM stemt voor inspraak aandeelhouders bij Novartis
Infineon AG is actief in de sterk cyclische halfgeleider-
Op 24 februari vond de jaarlijkse aandeelhoudersvergadering
industrie. De onderneming, die in 1999 is voortgekomen uit
van Novartis AG plaats. Voor deze vergadering was door een
de halfgeleiderdivisie van Siemens en sinds maart 2000
aantal aandeelhouders een voorstel op de agenda geplaatst
genoteerd is aan de Duitse beurs, heeft echter ook in tijden
waarbij om de invoering van een adviserende stem ten
van hoogconjunctuur weinig tot geen successen gekend.
aanzien van de vaststelling van de beloning werd gevraagd.
Slechts in twee van de afgelopen acht boekjaren werden
In Zwitserland is de zeggenschap voor aandeelhouders
positieve resultaten geboekt, dit in tegenstelling tot onder-
betreffende de beloningen - in tegenstelling tot bijvoorbeeld
nemingen die in dezelfde industrie werkzaam zijn. Naar onze
Nederland - veelal nihil. Zowel de Zwitserse wet- en
mening is de raad van commissarissen tekortgeschoten in de
regel-geving als de corporate governance code in Zwitserland
uitoefening van haar toezichthoudende taken over het gevoerde
stellen hieraan geen verstrekkende eisen. Een adviserende
beleid van het afgelopen jaar. PGGM heeft zich op de
stem over de vaststelling van de beloningen geeft aandeel-
aandeelhoudersvergadering door een andere institutionele
houders de mogelijkheid om hun mogelijke onvrede met
belegger laten vertegenwoordigen. In Duitsland hebben
betrekking tot het beloningsbeleid te tonen. Op deze manier
aandeelhouders de mogelijkheid om een tegenvoorstel te
kan dit instrument als klankbord fungeren voor het vaststellen
doen en deze ter stemming voor te leggen. Het door ons
van een beloningsbeleid dat de instemming van het meren-
gesteunde tegenvoorstel behelsde een verzoek tot
deel van de aandeelhouders krijgt.
afzonderlijke déchargeverlening over het gevoerde toezicht
PGGM is een groot voorstander van inspraak van aandeel-
per lid van de raad van commissarissen gedurende het
houders op dit thema - hoewel de stemming hierover volgens
voorgaande boekjaar. Indien dit voorstel door de vergadering
ons bindend zou moeten zijn - en heeft derhalve voor dit
zou worden gesteund, waren wij voornemens om tegen de
voorstel gestemd. Helaas kon dit punt op de agenda niet op
déchargeverlening van de heer Kley, voorzitter van de raad
de steun van de meerderheid van de vergadering rekenen.
van commissarissen, te stemmen. Hij is al sinds 2002 in deze functie actief en kan dus verantwoordelijk worden gehouden voor hetgeen dat sinds die tijd heeft plaatsgevonden. Ter vergadering is uiteindelijk per commissaris de décharge in stemming gebracht. Aan de heer Kley is met een extreem kleine meerderheid van stemmen (50,026%) décharge verleend, alsook aan alle overige commissarissen.
9
PGGM Kwartaalverslag Actief Aandeelhouderschap eerste kwartaal 2009
Engagementactiviteiten Verdeling van engagementactiviteiten naar land
Verdeling engagementactiviteiten naar onderwerp
8% 5%
30%
Verenigd Koninkrijk
5%
Zwitserland
8%
39%
5%
Corporate governance
37%
Duitsland
Mensenrechten
Frankrijk
Klimaatverandering Gezondheid
Griekenland 13% 11%
6%
Spanje Italië
7%
21% 5%
Andere onderwerpen
Scandinavië Overig
Corporate governance en mensenrechten waren dit kwartaal de meest besproken onderwerpen met ondernemingen in Europa. PGGM’s eigen engagementactiviteiten richtte zich op het
Net als in 2008, werden ook in het eerste kwartaal van dit jaar
onderwerp mensenrechten. Belangrijkste zaken die werden
relatief veel engagementactiviteiten in het Verenigd Koninkrijk
besproken met ondernemingen in de categorie ‘andere
ondernomen. De overige Europese engagementactiviteiten werden
onderwerpen’ waren vooral gerelateerd aan duurzaamheids-
gevoerd met voornamelijk West-Europese ondernemingen.
