losse nummers f 3 ,5 0
Midden-Del Hidden- Delfkrant 59
' t Woudt
verschijnt zesmaal per jaar
e lfde jaargang nr . 3 , augustus 1987
2 elfde jaargang nr. 3 , augustus I987
Midden-Delfkrant REDACTIONEEL De Midden-Delfkrant ve rschijnt zes maal per jaar Re dactie: Arie van den Berg Jacq ues Moerman Arie Ol sthoorn Ma r ika van Oos tstroom Frits van Oo st s troom Aad van Paassen Ge rard !'eet Henk Tetteroo Verder we rkte (n ) me e: Sjaan van Winden Fotografie: Fred Hess, 's - Grave nhage Vo rmgeving en productie: Frans Assenberg, Frits van Oo ststroom Druk : Sie ca Reo ro B.V ., Delft Overname van artikelen is in vele gevallen mogel1jk in overleg met de r edac tie .
Weer een dik nummer van de MiddenDelfkrant . Een thema- nummer deze keer : over de oude voet- en kerkepaden in Midden- Delfland. Deze paden werden vroeger veelvuldig gebruikt door voetgangers , om naar school of werk te gaan, of ter kerke . Veel van deze paden zijn al eeuwenoud en kunnen nog steeds gebruikt worden (zoals het Doelpad bij Maasland) , andere raakten in onbruik (zoals het Voddijkpad t ussen Schipluiden en 't Woudt) . Dit thema- nummer is vooral bedoeld als een soort inventarisatie van deze oude paden . In het kader van de reconstructie is er sprake van om enkele van deze paden een recreatieve functie te geven, hetgeen aanleiding was voor heftige discussie . In dit nummer gaan we op die discussie niet in; wellicht is daar in één van de volgende nummers gelegenheid voor .
UW attentie wordt nogmaals gevraagd voor de foto - en verhalenwedstrijd. De termijn voor inzending is iets verlengd (zie pag . 18) . Bovendien wordt u hierbij uitgenodigd voor het lustrumconcert op zaterdag 19 september in de kerk van ' t Woudt (zie pag . 19 en 20) . En denkt u nog eens aan onze ledenwerf- actie (1 +1=2) . Ook in dit nummer treft u een inschrijfkaart aan . Maak er gebruik van . Midden- Delfland is de moei·te waard!
Konij en sugges ties voor kopij Z1J n van ha rte welkom bij de redactie. Ve rantwoording Publi ca tie van artikelen behoeft niet te be te k~ nen dat de daarin vervatte meni ngen het inzicht van de MiddenDelfland Vereni gi ng tveer geven. Re dactie-adres: Oos t veenseweg 6, 2636 ED Telefoon (OI738) 86 30
Schipluiden
Uitgave De Midden- Delfkrant is een uitgave van de Midden-Delfland Vereniging en van de Stichting Bezoekerscentrum Midden-Delfland. Abonnementen op de Hidden- Delfkrant zijn alleen mogelijk do or lid te worden van de Uidden- Delfland Ve reniging. De minimum contributie bedraagt f 22,50 per jaar, voor jeugdleden ( t /m 17 jaar ) f 7,50. Aanmelding door storting op post rekenin g 3928463 ten name van de Midden- Delfland Vereniging te Vlaardingen, onder vermelding van 'nieuw lid' . U kunt ook bellen: (OIO) 4 74 25 98 ( 's avonds ) of schrijven aan: Secr. Hidden- Delfland Vereniging, Londenweg I23, 3I37 LV Vlaardingen. Op ze gging van he t lidmaatschap / abonnement uitsluitend schrifteli jk aan het secretariaat . Oo zegging kan slechts ges chieden te gen het einde van het ve reni gingsj aar en met inachtneming van een opzegtermijn van vie r weken.
c./ffiddenEDelflaJld CVereniging Secretariaat
Bestuur
Midden-Delfland Vereniging Londenweg I23, 3I37 LV Vlaardingen Telefoon (OIO) 4 74 25 98 ('s avonds) Postrekening 3928463 Verenigingenregister Delft V 397143
S. van der Kooij waa rnemend voo r zi tter Zuidbuurt 29, 3141 EN Maa ssluis Telefoon (OI399) 143 96
Doel de bevolking van Midden-Delfland en omliggende steden te informeren over, en nauw te betrekken bij het beheer van het gebied en. bij de voorbereiding en uitvoering van veranderingen in dit gebied; het kritisch volgen van dit beheer en van de voorbereiding en uitvoering van die veranderingen alsmede het stimuleren van een actieve inbreng van de bevolking daarin; het bevorderen van het onderlinge begrip tussen de verschillende belanghebbenden in dit gebied, mede door het stimuleren van onderlinge kon t ak ten. (artikel 2 van de statuten)
F.W. van Ooststroom secretaris/penningmeester Londenweg I23, 3137 LV Vlaardi ngen Telefoon (OI O) 4 74 25 98 ( 's avonds) D. van den Bosch Holierhoek 28, 2636 EJ Telefoon (01 738) 89 03
Sch i plu i den
J . Maan Parkweg I4I, 3119 CD Schiedam Telefoon (OIO) 4 73 78 93 J.P . van Noordt \
Midden-Delfkrant Oude voet- en kerkepaden
~n
Midden-Delfland (1)
Maaslànd Vroeger vond het vervoer in deze streek voornamelijk plaats over water. Er waren zowel regelmatige als onregelmatige diensten van vracht- en beurtschippers naar de omliggende steden. De landwegen daarentegen waren tot in deze eeuw vaak onverhard, smal en bij slecht weer onbegaanbaar. Toch kwamen alle eeuwen door mensen van buiten het dorp naar kerk en school. Ook de middenstanders moesten van deze paden en wegen gebruik maken. Dat Maasland van oudsher een kerkdorp was en dus een centrumfunctie vervulde, blijkt duidelijk uit het beloop van wegen en paden. Natuurlijk waren ook de vlieten mede bepalend voor de ruimtelijke structuur. Vanuit alle windstreken kon men te voet later per fiets, naar het dorp komen. De mensen uit de Zuidbuurt, tegenwoordig behorend tot de gemeenten Maassluis en Vlaardingen, kwamen via een pad over de kaden van de Aalkeet-Buitenpolder , Foppenpolder en Commandeurspolder (Klui skade ) naar het dorp. Het Doelpad leidde naar het oosten, zodat de huizen en boerderijen aan de Kwakelweg en in de Duifpolder bereikbaar waren. Via de Commandeurspolderkade en het Kralinge r polderpad was er een rechtstreekse verbinding naar het buurtschap Burgerd ijk , doorgaande naar het dorp De Lier. Het Dijkpolderpad · leidde naar de Herenlaan, de Westgaag en de Weverskade ten westen van Maasland. Ondanks grote veranderingen aan wegen en vervoersmogelijkheden zijn vele oude paden rond Maasland niet verloren gegaan, maar nog steeds in gebruik bij bewoners en recreanten. Een aantal oude paden is in de loop van de jaren in onbruik geraakt . Er is een duidelijk onderscheid tussen de kerkpaden die vaak dwars door de polders lopen en de paden op de kaden, waarvan de trekpaden weer een onderdeel vormden. De bekendste paden worden aangegeven op bijgaand kaartje. Het is niet altijd duidelijk of een pad openbaar was of wel een particulier ka r akter had, zoals de lanen naar de boerderijen in de Zuidbuurt . Laten we een aantal paden eens wat nader bekijken. Doelpad He t Doelpad is een D~J Maaslanders zeer bekend oud pad, dat door de Commandeur spolder loopt en een ver-
binding geeft tussen het dorp en de Kwakelweg. De naam moet zijn afgeleid van de vroegere schutterij. Enkele tientallen jaren geleden liep het pad nog door tot bijna aan de kerk, midden in het dorp. Door een dorpsuitbreiding en een gedeeltelijke verbreding van het pad tot landbouwweg is het Doelpad tot bijna de helft ingekort. Met de Kwakelweg is het verbonden via een hoge voetbrug, een kwakeltje.