management en –rapportage. In het kader van de zogeheten
Belangrijke reden voor de focus op deze landen is gelegen in
marktengagementactiviteiten, was er met name aandacht voor
het feit dat hier de meeste grote ondernemingen (large caps) te
klimaatverandering (zie kader).
vinden zijn. Vanwege de keuze voor maximale afspiegeling van klantenportefeuilles in de activiteiten in het kader van het REO programma, zijn deze ondernemingen sterk vertegenwoordigd in de activiteiten die F&C uitvoert. PGGM’s eigen engagementactiviteiten richtten zich op Franse ondernemingen. Klimaatverandering: aandacht voor beleggers in het Europees Parlement
bindende, lange termijndoelen benadrukt. Uitgelegd wordt dat
Ook in het eerste kwartaal van 2009 heeft PGGM de dialoog
zulke bindende doelen investeerders in staat stellen kansen en
gevoerd met beleidsmakers en politici om onze wensen ten
risico’s ten aanzien van klimaatverandering beter te beoordelen
aanzien van toekomstige klimaatafspraken en klimaatbeleid
en ze erdoor kunnen worden betrokken bij projecten die voldoen
onder de aandacht te brengen. Deze wensen zijn onder andere
aan de emissiereductie- en aanpassingsdoelstellingen.
verwoord in een gezamenlijke verklaring waarin 150 institutionele
Daarnaast wordt de noodzaak van duidelijkheid over de rol van
beleggers wereldleiders oproepen om tot bindende klimaat-
particulier kapitaal in investeringen die noodzakelijk zijn voor de
afspraken te komen.
realisatie van klimaatdoelstellingen, onderstreept.
Onze inspanningen hebben geresulteerd in toevoeging van een
Hiermee schaart het Europees Parlement zich publiekelijk achter
punt in een resolutie van het Europees Parlement over het ter
enkele belangrijke punten uit de gezamenlijke verklaring van
beschikking stellen van voldoende middelen voor het beleid
institutionele beleggers. Deze steun kunnen we gebruiken in
inzake klimaatverandering. In het punt wordt het belang van
onze dialoog met andere beleidsmakers en politici.
10 PGGM Kwartaalverslag Actief Aandeelhouderschap eerste kwartaal 2009
Noord-Amerika Stemresultaten Noord-Amerika in Q1 Voorstellen totaal in Q1
68
81
Managementvoorstellen in Q1
27
Aandeelhoudersvoorstellen in Q1
2
79
41 44
Voor Tegen
1.098
Onthouden
1.054
Stemactiviteiten In de regio Noord-Amerika (Verenigde Staten en Canada) heeft PGGM in het eerste kwartaal van 2009 bij 173 aandeelhoudersvergaderingen haar stem uitgebracht voor in totaal 1.247 vergaderpunten.
Onthouding van stem voor herverkiezing bij The Shaw Group
PGGM acht deze praktijk onwenselijk en zal zich voortdurend
Bij de jaarlijkse aandeelhoudersvergadering van de Amerikaanse
blijven inzetten om de gewenste standaard met betrekking tot
Shaw Group, onderneming op gebied van onder andere
verkiezingen, het zogeheten ‘majority voting’, dat overigens
technische dienstverlening, bouw, onderhoud en faciliteiten-
steeds meer bijval krijgt van beursgenoteerde ondernemingen in
beheer, heeft PGGM zich onthouden van stemming voor de
de Verenigde Staten, over de gehele linie ingevoerd te krijgen.
herverkiezing van alle niet-uitvoerende bestuurders.