Het Doelpad is met een hoog bruggetje (kwakeltje) verbonden met de Kwakelweg
3
Het pad heeft een verlenging in de Duifpolder tot aan de Vlaardingse vaart. Dit gedeelte is volgens de wegenlegger van de gemeente Maasland niet openbaar. Het Doelpad wordt al aangegeven op de kaart van Floris Balthasarsz. van Berekenr ode van 1611 en komt eveneens voo r op de kaart van Kruikius (1 71 2). Of het pad in 1570 al bestond, toen Jan Jansz. Potter het kaartboek van de Duitse Orde tekende, is niet duidelijk. Het pad komt niet voor op die kaart. Het Doelpad is al sinds lang in onderhoud b]j de gemeente Maasland. Op de oudere leggers wordt het aangeduid als 'zandpad'. Dit betekende dat men het pad onderhield met zand, sintels, as, schelpen en puin. Omstreeks 1932 werd het Doelpad betegeld met de thans nog aanwezige, grijze betonte gels, Het pad is slechts één tegel breed. Bij het aanbrengen van de tegels werden indertijd werklozen ingezet, zoals dat in de dertiger jaren gebruikelijk was. Overigens we ten sommige oudere Maaslanders te vertellen, dat de gemeente ook financieel belang had bij de verharding van het pad. De gemeente betaalde namelijk een vergoeding, z.g. 'klompengeld', voor kinderen die meer dan 4 km. van de school woonden. Die vergoeding verviel toen de paden, zowel het Doelpad als het Dijkpolderpad, werden verhard. Op de legger van de gemeente Maasland werd het Doelpad tot 1940 aangeduid als verbinding tussen de Kwakelweg en de Algemene Begraafplaats. Pas later wordt als einddoel de dorpskern van Maasland genoemd. Waarschijnlijk berustte deze omschrijving nog op een oud voorschrift. Er was toen inderdaad bij
4 elfde jaargang nr. 3, augustus 1987
. Hu.•· t· ·u. P•·q ·
'!'
het dorp een zijpad in de richting van de oude begraafplaats. De schoolkinderen en de kerkgan gers gebruiken het pad al lang ni e t meer. Velen genieten ook vandaag nog van een wandeling over het Doelpad i n het wijde poldergebied. Dijkpolderpad of Klein- Huis- teVelde pad Dit is eveneens een oud kerk pad dat reeds op de kaarten van Krui kius en van Floris Balthasars z. van Berekenrode is te vinden. Enige jaren geleden heeft het pad de officiel e naam Klein-Huis-te-Velde-pad gekregen, naar de adellijke hofstede die eens in deze omgeving stond. Het pad loopt niet z oals het Doelpad in de lengterichting over ee n perceel, maar slingert dwa rs door de Di j kpolder. De wandelaar passeert daa rbij veel bruggetj es met planken o ver sloten. Komend vanuit het dorp gaat men via een berijdbare landweg eerst over een erf met enkele won.i ngen , Klein Huis te Velde genoemd. Een eind verder doemt aan de linkerkant een boerderij op, die de naam Hoefwonin g heeft. Na enkele sche rpe boc hten r ond een tuinderij bereikt de wandelaar via een klap hekje de Westgaag, dichtbij de Herenlaan. Het pad werd evenals het Doelpad in het begin van de dertiger jaren van deze eeuw betegeld ( ook hier slechts één tegel breed ) . Het tracé van het pad is in de loop van de jaren nogal eens gewijzigd. Op de legger van wegen en paden uit de vorige eeuw wordt het pad aangegeven als een verbinding tussen de Vleersteeg ( de huidige Stationstraat ) in Maasland en de Maasdi j k. Op de kaart van Kruikius ziet men inder -
Kaar tje boven: Oude paden in Maasland 1. Doelpad 2. Dijkpolderpad of Klein- Huis- teVeldepad 3. Krali nger polderpad 4. Kluiskade- Kor tebuur t - Aalkeetpolderkade 5. Tr ekkade 6. Foppenpolder kade 7. Weverskade 8. Aalkeetpolderkade- Rijskade 9. Boerenpaden in de Zuidbuurt 10. Commandeurspolderkade Kaartje onder: Detail van de kaart van Kruikius uit 1712, met daar op het Doelpad, de Trekkade en de Foppenpolderkade
Midden-Delfkrant daad een verlenging van het pad naar de Weverskade en de Maasdijk. Eerst gaat het pad dan over de kade van de Dijkpolder, dus evenwijdig aan de Westgaag, om plotseling dwars door het land richting Maasdijk af te buigen. Wel licht is deze verlenging verloren gegaan toen Rijksweg 20 werd aangelegd. Nog steeds is het Dijkpolderpad in onderhoud bij de gemeente Maasland, terwijl de kunstwerken (bruggetjes e.d. ) door de polder, nu Delfland, worden onderhouden. Met de huidige mechanisatie in de landbouw blijkt het onderhoud van dit smalle tegelpad geen eenvoudige zaak. Helaas ontbreekt er soms nogal iets aan dit onderhoud. Soms zijn gedeelten van het pad nauwelijks terug te vinden. Al is het pad niet meer nodig voor de bewoners van de Westgaag en omgeving, toch is het uit historisch en recreatief oogpunt van groot belang, dat deze fraaie polderroute behouden blijft. Meer zuidelijk in de Dijkpolder moet vroeger nog een voet pad gelegen hebben, dat een verbinding vormde tussen de Weverskade en het dorp. De juiste ligging van dit graspad is tot nog t oe niet bekend. De bewoners van de Weverskade zijn nog steeds op Maasland geÖriënteerd en dat zal vroeger zeker niet anders zijn geweest . Kralingerpolderpad Het Kralingerpolderpad, ook wel aangeduid als het Lierse pad of het Maaslandse pad, is grotendeels in onbruik geraakt. Het pad liep van de Westgaag, vlakbij de Maasland se dam, naar de Burgerdijkseweg en vandaar door naar De Lier . Alleen het gedeelte tussen de Burgerdijkse weg en De Lier bestaat nog als een betegeld voet- en fietspad. Kruikius vermeldt het pad als 'het Lierse pad' op zijn kaart van 1712. Ook op de legger van de gemeente Maasland wordt het pad genoemd. Het onderhoud berustte bij de Kralingerpolder . Men maakte zich er vrij gemakkelijk vanaf, want op de legger wordt vermeld: 'graspad, behoeft geen onderhoud'. In een rapport aan de provincie licht men dit standpunt nog nader t oe : 'bij regenachtig weer is het pad slecht begaanbaar , maar men hoeft dan maar weinig om te lopen, namelijk via de Burgerweg' .