De reden voor onze onthouding van stemmen was gelegen in het feit dat zowel de audit- als de remuneratiecommissie tekort
In de Verenigde Staten hebben aandeelhouders voor een groot
zijn geschoten in de uitvoering van de hen toebedeelde taken.
aantal beursgenoteerde ondernemingen alleen de mogelijkheid
Zo was volgens de externe accountants van de Shaw Group de
om zich te onthouden van stemming bij het verkiezen van niet-
interne controle bijvoorbeeld niet toereikend. Een ander voor-
uitvoerende bestuurders en kan er niet tegen worden gestemd
beeld is dat de remuneratiecommissie gegarandeerde bonussen
(het zogenoemde ‘plurality voting’). Hierdoor is één stem voor al
(dus zonder prestatiecriteria) toekende aan enkele leden van de
voldoende om verkozen te worden.
raad van bestuur.
11 PGGM Kwartaalverslag Actief Aandeelhouderschap eerste kwartaal 2009
Engagementactiviteiten Verdeling engagementactiviteiten naar land
Verdeling engagementactiviteiten naar onderwerp
6% 33% 38%
Corporate governance Mensenrechten Klimaatverandering
Verenigde Staten 94%
Canada
Gezondheid
2% 7%
20%
Andere onderwerpen
De regionale verdeling van engagementactiviteiten weerspiegelt
Net als in Europa lag de nadruk van de engagementactiviteiten
het relatief grote gewicht van ondernemingen uit de Verenigde
in Noord-Amerika het zwaarst op corporate governance, gevolgd
Staten ten opzichte van het gewicht van Canadese onder-
door mensenrechten en duurzaamheidsmanagement en
nemingen in onze portefeuille.
–rapportage (onderdeel van de categorie ‘andere onderwerpen’). Gezien de recente economische ontwikkelingen is de relatief grote aandacht voor corporate governance terecht.
Beleggers schrijven brief aan Obama PGGM nam samen met het Britse USS het voortouw voor een
gedeelte al vóór het einde van 2010 wordt ingevoerd. De brief
brief aan de Amerikaanse president Obama. Uiteindelijk werd
bepleit verder meer zeggenschap voor aandeelhouders, bijvoor-
deze brief ondertekend door 30 institutionele beleggers uit alle
beeld met betrekking tot beloning en de verkiezing van
delen van de wereld met (grote) belangen in de Verenigde
bestuursleden.
Staten. Het gezamenlijk belegd vermogen van de onderteke-
Een ander belangrijk onderwerp waarvoor wij aandacht vroegen
naars was US$1,6 triljoen.
betreft maatregelen om de rol van CEO en bestuursvoorzitter te
In de brief riepen wij president Obama op om de corporate
splitsen om zo een meer onafhankelijk toezicht op de bestuur-
governance in de Verenigde Staten te verbeteren om zo mede
ders te garanderen. Daarnaast werd in overweging gegeven om
het vertrouwen in onder andere de financiële markten weer te
de marktpartijen corporate governance best practices te laten
herstellen. We gaven tevens aan dat de Verenigde Staten op het
opstellen die regelmatig zouden dienen te worden geëvalueerd,
gebied van corporate governance inmiddels achterloopt bij
vergelijkbaar met de zelfregulering van de Nederlandse Code
andere markten.
Tabaksblat of de Engelse Combined Code. Voorgesteld werd om
Ook stelden we een aantal hoognodige corporate governance
dit gepaard te laten gaan met een zogeheten ‘comply or explain’
verbeteringen voor, waarvan zouden willen zien dat een groot
regeling met betrekking tot rapportage over corporate governance.
12 PGGM Kwartaalverslag Actief Aandeelhouderschap eerste kwartaal 2009
Azië Stemresultaten Azië in Q1 Voorstellen totaal in Q1
2
Managementvoorstellen in Q1
248
Aandeelhoudersvoorstellen in Q1
0
2
252
4 6
Voor Tegen
1.520
Onthouden
1.514
Stemactiviteiten
PGGM stemt tegen salarisverhoging bij Samsung
In het eerste kwartaal van 2009 heeft PGGM in de regio Azië bij
Electronics
297 aandeelhoudersvergaderingen haar stem uitgebracht voor in
Aandeelhouders van Samsung Electronics werd gevraagd om
totaal 1.774 vergaderpunten.
goedkeuring te verlenen aan een aanzienlijke verhoging
Dit kwartaal vond in deze regio het stemhoogseizoen in Zuid-
(+57%) van uit te keren salarissen over het komende jaar.