Zo rond 1860 is er nog veel te doen geweest over het Kralingerpolderpad. Een gebruiker van een perceel waar-
Foto boven : Het Klein- Huis- te- Veldepad in de DijkpoldeP heette VPoegeP Dijkpolderpad Foto ondeP : De Kluiskade bij Huis teP Lucht
over het pad liep, had dit zonder enig overleg omgelegd. De bewoners van het buurtschap Burgerdijk gingen zich hierover beklagen, eerst bij de gemeente en later bij de provincie. De boer kreeg officieel opdracht het pad opnieuw aan te leggen. Uit deze correspondentie weten we, welke eisen men aan zo'n polderpad stelde. Het pad moest uit zand bestaan, één el (0,68 m) breed en de zandlaag moest 10 duim dik zijn. Naast het pad diende men voor de ontwatering, een greppel te graven die 60 duim diep moest zijn en die door middel van aarden buizen met de sloot verbonden was. Kennelijk was dit padgedeelte in bouwland gelegen, tussen de Burgerdijkse weg
5
en De Lier. Enkele oudere Maaslanders herinneren zich het pad tussen de Maaslandse dam en Perdik (Burgerdijkseweg) nog wel. (red.: zie hiervoor ook de bijdrage van Van Dijk). Volgens de legger moet het pad zo rond het jaar 1933 in onbruik zijn geraakt. Na al deze polderpaden zullen we nu nog enkele kadepaden wat nader bekijken. Kluiskade, Korte Buurt, Aalkeetpolderkade Dit stelsel van paden vormde de verbinding tussen de Zuidbuurt en het dorp. Opvallend is dat de. paden
6 elfde jaargang nr. 3, augustus 1987 nooit één naam gekregen hebben, hoewel ze vóór de aanleg van Rijksweg 20 één geheel vormden. Het pad werd echter onderbroken door enkele grote bruggen over de Noordvliet, de Middenvliet en de Boonervliet. Ook het onderhoud viel in drie delen uiteen. De Kluiskade werd onderhouden door de Commandeurspolder, de Foppenpolderkade of Korte Buurt door de Foppenpolder en de Aalkeetpolderkade uiteraard door de Aalkeet- Buitenpolder. De paden moeten al zeer oud zijn, 1vant ze worden op alle bekende oude kaarten aangegeven. Ze zijn waarschijnlijk ouder dan de rijwegen, zoals de Kerkweg en de Zuidbuurtseweg, die parallel lopen aan de ka depaden, echter aan de overzijde
van de vliet, die hier wel Zuidgaag wordt genoemd. Ook na de aanleg van die wegen bleven tot vandaag toe de oude kadepaden in stand. Men dient hierbij te bedenken, dat de rijwegen vroeger onverhard waren en daarom vaak veranderden in modderige karresporen. De voetpaden bleven dan beter begaanbaar voor hen die te voet gingen naar kerk en school. De boeren gebrÛikten met hun 1 kerkebrikken 1 de rijwegen . Trekkade De Trekkade, lopend langs de Noordvliet of Trekvliet, over de kaden van de Commandeurspolder en de Duifpolder, is ongetwijfeld één van de meest bekende Maaslandse
1 kaadjes 1 • Zoals de naam aangeeft. hebben we hier te doen met een oud trekpad of jaagpad, waarover paarden (en mensen ) zich langzaam voortbewogen om een schip te trekken. Omstreeks het midden van de 17e eeuw kreeg de stad Delft t oestemming om een stelsel van trekpaden aan te leggen vanuit Delft in de richting van Maassluis en Vlaardingen . Hierdoor werd het mogelijk regelmatige vaarverbindingen van trekschuit en beurtschepen te onderhouden tuss en de genoemde plaatsen. De paden werden en worden (maar dit laatste zal binnenkort veranderen ) nog steeds door de stad Delft onderhouden . Voor het ophogen van de kaden gebruikte men naast kleigrond ook huisvuil en stadspuin, zoals uit opgravingen is gebleken. Aan de vorm van sommige brugleuningen is nog duidelijk te zien, dat de lijn van het paard er zonder veel moeite overheen kon. In Schipluiden komen zelfs nog enkele rolpalen voor op de kade. Waar de Noordvliet uitmondt in de Vlaardingse vaart werden de paarden overgevaren. Men noemt dit punt de Vlaardingse Schouw. (red . : zie voor meer informatie over de trekpaden in Midden- Delfland: J. W. ~loerman, 1 Trekpaden 1 , in: Molens, gemalen en andere water staatkundige elementen in MiddenDelfland, een inventarisatie van hun cultuurhistorische waarden. Uitgave: Provinciale Waterstaat Zuid- Holland, Den Haag oktober 1985, blz. 233- 244. )
Evenals de Trekkade zijn verschillende ander e kadepaden nog dagelijks in gebruik bij voetganger en fiet ser. Van Huis ter Lucht loopt de Wipper s kade langs de Middenvliet en de bekende Wi ppersmolen . Vanaf Huis te r Lucht kan men via de Foppenpolderkade en de Middenvliet de Jachthaven, voorheen Van Dijk, nabij het Bommeer bereiken. Van hieruit kan men tegenwoordig in de zomer met een pontje overvaren naar de Kwakelweg of naar de Broekpolder . Ook de Weve rskade, waarvan sommi ge delen tot rijweg zijn verbreed, is nog duidelijk als pad te herkennen, op de kade van de Dijkpolder aan de voet van de grote Maasdijk . Met deze opsomming zijn we zeker niet compleet. Sommige paden zijn langzamerhand in onbruik geraakt. De mensen die er wonen weten er nog wel eens iets over te vertellen. In de Zuidbuurt weet men nog hoe een winkelman met zijn juk met manden
Boven : De Trekkade langs de Noord- of Trekvl i e t begi nt bij Huis t er Lucht . Onder : De Commandeurs kade juis t buiten het dorp Maasland . Links de korenmolen ' De Dr ie Lelies '.
Midden-Delfkrant over de kade van de Aalkeetpolder langs de Boonervliet liep en zo via de Rijskade zijn klanten in de Broekpolder bezocht. Ook kent men in de Zuidbuurt nog wel de oude paadjes met slootplanken tussen de boerderijen. Me n kon dan gemakkelijk naar de buren gaan, zonder de lange laan af te lopen. Ook de middenstanders en andere bezoekers maakten graag gebruik van deze 'sluiproutes'. Veel langer was de laan die van de Zuidbuurt naar de eendenkooi leidde . . Een waas van geheimzinnigheid hangt er over de verhalen van 'de kerkhoogt', een zeer oud pad tussen Maasland en Vlaardingen. Het pad zou nog dateren uit de vroege Middeleeuwen, toen de Maaslanders in Vlaardingen naar de kerk gingen. Men noemde het pad dan ook wel het Willibrordpad. Het pad zou gelegen hebben op een oude kreekrug, een natuurlijke verhoging, die dwars door de Commandeurspolder, de Foppenpolder en de Aalkeetpolder ( de Put ) naar Vlaardingen liep. Op historische gronden lijkt dit alles niet erg waarschijnlijk. Misschien hebben we hier met een dorpssage te maken ? Vele andere paden hebben echter eeuwen lang wel echt bestaan en zijn nog steeds in gebruik . Laten we hopen dat ze ook na de reconstructie van Midden- Delfland het wijde polderland blijven sieren.