Korea plaats, wat blijkt uit het feit dat ruim 53 procent (160) van
In 2008 bleken de Samsung Group en haar dochteronder-
alle vergaderingen in de regio Azië in dit land plaatsvond.
nemingen (waaronder Samsung Electronics) gedurende de afgelopen negen jaar betrokken te zijn geweest bij onder andere belastingontduiking en verduistering. Als gevolg hiervan zijn meerdere leden van de raad van bestuur teruggetreden en enkelen van hen uiteindelijk schuldig bevonden. Twee directeuren, die onder andere veroordeeld zijn voor het assisteren van co-CEO Lee Kun-hee bij de belastingontduiking, zouden middels deze maatregel pensioenbetalingen ontvangen. Hoewel het in Zuid-Korea gangbaar is om dergelijke betalingen op deze wijze plaats te laten vinden, achten wij het zeer onwenselijk dat mensen die vanuit hun functie strafbare handelingen hebben verricht en hiervoor zijn veroordeeld enigerlei betaling ontvangen. Derhalve heeft PGGM tegen dit voorstel gestemd. Helaas zag 70% van het ter vergadering vertegenwoordigde kapitaal toch reden om voor dit voorstel te stemmen.
13 PGGM Kwartaalverslag Actief Aandeelhouderschap eerste kwartaal 2009
Engagementactiviteiten Verdeling engagementactiviteiten naar land 8% 24% 12%
Verdeling engagementactiviteiten naar onderwerp
26%
China
32%
India
Mensenrechten
Zuid-Korea
12%
Japan
Klimaatverandering
16%
Gezondheid
13%
Maleisië 28%
Corporate governance
29%
Overig
Andere onderwerpen
Engagementactiviteiten in Azië zijn goed verdeeld over de regio,
geweest. De belangrijkste onderwerpen die werden aangeroerd
waarbij ondernemingen uit de economisch grote landen sterk
waren corporate governance en mensenrechten. Het grootste deel
vertegenwoordigd zijn. Ook de onderwerpen van engagement zijn
van de dialoog met ondernemingen over mensenrechten werd door
goed verdeeld, alleen gezondheid is geen onderwerp van gesprek
PGGM zelf gevoerd.
Focus op Myanmar (Birma) Al geruime tijd is de aanwezigheid van ondernemingen in
de ondernemingen niet om het land te verlaten, omdat wij van
Myanmar een belangrijk aandachtspunt voor ons engagement-
mening zijn dat dit uiteindelijk niet de meest constructieve
programma op gebied van mensenrechten. Myanmar wordt al
oplossing biedt voor de Birmese bevolking. Als beleggers zien
sinds 1962 geregeerd door een militaire junta. De junta wordt
wij echter wel grote risico’s bij het ontplooien van activiteiten in
gezien als een van ’s werelds meest repressieve en brute
landen als Myanmar. Wij vragen de ondernemingen dan ook aan
regimes en is verantwoordelijk voor grootschalige schendingen
te geven hoe de bestuurders de risico’s, bijvoorbeeld op gebied
van mensenrechten, waaronder dwangarbeid.
van mensenrechten en veiligheid, in kaart brengen en welke maatregelen zij nemen om deze risico’s zo goed mogelijk te
De focus van onze engagementactiviteiten met betrekking tot
managen. Daarnaast zijn wij van mening dat de aanwezigheid
dit onderwerp lag in eerste instantie op een klein aantal onder-
van ondernemingen in een land als Myanmar ook extra verant-
nemingen waarvoor de risico’s het grootste zijn, bijvoorbeeld
woordelijkheden met zich meebrengt. Wij vragen de onder-
omdat de ondernemingen actief zijn in risicovolle sectoren zoals
nemingen daarom tevens aan te geven hoe zij mogelijk hun
de olie- en gassector. In dit kader zijn wij onder andere in
invloed aanwenden om misstanden aan orde te brengen bij de
gesprek met Total, Chevron en Schlumberger. Daarnaast hebben
Birmese overheid. Daarnaast vragen wij de ondernemingen
wij ook verschillende Aziatische ondernemingen in onze
inzicht te geven in eventuele sociaal-economische activiteiten
portefeuille aangesproken op de verantwoordelijkheden die hun
die zij ontplooien ter ondersteuning van de Birmese bevolking.
aanwezigheid in een dergelijk land met zich meebrengt. Wat willen we hiermee bereiken? Wij zijn ervan overtuigd hierOm ook bij een bredere groep ondernemingen bewustzijn te
mee een breder bewustzijn te creëren bij deze ondernemingen
creëren over de risico’s die wij zien met betrekking tot hun
over de risico’s en willen hen aan sporen in beleid en concrete
aanwezigheid in Myanmar, hebben wij dit kwartaal alle onder-
acties vorm te geven aan hun verantwoordelijkheden.
nemingen in onze portefeuille die op de een of andere manier
Met geselecteerde ondernemingen zullen we de dialoog verder
activiteiten in Myanmar ontplooien aangeschreven. Wij vragen
voortzetten.
14 PGGM Kwartaalverslag Actief Aandeelhouderschap eerste kwartaal 2009
AGCA reis naar Tokyo en Taipei Begin maart organiseerde de Asian Corporate Governance
terughoudendheid bleek nog wel te bestaan bij de
Association (ACGA), een non-profitorganisatie die met
Nippon Keidanren, de vereniging van beursgenoteerde onder-
beleggers, ondernemingen en toezichthouders werkt aan de
nemingen in Japan en enkele Japanse institutionele beleggers.
invoering van effectieve corporate governance in Azië, een reis
In Taiwan daarentegen was over de gehele linie meer bereidheid
naar Japan en Taiwan. Doel van de reis was aandacht te
om aan corporate governance verbeteringen te werken.
vragen voor verbeteringen in de corporate governance en
Eerste successen konden kort na de AGCA reis al worden
de mogelijkheid om te stemmen op de aandeelhouders-
opgemerkt. Tijdens de rondetafelconferentie bij de Taiwan Stock
vergadering van beursgenoteerde ondernemingen in deze
Exchange (TWSE) waar PGGM een voordracht gaf, is toegelicht
landen. De delegatie had in Tokyo onder andere overleg
waarom het houden van heel veel AVA’s op een beperkt aantal
met het Ministerie van Economie, Handel en Industrie, de
dagen (de meerderheid van de ongeveer 1600 TWSE beurs-
beurstoezichthouder, Tokyo Stock Exchange, Nippon Keidanren
genoteerde ondernemingen hield in 2008 haar AVA op dezelfde
(Japan Business Federation), het netwerk van onafhankelijke
dag), problematisch is voor (buitenlandse) institutionele
niet-uitvoerende bestuurders en verschillende Japanse
beleggers. Immers, het goed geïnformeerd stemmen kost tijd en
institutionele beleggers. In Taipei werd overleg gevoerd met
is praktisch (haast) ondoenlijk om voor zoveel AVA’s tegelijk te
onder andere de Taiwan Stock Exchange, de beurstoezicht-
stemmen. Inmiddels hebben de eerste Taiwanese beurs-
houder en de Taiwan Corporate Governance Association.
genoteerde ondernemingen aangegeven dat dit jaar hun AVA niet zal worden geclusterd met andere ondernemingen.
Met name bij alle (semi-)overheidsinstanties in beide landen was grote belangstelling voor Corporate Governance in het
PGGM is van mening dat deze vorm van marktengagement,
algemeen en mogelijke verbeteringen die men kan aanbrengen
samen met gerenommeerde organisaties en andere
om (meer) tegemoet te komen aan de algemene internationale
institutionele beleggers, uitermate zinvol en effectief is.
standaarden. Men toonde bereidheid om te leren van de
Met name in Azië is het van belang om met lokale kennis van
ervaringen van internationale institutionele beleggers
zaken te bouwen aan langdurige relaties. PGGM zal deze wijze
zoals PGGM in andere kapitaalmarkten. Grote mate van
van marktengagement dan ook continueren en intensiveren.