K. Boschma
'Doelpqd' Het volgende fragment is van Maarten 't Hart. In zijn boek 'Een vlucht regenwulpen' (Uitgeverij de Arbeiderspers, Amsterdam) ontmoet men verschillende plekjes die in de omgeving van Maasland zijn te plaatsen. Op blz. 61, 62 beschrijft hij een voetpad door de weilanden, waarbij hij het Doelpad voor ogen moet heb ben gehad. 'Bij elk van de tegels waaruit het pad bestaat, ontstaat in de loop der jaren een klein stukje geschiedenis, meer geschiedenis tijdens de tocht van school naar huis dan omgekeerd omdat ik kan blijven stilstaan op weg naar huis. Maar ook op de heenweg ontdek ik hoe verschillend de zomers zijn in de zes jaar dat ik over het tegelpad wandel . Elk van die zes zomers, die zes lentes, heeft zijn eigen bloemen en dieren. In het eerste jaar van mijn lange wandelingen is het een voorjaar met veel paardebloemen. Tot ver in de zomer zijn de weilanden goudgeel van de paardebloemen en heerst er . een wonderlijke rust in de wei-
7
landen. Bij het begin van de herfst, a ls ik na de vakantie weer naar school ga, stuift het grauwwitte pluis van de uitgebloeide paardebloemen over de weilanden en bedekt het ze lfs de sloten . Het jaar daarop is een jaar van boterbloemen en van veel onrust omdat de koeien geen boterbloemen willen eten en veel meer loeien en grazen en lopen dan het jaar daarvoor toen ze malse paardebloemen hadden. Het is net of ik zelf ook onrust i ger ben in dat jaar en of zelfs de meesters op school opvliegender zijn, of de onrust in de weilanden op hen overslaat. Als ik in de derde klas zit, is het een jaar van veel zuring terwijl het jaar daarop zo vochtig is dat ik langs elke tegel pissebedden zie lopen. Het jaar van de pissebedden wordt gevolgd door een jaar van spitsmuizen die je niet zien kunt maar waarvan de schrille kreten apklinken uit de ondergroei van de vele kleine bosjes langs het tegelpad. Bij elk van de tegels hoort ook een weersgesteldheid. Boven sommige tegels lijken wel altijd donder koppen te hangen en sommige tegels worden voor altijd verbonden met grillige bliksemflitsen boven het rietland. Maar de mooiste tijd van het jaar is toch de nazomer met zijn onwerkelijk blauwe luchten en de lome hitte van de namiddagen. Soms wordt er al voor de vakantie gehooid en steken mannen met naakte bovenlijven grote plukken vergeeld gras omhoog in de trillende lucht en daarna schroeit het zomerlicht het dorre gras. Na de zomer met de lange vakantie komt de herfst met de zachte, vaal donkere luchten, de wonderlijk weemoedige stilte, het onbeweeglijke water in de sloten, de licht vochtige atmosfeer met slechts zo nu en dan een kreet ~an een vogel maar nauwelijks gezang meer, behalve van een enkel roodborstje of een winterkoninkje. In die tijd van het jaar staan de koeien met star geheven kop omhoog als ik over de tegels loop. In de winter verdwijnt het tegelpad soms onder de sneeuw . Als het vriest wandel ik niet over het pad maar schaats ik over één van de vlieten naar school' .
Maarten 't Hart
Een steeds groter dee l van het Doelpad wordt ver vangen door landboW;JWeg . De foto's bij dit artikel zijn van de auteur.
8 elfde jaargang nr. 3, august us 1987
Oude voet- en kerkepaden
~n
Midden- De lfland
(2)
De Lier Ook op het grondgebied van de huidige gemeente De Lier tekent Kruikius (1712) verschillende voetpaden. Het zijn zowel paden die de kortste weg vormen tussen twee dorpen, als paden die afgelegen boerderijen met elkaar verbinden. Over de poldersloten lagen planken. Bij het overbruggen van boezemwateren was toestemming van het Hoogheemraadschap Delfland nodig. Het St. Jorisbeeld in de kerk van De Lier trok in de Middeleeuwen bedevaartgangers uit een wijde omtrek, onder meer uit het Westland. Ze moesten echter een omweg maken om de Lee te kunnen oversteken. In 1492 gaf Delfland toestemming om een brug achter de kerk over de Lee te bouwen ten behoeve van de pelgrims en de in de polder wonende boeren. Het bruggetje (de Kaaibrug) ligt er na 500 jaar nog steeds voor de voetganger. Dit is een wel heel vroege vermelding over een voetpad en brug. Het belangrijkste voetpad in De Lier, dat over de Lierweg en de Oostbuurt naar de Lierhand liep, werd in de 17e en 18e eeuw elk jaar op kosten van de gemeenschap gezand. Men moet zich voorstellen _dat de wegen in het najaar en de winter één mod-
derpoel waren, zonder enige verharding zoals grint. Een smal bezand pad bracht enig soelaas. Maar het informele karakter van verreweg de meeste paden bracht met zich mee, dat ze in archieven niet genoemd worden. Onder de gebruikers vormden de niet-gereformeerde kerkgangers een aparte categorie. Rond 1610 werden de contra-remonstranten uit Rotterdam 'slijkgeuzen' genoemd, omdat ze over de modderwegen de kerkdiensten in de naburige dorpen bezochten. Rooms - katholieken gebruikten de voetpaden om de vele schuilkerken te bereiken en in de vorige eeuw waren het de 'afgescheidenen' uit het omliggende gebied, die via de paden de kerkdiensten bezochten. Rond de eeuwwisseling waren vele paden nog in gebruik : niet alleen
kerkgangers, maar ook boerenarbeiders, bedelaars, etc. maakten er gebruik van. In het voorjaar en in de zomer trokken 'aannemers' met groepen schooljongens ( er was nog geen leerplicht ) naar boeren in de omgeving om bonen te leggen en te plukken. bespreken . De Lier- Maasland Het pad liep tussen het dorp De Lier via de Burgerdijkseweg naar de Westgaag bij de Maaslandse dam. Een oude Lierse mevrouw heeft het pad rond 1910 nog gebruikt, toen ze met een vriendin de naaischool in Maasland bezocht. Het was circa een uur lopen naar Maasland. Over de Schee lag een oude molenwiek, die nog lang is blijven liggen, nadat het pad kort na 1910 in onbruik raakte. Een restant van het pad bestaat nog steeds als fiets- en voetpad. Het loopt van de provinciale weg ( Burg .Creezeelaan ) naast de Algemene Begraafplaats naar de Burgerdijkseweg . Het is betegeld en heeft een recreatieve functie, maar wordt zeker ook gebruikt door bewoners van 'Perdik' die per fiets naar het dorp gaan. Burgerdijkseweg-Oostbuurt Vanaf het punt waar de Burgerdijkseweg dood loopt, voerde het pad langs de woning ' 't Kraaienest' en achter de boerderij 'Iepenhof' naar de Oostbuurtseweg . Een oude bewoner ( 95 jaar) van deze laatste boerderij weet zich dit ongeplaveide pad nog goed te herinneren. Volgens hem raakten de paden met de opkomst van de fiets in onbruik . Waar het pad de Oostbuurtseweg bereikte, stond een 'tiendpaal', waarvan er meer in de polder waren te vinden. Deze tienden werden jaarlijks ( ? ) ten overstaan van een notaris geveild. Het pad liep over een hoge rug in het land , en één van de gebruikte percelen heet nu nog: 'schuine padland'. Kralingse kade Dit pad liep over de Kralin gerkade (ook wel Branderska genoemd ) met de verkaveling mee tot aan de Gaag bij de Nieuwe weg. Over het gebruik van het pad zijn geen bijzonderheden meer bekend. Hoefpad Vanaf de Bommel aan de Hoogweg liep dit pad door de Hoefpolder en kruis te de Hoefweg naar de Hoof woning aan de tegenwoordige Hooflaan. Vanaf de Hoofwoning passeerde het de Oude Dijk en bereikte bij de Kleine Hei
Dom van De Lier (noordzijde) foto E. den Tek
Midden-Delfkrant
Boven: De tai l van de kaart van Kruikius uit 1?12. Onder: Detai l van de eerste Mili t aire en Topografische Kaar t uit + 1850 .