15 PGGM Kwartaalverslag Actief Aandeelhouderschap eerste kwartaal 2009
Rest van de Wereld Stemresultaten Rest van de Wereld in Q1 Voorstellen totaal in Q1
0
Managementvoorstellen in Q1
91
96
Aandeelhoudersvoorstellen in Q1
0
0 5
Voor 7 552
544
Tegen Onthouden
Stemactiviteiten
Verwatering belangen aandeelhouders in Zuid-Afrika
PGGM heeft in het eerste kwartaal van 2009 in de rest van de
In Zuid-Afrika zijn er in het eerste kwartaal van 2009 een aantal
wereld bij 107 aandeelhoudersvergaderingen haar stem uit-
vergaderingen geweest waarbij de goedkeuring van aandeel-
gebracht voor in totaal 647 vergaderpunten. Dit kwartaal was het
houders werd gevraagd om een machtiging te verlenen aan de
stemhoogseizoen in Australië en Zuid-Afrika. Er stonden in deze
raad van bestuur om al het niet uitgegeven kapitaal uit te geven
regio 12 aandeelhoudersvoorstellen op de agenda. Alle aandeel-
(al dan niet met het oog op toe te kennen aandelen en opties
houdersvoorstellen die in dit kwartaal waren geagendeerd hadden
hierop). Dit zou in veel gevallen hebben gezorgd voor een
betrekking op slechts één Russische vergadering. Op deze
aanzienlijke verwatering van de belangen van bestaande aan-
vergadering van Polymetal heeft PGGM de verkiezing van de
deelhouders - in één specifiek geval zelfs oplopend tot 279%.
onafhankelijke, door een grootaandeelhouder voorgedragen
Dit is in onze ogen onwenselijk. Een standaardmachtiging tot
niet-uitvoerende, bestuurders gesteund. PGGM heeft tegen de
uitgifte zou slechts met inachtneming van een strikte, vooraf
overige kandidaten gestemd omdat zij niet onafhankelijk waren.
bepaalde, limiet van maximaal 20% (10% plus, in voorkomende gevallen, een additionele 10% in geval van een fusie en/of overname) moeten worden toegekend. Wij hebben daarom tegen alle verzoeken gestemd waarbij deze limiet werd overschreden.
16 PGGM Kwartaalverslag Actief Aandeelhouderschap eerste kwartaal 2009
Engagementactiviteiten Verdeling engagementactiviteiten naar land 10% 10%
Verdeling engagementactiviteiten naar onderwerp
Australië 40%
Brazilië Rusland
25%
Corporate governance
42%
Mensenrechten Klimaatverandering
Mexico 8%
40%
0%
Gezondheid Andere onderwerpen
25%
Dit kwartaal werd met 10 ondernemingen uit 4 landen dialoog
Aandacht voor corporate governance in Australië.
gevoerd over ESG onderwerpen. Met deze 10 ondernemingen werd
Het afgelopen jaar werden in Australië de richtlijnen voor corpo-
over een groot aantal onderwerpen gesproken, maar corporate
rate governance van de Australian Stock Exchange (ASX) herzien.
governance, klimaatverandering en duurzaamheidsmanagement
In de nieuwe richtlijnen wordt meer nadruk gelegd op risicoma-
en –rapportage (onderdeel van de categorie ‘andere onder-
nagement en adequate beheersmaatregelen. Daarnaast geldt er
werpen’) voerden de boventoon.
een zoheten ‘comply or explain’ regeling met betrekking tot rap-
PGGM heeft zelf geen activiteiten ondernomen in deze 4 landen.
portage over corporate governance aangelegenheden. In dit kader sprak F&C mede namens PGGM met een aantal Australische ondernemingen. Een belangrijk onderwerp dat hierbij aan de orde kwam, was het evenals in de VS en Europa vaak ter discussie gestelde beloningsbeleid. Daarnaast werd er gesproken over het belang van de onafhankelijkheid van commissarissen. Een ander onderwerp dat werd besproken met Australische ondernemingen was de strategische positionering van de ondernemingen met betrekking tot klimaatverandering en daarop gerichte wetgeving.
17 PGGM Kwartaalverslag Actief Aandeelhouderschap eerste kwartaal 2009
Bijlage 1: Ondernemingen waarmee engagement is gevoerd in het eerste kwartaal van 2009
US
ALLIANZ
DE
ALPHA BANK
GR
✚
AGILENT TECHNOLOGIES
ALSTOM
FR
INBEV
BE
AMERICAN ELECTRIC POWER
US
APACHE CORPORATION
US
Andere onderwerpen
Gezondheid
Klimaatverandering
Mensenrechten
Corporate governance
Land
Andere onderwerpen
Gezondheid
Klimaatverandering
Mensenrechten
Corporate governance
Onderneming
Land
Noot: indien dit kwartaal een mijlpaal is bereikt met engagement, dan wordt dat aangegeven met een cel met gele achtergrondkleur.
US
✚
CHIBA BANK
JP
CISCO SYSTEMS
US
✚ ✚
CHEVRON CORPORATION
CITIGROUP
US
✚
CNPC (HK)
HK
✚
COMCAST CORPORATION
US
✚
✚
COMMERZBANK
DE
✚
✚
CONOCOPHILLIPS
US
✚
COUSINS PROPERTIES
US
✚
ARCELOR-MITTAL
NL
ASSOCIATED BRITISH FOODS
UK
AT&T
US
CREDIT SUISSE
CH
AXIS BANK
IN
D. R. HORTON
US
BBVA
ES
✚
DELL
US
✚
BANCO COMPARTAMOS
MX
✚
DEUTSCHE BANK
DE
✚
BANK OF AMERICA
US
✚
DEUTSCHE TELEKOM
DE
BARCLAYS
UK
✚
ELAN CORP
IE
BARRICK GOLD
CA
BELGACOM
BE
BERKSHIRE HATHAWAY
US
BEST BUY COMPANY
US
BHARAT ELECTRONICS
IN
BHP BILLITON
UK DE
BNP PARIBAS
FR
BP
UK
BRITISH ENERGY
UK
BT GROUP
UK
BURSA MALAYSIA BHD
MY
✚
ENIRO AB
SE
EXXONMOBIL CORPORATION
US
✚
FORTIS
NL
✚
FRANCE TELECOM
FR
✚
✚
GENERAL ELECTRIC
US
✚
GLAXOSMITHKLINE
UK
✚
✚
GOLDMAN SACHS GROUP
US
✚
GOODMAN GROUP
AU
GOOGLE
US
✚
HANWHA CHEMICAL
KR
✚
HARBIN POWER EQUIPMENT
CN
OTE S.A.
GR
BMW
FREEPORT-MCMORAN
US
✚
GAP
US
✚
CA INC
US
CABLE & WIRELESS
UK
✚
CIBC
CA
HEWLETT-PACKARD COMPANY
US
CAPITAL ONE
US
✚
HON HAI PRECISION INDUSTRIES
TW
✚
HK
✚
CARREFOUR
FR
18 PGGM Kwartaalverslag Actief Aandeelhouderschap eerste kwartaal 2009
HONG KONG ELECTRIC
✚
RIO TINTO
UK
ROSNEFT
RU
✚
✚
UK
HUNTINGTON BANCSHARES
US
ROYAL BANK OF CANADA
CA
IBERDROLA
ES
IBERDROLA RENOVABLES
ES
RWE
DE
✚
SABMILLER
UK
BSCH
ES
ICBC
CN
INFOSYS TECHNOLOGIES LTD
IN
SAP
DE
✚
SATYAM
IN
✚
SCHLUMBERGER
US
✚
SHINHAN FINANCIAL GROUP
KR
IBM
US
INTESA SANPAOLO
IT
JPMORGAN CHASE & CO
US
KB FINANCIAL
KR
KINGFISHER
UK
SOCIETE GENERALE
FR
✚
SONIC HEALTHCARE
AU
✚
SSL INTERNATIONAL STANDARD CHARTERED
KONINKLIJKE KPN
NL
LLOYDS TSB
UK
SIME DARBY
MY
SINOPEC
CN
✚
UK
UK
✚
MY
✚
SUN MICROSYSTEMS
US
TARGET CORPORATION
US
MITSUBISHI CORPORATION
JP
MORGAN STANLEY
US
✚
MOTOROLA
US
✚
TATA STEEL
IN
NATIONAL BANK OF GREECE
GR
✚
TELECOM ITALIA
IT
CH
NEWMONT MINING CORP.