de Maasdijk. Het pad werd druk gebruikt door Maasdijkers die in De Lier naar de kerk of naar school gingen. Kerk en christelijke school aan de Maasdijk dateren pas van na 1900. Rond 1900 werd het pad nog steeds door enkelen gebruikt en zelfs na de Tweede Wereldoorlog liepen enkele Rooms- katholieke kinderen van Maasdijk nog via deze weg naar de school in De Lier. Het gedeelte door de Hoef polder werd vroeger gezand en is rond 1940 betegeld. Dit gedeelte, dat wegens aanleg van tuinen enkele malen is ver legd , wordt no g steeds door veel fietsers gebruikt. Alleen het stuk tussen de Bommel (Hoogweg ) en Schefferweg resteert nog als tegel pad. Het pad staat op de legger van wegen en voetpaden. Uit de archieven blijkt dat vanaf 1750 geld werd uitgegeven voor het bezanden van het 'voetpad naar de Maasdijk' .
K.F. van Dijk
9
10 elfde jaargang nr. 3, augustus 1987
Oude voet- en kerkepaden in Midden- Delfland
(3)
Oostelijk Midden-Delfland Ten oo s ten van de s poorlijn troffen we maar weinig echte kerkpaden aan. Logisch als men de topografisch-kerkelijke. situatie nader beziet. De NoordKethelpolder en de Oost - Abtspolder waren (en zijn) kerkelijk grotendeels geÖriënteerd op het dorp Kethel. De Kandelaarweg en het voetpad ten zuiden van de Poldervaart zijn dan in veel opzichten ook de snelste wegen om Kethel te bereiken. Enkele oudere personen vertelden ons dat de bew-mers van 'De Kandelaar' vroeger we ~ · langs één van de tochtsloten ove:r de spoorlijn naar het Groenewegje liepen, maar het is de vraag of n:ze route een kerkpad genoemd kan worden. De Kandelaarweg is een echte ·landweg, maar het pad ten zuider, v;:m de poldervaart is een typisch v<;etpad gebleven . Na recente herstelwe1·kzaamheden is het ook over het niet bewoonde gedeelte tot aan de Schie weer door fietsers te berijden.
(13e eeuw ). Aan de noordzijde is geen doorlopend pad, maar aan de zuidzijde treffen wij op de kaart van Kruikius uit 1712 al een pad aan. Dit pad was in beheer bij de Oost - Abtspelder en tegenwoordig bij de gemeente Rotterdam en Schiedam. Het komt aan de westzijde uit op de Polderweg. · Kerklaan
De Poldervaart is één van de oudste gegraven vaarten in deze omgeving
Juist buiten het Midden- Delflandgebied bevond (en bevindt ) zich tussen de Polderweg en de dorpskern van De Kethel een kerkpad, zelfs Kerklaan geheten. Vanaf de spoorlijn versmalt het weggetje zich, om zich via een kwakel over de Poldervaart richting
Detail van de kaart van Kruikius uit 1712 met het pad langs de Poldervaart,
een gedeelte van de Kerklaan en van het Trekpad langs de Sehie.
Pad aan zuidzijde van Poldervaart
Ketnel te begeven . Over de Kerklaan zijn al oude gegevens bekend . Jaagpad langs de Schie Het jaagpad l angs de Delftse Schie is onder vele recreanten genoegzaam bekend. Plannen zijn uitgewerkt om dit pad vanaf de Kandelaar tot aan Delft te herstellen. ( red.: De werkzaamheden zijn inmiddels gereed. ) Vanaf de Kandelaar loopt het jaagpad in zuidelijke richting, gescheiden van de Kandelaarweg, door langs de westzijde van de Schie. Officieel heet het pad daar Kethelsekade. Het Rotterdamse deel is buitengewoon slecht onderhouden en nauwelijks bruikbaar voor fietsers. De westzijde of zo men wil de zuidzijde van de Schie is sinds 1579 in gebruik als jaagpad. Gebruikers dienden aan herstel en onderhoud bij te dragen. Sinds 1632 werd er tol geheven van de schuitenjagers. In 1661 werd onder Overschie een monumentaal Stadstolhuis gebouwd ~ Helaas werd dit grote pand in de Tweede Wereldoorlog gesloopt. Ook ten oosten van de Schie treft men weinig kerkpaden aan. Akkersdijk, hoewel grotendeels gemeente Delft, is vanouds kerkelijk ten dele op Overschie geÖriënteerd. Tot in de jaren vijftig rolden op zondag de boerenwagens over de Rotterdamse Weg .naar de grote dorpskerk van Overschie. Paden in de Akkerdijkse polder De Akkerdijkse polder ten oosten van de Schie kent bijzonder ver in het land gelegen boerderijen en lange
Midden-Delfkrant
11
oprijlanen. Dit valt te verklaren uit de ligging van de oude boerderij plaatsen op kreekruggen . Kruikius laat zien dat deze boerderijen onderling verbonden waren door een pad . De Akkerdi jkse Weg - nu een aantrekkelijk recreatief fietspad ten oosten van Rijksweg 13 - liep vroeger door t ot aan de Rott erdamse Weg tussen de buurtschap De Zweth en Delft . Dit gedeel t e van de weg bestaat nog wel , maar wordt nauwel ij ks meer gebruikt . Er bevindt zich ook nog een landweg naar de Overslag . Ten oosten van Rijksweg 13 is er eveneens nog een verbindingspad tussen een aantal boerderijèn. Ook dit pad liep vroeger door naar de Rott erdamse Weg. Zwethkade Een echt voetpad - met moeite ook door fietsers te gebruiken - l oopt over de dijk ten noorden van de Berkelse Zweth. De Zwet hkade noordzi j de werd in het laatste kwart van de 15e eeuw door de polder Akkersdijk aangelegd . Over het onderhoud hier van is nogal veel te doen geweest. Ui teindelijk werden de kosten van onderhoud gedeeld door Berke l en Akkersdijk. Langs het voetpad aan de noordzijde van de Zweth liggen verschillende huizen en boerder ij en . Het vervoer naar en van deze boerderijen ging vr oeger grotendeels over water .