US
NEWS CORPORATION
US
NORINCO
UK
NOVARTIS INTERNATIONAL
CH
NOVO NORDISK
DK
OCCIDENTAL PETROLEUM
US
ONGC
IN
ORICA
AU
PEPSICO
US
PHILIPS
NL
MEDIA PRIMA BERHAD
NESTLÉ
✚
✚
UK
BR
✚
MAN GROUP
NATURA COSMETICOS
Andere onderwerpen
HSBC
US
Gezondheid
IN
RELIANCE INDUSTRIES
INTEL CORPORATION
Klimaatverandering
✚
Mensenrechten
✚
Corporate governance
Land
Andere onderwerpen
Gezondheid
Klimaatverandering
HK
Mensenrechten
Corporate governance
Land HKEx
TELEFONICA
ES
TELEKOM AUSTRIA
AT
✚
TELIASONERA
SE
TELSTRA CORPORATION
AU
TESCO
UK
✚
THE COCA-COLA COMPANY
✚
✚ ✚
✚
US
✚
TIME WARNER
US
TOTAL
FR
TOYOTA MOTOR
JP
✚
TRACTEBEL ENERGIA
BR
✚
TULLOW OIL
UK
✚
TURKCELL
UK
TYCO INTERNATIONAL
BM
✚
PORTUGAL TELECOM
PT
POSCO
KR
U.S. BANCORP
US
✚
PROGRESSIVE CORP.
US
UBS
CH
✚
QUALCOMM
US
UMICORE
BE
UNICREDITO ITALIANO
IT
✚
QWEST
US
19 PGGM Kwartaalverslag Actief Aandeelhouderschap eerste kwartaal 2009
US
VEOLIA
FR
VERIZON COMMUNICATIONS
US
Andere onderwerpen
Gezondheid
Klimaatverandering
Mensenrechten
Corporate governance
Land UNION PACIFIC CORP.
✚
VIVENDI
FR
VODAFONE
UK
✚
VCP
BR
WAL-MART STORES
US
WELLS FARGO & COMPANY
US
WILMAR INTL
SG
WORKSPACE GROUP
UK
XSTRATA
UK
YAHOO!
US
✚
✚
✚ ✚
PGGM biedt de stemrapportage aan als een vorm van dienstverlening voor haar cliënten en overige geïnteresseerden. Hoewel PGGM de grootst mogelijke zorgvuldigheid in acht neemt bij de samenstelling van deze rapportage op grond van diverse in- en externe bronnen die betrouwbaar mogen worden geacht, kan PGGM niet garanderen dat deze informatie altijd volledig, juist, en/of tijdig is. Evenmin garandeert PGGM dat het gebruik ervan leidt tot de juiste analyses en/of resultaten en/of dat de informatie geschikt is voor specifieke doeleinden. PGGM kan derhalve nimmer verantwoordelijk worden gesteld voor onder andere - maar niet uitsluitend - eventuele onvolkomenheden, onjuistheden en/of op een later tijdstip aangebrachte wijzigingen. Zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van PGGM is het gebruik van deze rapportage niet toegestaan anders dan het specifieke doel waarvoor PGGM deze rapportage heeft opgesteld.
20 PGGM Kwartaalverslag Actief Aandeelhouderschap eerste kwartaal 2009
09-2879
Disclaimer