J.M.J. van den Berg
Onder : Weer een gedee~te van de kaar t van Kruikius , nu met een aanta~ paden in de Akkerdijksche Po~der en ~angs de
Zweth . Ook een gedee~te van het trekpad tussen OVerschie en De~ft, ~angs de westoever van de Schie , is
De zuidzijde van de Zwe th - de kant van de polder Schieveen - was vroeger in gebruik als jaagpad naar het Berkelse Verlaat. Hier passeerden in het verleden veel scheepjes, vooral geladen met tuindersprodukten uit de omgeving van Berkel en Rodenrijs, met .als bestemming de oml iggend e steden. Thans i s hier geen pad meer aanwezig .
Boven: Een oude foto van het trekpad ~angs de Schie op de kade van de OostAbtspo~der tegenover Overschie . Bij de Hooge Brug was een overzet om de tocht naar De~fshaven te vervolgen .
goed zichtbaar . Ten noorden van de boerderij Vijver- Schie Zag over de Mandjeskade een voetpad tussen de Schie en de Tanthofkade/Harreweg .
12 elfde jaargang nr. 3, augustus 1987
Oude voet- en kerkepaden in Midden-Delfland (4)
lijk oneens ZlJn over de vraag wie het onderhoud daarvan moest betalen.
Schipluiden
Ook om een andere reden is de Voddijk historisch gezien interessant. Onderzoekers van naam , waaronder de vroege re dijkgraaf van Delfland, de heer J.P. Winsemius, sluiten niet uit dat de Voddijk vroeger bij Schipluiden overging in de Zouteveenseweg, waardoor er een directe verbinding tot stand kwam tussen 't Woudt en de Vlaardinger Woudweg. Mogelijk is de Voddijk een verbastering van Wouddijk. Ook administratief gezien vormt de Voddijk een grens. Kruikius maakt in 1712 al verschil tussen het gebied ten westen en ten oosten van de · Voddijk, die hij respectievelijk 'Over de Voddijk' en 'Beneden de Voddijk' noemt. Het kadaster nam in + 1820 de Voddijk eveneens als grens tussen blad 1 en blad 2 van sectie
Toen Nicolaas Kruikius met ZlJn helpers zo tussen 1705 en 1710 het veldwerk·deed voor de in 1712 gereed gekomen kaart van het Hoogheemraadschap van Delfland, heeft hij kennelijk al· gebruik gemaakt van allerlei smalle voetpaden, die in het op te meten terrein voorkwamen. Deze paden waren waarschijnlijk zo belangrijk, dat ze werden opgemeten en ingetekend. De meeste oude voetpaden op het grondgebied van Schipluiden hebben in de loop der jaren hun betekenis verloren en zijn tenslotte in de vergetelheid geraakt. Maar toch is de geschiedenis van sommige paden interessant genoeg om er wat nader op in te gaan. Voddijk Een in meerdere opzichten belangrijk voetpad was de Voddijk . Dit pad liep vanaf de Woud seweg, ongeveer tegenover de laan naar de boerderij van de familie Oosthoek, door de Klaas Engelbrechtpolder (voorheen Hodenpijlse polder en Klaas Engelbrechtpolder) naar de hervormde kerk in Schipluiden. De Voddi jk is hier en daar in het
terrein nog duidelijk herkenbaar. Het pad staat ook nog op de 'Legger van Wegen en Voetpaden' van de gemeente Schipluiden. De bruggetjes en planken over de tochten en sloten zijn echter al jaren verdwenen. Overigens is het onderhoud van deze 'kunstwerken' altijd al een probleem geweest. In het archief van Delfland bevindt zich onder andere een briefwisseling uit 1712 van Kruikius, waarbij ingelanden en andere belanghebbenden het duide-
c.
Maar dit alles kon niet verhinderen dat ook het Voddijkpad in onbruik is geraakt. Tot + 1925 werd het pad nog gebruikt door ambachtslieden en kerkgangers. Daarn.a, tot + 1945 diende het pad nog als wandelpad, maar toen de bruggetjes en planken verdwenen, was ook dat verleden tijd. ·Kerkpad Woudsepolder
Excursie langs het oude Voddijkpad. Tot voor een aantal jaren was deze wandeling van Schipluiden naar de Woudseweg nog mogelijk. Nu zijn er teveel hindernissen en te weinig bruggetjes .
Een ander, wat minder belangrijk voetpad liep vanaf de Woudselaan naar 't Woudt. Ook dit pad kende Kruikius al. Het werd nog tot + 1900 vrij intensief gebruikt als Tkerkepad' door bewoners van de Noordhoornseweg en het eind van de Dijkhoornseweg. Bij nat weer was dit pad echter onbegaanbaar en verkozen de kerkgangers de verharde wegen. Ze moesten dan via de Woudseweg naar 't Woudt lopen. Het kerkpad door de Woudsepolder werd tot + 1945 regelmatig gebruikt; daarna werd dit minder en nu is het bijna geheel in onbruik geraakt . Een klein stukje rest nog tussen 't Woudt en enkele boerderijen ten westen van het kerkdorp. Hier liggen nog twee planken met leuning (vlonders) over de sloten (zie afbeelding). Zuidkade Deze kade loopt van de Zouteveenseweg naar de Tanthofkade en heeft in het stelsel van bedijkingen rond het veenwater 'de Kene' een grote rol gespeeld. In de 16e eeuw was de Kene plaatselijk meer dan 50 meter breed. Deze Zuidkade vormt de scheiding tussen de Kerkpolder en de Zouteveense polder. Het eerste stuk vanaf de Zouteveenseweg tot de Kerkpoldermolensloot is aangelegd door een drassig gebied. Kruikius noemde dit gebied in 1712 aan de kant van
13
Midden-Delfkrant
Zouteveen 'Bijstervelt', wat laag en woest land betekent. Het land aan de kant van de Kerkpolder noemde hij 'De Hel' en dat is ook al geen vriendelijke naam . De Zuidkade heeft eeuwenlang dienst gedaan als waterkering en als voetpad. Het was de kortste verbinding tussen Schipluiden en Abtswoude. Ook kinderen die vanuit Abtswoude de school in Schipluiden bezochten, maakten er gebruik van; één van hen was de dichter Hubert Korneliszoon Poot ( 1869- 1733 ) . In een gedicht, waarin hij over zijn jeugd en schoolgang spreekt, maakt hij er zelfs melding van. De Zuidkade werd nog tot + 1925 gebruikt door ambachtslieden en kerkgangers . Het pad komt nog voo r op de 'Legger van Wegen en Voetpaden' van de gemeente Schipluiden. Afgezien van wat ongerief bij het zandlichaam van Rijksweg 19 is ook vandaag de dag een wandeling over deze oude dijk nog een genoegen.
L.M. van Velzen
Tentoonstelling
Nog tot en met 30 augustus is er in Delft een tentoonstelling over laagland. In natuur- en milieucentrum 'De Papaver' kunt u van alles zien en lezen over dieren en planten in onze weiden en plassen . De tentoonstelling, op mooie panelen, is geleend van de Vereniging tot Behoud van Na tuurmonumenten. De vogelwacht Delft heeft voor een aanvulling gezorgd met informatie over de ontwikkelingen in de omgeving van Delft. Het geheel is, denk ik, vooral leerzaam voor de ge1nteresseerde leek. ' De Papaver' ligt in de Delftse Hout, pal ten oosten van Rijksweg 13 (Den Haag-Rotterdam). De herrie van die weg is dan ook voo rtdurend te horen, als je de tentoonstelling bekijkt. Maar daar moet u zich maar niet door laten weerhouden.
Kruikius gaf op zijn kaart een groot aantal voetpaden aan i n de omgeving van Schipluiden . Op dit detail van zijn kaart zijn ze allemaal geheel of" gedeeltelijk te zien : het Voddi j kpad,
het kerkepad i n de Woudse Polder, de Zuidkade. Ook de Tanthofkade was een be langri j k voetpad en er waren nog meer paden tussen diverse boerderijen .
'De Papaver', Korftlaan 6a, Delft Telefoon (015) 13 43 10 Openingstijden : maandag t / m vrijdag : 9.00- 16.00 uur zondag: 14 . 00- 16.30 uur.
(H.T.)
14 elfde jaargang nr. 3 , augus tus 1987
Nieuwe paden in Midden- Delfland
De artikelen ~n dit nummer van de Midden-Delfkrant zijn voornamelijk gewijd aan de oude kerkepaden en andere voetpaden uit het verleden. Sommige van deze paden zijn nog aanwez~g (Hoeveel eeuwen al?) en kunnen nog steeds gebruikt worden. Andere paden zijn in onbruik geraakt. Maar er zijn ook nieuwe wandelpaden in en rond Midden-Delfland aangelegd. Op deze pagina willen we er een paar noemen. S.O.M.D. - paden In het recente verleden is door de Stichting Onderzoek Midden- Delfland (de voorloper van het Recreat i eschap) een plan gemaakt voor een aantal kleine recreatiev e voorzieningen in Midden- Delfland . Met deze kle inschalige plannen wilde men vast vooruit lopen op de op handen zijnde rec onstr uctie (de Reconstructiecommissie was toen nog niet ingesteld} Veel is e r niet gerealiseerd van deze planne tjes. Wel een drietal paden ten zuiden van Delft en ten noorden van Schiedam/ Ke t hel. De twee paden ten zuiden van Delft liggen t en zuiden van de wijk Tan t hof, tussen Ab t swoude en de Tanthofkade (ook een oud voe t pad). Ze zijn te herkennen aan de klaphekjes langs Abtswoude, niet ver
van de bunke r die daar staat. Zo'n klapkekje bevindt zich ook aan de Harreweg (in de buurt van de Woudweg. Het pad h ier loopt van de Harr eweg naar de Groeneweg . Even ten zuiden van dit pad loopt, langs de noordgrens van de opspui ting in de Polder Noo rd- Kethel een voe t - , f i e ts- en ruiterpad, eveneens tussen de Harreweg en de Groeneweg. Dit laatste pad is onlangs, in het kade r van de Uitvoering bij Voorrang , door de Reconst r uctiecommissie tot s t and gebracht. Ook hier is, evenals ten zuiden van Delf t, een 'ommetje' mogelij k - l angs het ene pad heen en langs het andere terug ~ Langs de Har r eweg i s in zuidelijke
Klaphekje aan de Harreweg rich ting het parkje te bereiken, dat, vlak ten noorden van het oude kerkje van Kethel, de herinnering aan het agrarisc h verleden van dit dorp (nu s taclswij k) levendig houdt.
·,_ J .. ' \.
I
'
-.
Inschrijfkaart
15
Mi dden-Delfland is de moeite waard. Ik word lid van de Midden- Delfland Vereniging. Ik ben dan tevens geabonneerd - op de Midden- Delfkrant. naam
<1)
.w •r-1
~swaterstaat
blijft ;voorden schuldig
<1)
0
straat en huisnummer
s <1) ~
weg 19 : tussentijds bericht postcode en woonplaats laatste Midden- Delfkranten htten we u, dat Rijkswaterstaat de effecten van aanleg van weg 19 in het verleden veel te kleurig' heeft voorgesteld. Het hier om de effec ten wat betreft luidhinder, de luch tve rvuiling de vogelstand. Met diverse zoeken werd deze stelling onder-
handtekening
*
als gewoon lid tegen een j.aarlijkse contributie van I (minimum I 22,50)
* als
jeugdZid tegen een jaarlijkse contributie van
I 7,50 (alleen voor personen t/m 17 jaar).
Geboortedatum:
*
=
doorhalen wat niet gewenst wordt
Ik wacht uw acceptgirokaart af.
vo.u
UC::.t:.C::
V V V !.Hlc:l.J...L~t:
pU.LUt::.L
t:::t::.ll
recreatieve inrichting gegeven en de bebossing begint hier en daar al ergens op te lijken; Hierop inhakend
Vaell.L
Ud.U.Lj
Ut:
Jä.CllLllêlVell
· L.alJ.en-
burg' en de Watersportweg. Mededelingen over loopafstand en - duur zijn op een bord aagegeven.
I
Wandelen op de grens van stad en land Een ander, zeer verrassend pad, loopt op de grens van stad en land langs de noordrand van de Vlaardingse wijk Holy. Op h"e t bijgaand kaartje zijn in dit verband twee wandelroutes aangegeven (A en B), die beginnen bij de Amstèrdamlaan. Deze beide routes lopen voor een deel door de woonwijk en door het (overigens bijzonder aantrekkelijke) wijkpark. Wilt u zich beperken tot het gedeelte op de grens van stad en land, dan kunt u het best starten op het parkeerterreintje aan de Holyweg/ Vlaardingervaart. Het (zeer smalle) pad voert gedeeltelijk langs de z.g. perskade en biedt een fraai uitzicht over de Holierhoeksepolder (Hoe lang nog?). Het"pad . loopt verder langs de singel van de begraafplaats Holy en door een smal plantsoen. Aan het eind van de Holyweg moet u even opletten: er Z~Jn twee manieren om het terrein van de vroegere IJsselhoeve te passeren, aan de zuidkant via een klein stukje Populierendreef, of aan de noordzijde via een stukje Holyweg en het (nieuwe) fietspad tussen de Breeweg en de
bij de eerste gelegenheid linksaf. Het smalle paadje loopt even door de 'bush-bush' en komt weer uit op een perskade, waar zich hier aan weers zijden een sloot bevindt . Wederom een mooi uitzicht over de polder. Vóór het zandlichaam van Rijksweg 19 buigt het pad, dat inmiddels wat officiëlere proporties heeft aangenomen, naar het zuiden door een parkstrook. U kunt hier de wandelroute van het kaartje blijven volgen, maar ook gewoon rechtsomkeerd maken en dezelfde route terug volgen . U ziet dan alles eens van een andere kant. En het blijft verrassend ... Nog enkele gegevens: Wandelroute A: lengte 3 km (ca. I uur) Wandelroute B: lengte 6 km (ca.2 uur) Het is raadzaam om stevige schoenen te dragen. Bij het Natuureducatief centrum van de afdeling Plantsoenen van de gemeente Vlaardingen is een boekje verkrijgbaar met een beschrijving van een wandeling door het wijkpark Holy . Inlichtingen: telefoon
er, schreven we in de vorige door ons (Werkgroep ~ijksweg 19) een rapport gemaakt ie waarschijnlijk rampzalige sen voor de vogelstand in Middenlnd (weidevogels, wintergasten, ~kooivogels). Bij de besluit~g destijds hebben deze effecten ~nkele aandacht gekregen, doordat ~ zo optimistisch over schreef. lat in feite dus om een grote, e schadepost. ~-Delfkrant,
nee rapport van de Werkgroep dateert van 24 februari j . l. Het is uitgebreid onderbouwd. Het wordt besloten met een aantal vragen aan RWS, o.a. waar men zijn zo zonnige verwachtingen ('Uiteindelijk geen effecten') op baseerde.
Omdat er van RWS geen antwoord kwam, hebben we op 23 april j.l. ons verzoek herhaald. De gemeenten Delft en Vlaardingen hebben de Werkgroep inmiddels per brief laten weten, dat men vindt, dat de schade aan de vogelstand een rol moet gaan spelen in de inpasbaarheidsdiscussie. Deze gemeenten hebben dit ook aan het Rijk laten weten. Maar R\
16 elfde jaargang nr. 3, augustus 1987
Voge~s ~n Midden-De~f~and~
zestig jaar ge~eden (2)
De kwartelkoning De kemphaan en de watersnip waren wat ongewone vogels, maar in onze polders leefde nog een veel geheimzinniger vogel, de kwartelkoning. De naam is al merkwaardig. In ons land broedden ook kwartels, een heel andere soort vogels. Die kwamen in Delfland niet voor, ik heb ze wel gehoord op de Veluwe. Volgens een oud volksgeloof werden de kwartels, die wa·t kleiner zijn, · op hun jaarlijkse tocht naar het zuiden aangevoerd door een wat grotere vogel, onze kwartelkoning. Vandaar die naam. Van dat aanvoerderschap geloof ik niets, maar die oude verhalen zijn op zich zelf wel aardig. Er wordt zoveel door elkaar gehaald. Een oom van mij op een boerderij aan de vroegere Gatweg, nu Wi llemsoordseweg in de Zouteveen, vertelde ons dat oude koekoeken in het najaar sparwers (in de boeken heten ze sperwers) werden. Dat verhaal kende ik al, ik lachte er niet om, had zelfs wel begrip voor het misverstand. Als je maar half goed kijkt, en menige boer kijkt beter naar koeien dan naar vogels, heeft een mannetjeskoekoek wel wat van een sperwer, ze zijn ongeveer even groot en beide hebben een mooie, licht grijsblauw golvend gestreepte borst. Wil je naar vogels kijken om ze te kennen, kijk dan goed. Een boer heeft meestal wel wat anders aan ZlJn hoofd. In de Rijnstreek stond ik eens, lang geleden toen er nog geen melkmachines waren en met de hand gemolken werd, in de melkbocht en zei tegen de man onder de koe: 'Daar boven je in die populier zit een torenvalk op zijn nest, hij kwam daar net met een muis in zijn poten voor zijn jongen aanvliegen' . 'Een torenvr jk? Ik zie daar dikwijls een koekoek' kreeg ik ten antwoord. Weer zo'n verwarring, een paar ongeveer even grote vogels werden door elkaar gehaald, of beter gezegd: een minder bekende vogel werd voor een bekende gehouden. - Voor de psychologie van de mens zit er misschien wat in, dat daarbij de grootte, en niet de kleur en het gedrag van de vogel de waarneming schijnt te bepalen. Terug naar de kwartelkoning. Net als alle andere vogels heeft hij ook een latijnse, internationaal gebruikte naam. Die luidt: Crex crex. Spreek dat scherp uit, met gesloten stembanden, schreef Thijsse al rond
1900. Je hebt dan precies de roep van de kwartelkoning, zoals ik die vroeger jaar in jaar uit in onze velden overdag en vooral 's avonds horen kon, wel op achthonderd meter afstand. Nagenoeg niemand in
Delfland wist waar dat rare geluid vandaan kwam. De vogel is al lang bij ons in Delfland weg. Nu al een aantal jaren geleden stond hij te boek als een in Nederland uitgestorven vogel, maar dat bleek ~iet juist te zijn. In de uitgestrekte uiterwaarden langs de Lek en de Waal broeden er nog, niet veel. Zestig jaar geleden waren er in ons land veel meer, maar zo goed als niemand kreeg hem ooit te zien. Er zullen, denk ik, nu in ons land geen tien mensen leven die hem ooit wel eens in zijn ogen gekeken hebben. Ik acht mij gelukkig, een van dat kleine aantal te zijn.
Hierbij het tweede artikel van Teun van der Kooij (geb. 1901) over het vogelleven in Midden- Delfland rond 1925. De illustraties zijn ook deze maal genomen uit Verkade 's albums door Jaa.P. Thijsse: Zomer (1907), Herfst (1910) en De Bonte ~lei (1911) . De aquarellen zijn van de hand van Jan van Oort. Hier onder: Geen koekoek, maar een torenvalk. Geheel onder: Geen kwartelkoning, maar patrijzen.
17
Midden-Delfkrant In 1912, misschien 1913, kreeg ik van de maaiers in het hooiland van mijn vader zeven of acht eieren van een uitgemaaid nest, van een soort patrijsje, zeiden ze. Mooie eieren, licht bruinachtig geel van kleur, met zacht roodbruine vlekken, van het type als bij het waterhoentje, maar kleiner . Als de zeis over zo'n nest was gegaan zou de vogel open en bloot te zien zijn als hij weer op de eieren zou gaan zitten, dat deed hij natuurlijk niet. Zo'n legsel van deze eieren kreeg ik meestal ook in de volgende zomer van de maaiers. Van een soort patrijsje, zeiden ze. tat kan er op wijzen dat ze · het diertje wel eens, heel terloops, hebben gezien. In de eerste jaren werd ik niet wijzer van wat de maaiers vertelden. Dat het om de kwartelkoning ging ben ik gaan begrijpen toen ik in oktober 1917 in Rotterdam les in boekhouden had en in een boekwinkel aan de Kruiskade het boekje van A.B. Wigman zag liggen: Vogelleven in Nederland. Ik dacht dat het voor f 1,25 te koop was, in de winkel moest ik er twee dubbeltjes meer voor betalen maar na enig nadenken kocht ik het toch. Met een grote sprong werd mijn vogelkennis vermeerderd, door de prachtige foto's en de korte, goed weergegeven beschrijvingen. Dat boekje werd het begin van de rond zestig vogelboeken die ik nu heb. Ik begreep dat het rare erex- crex- geroep met geen mogelijkheid van een andere vogel dan de kwartelkoning kon zijn. Maar geheimzinnig als hij leeft! Hij werd ook van buikspreken verdacht, als je hem vóór je hoorde kon hij best achter je zijn . Maaiers hebben ook wel gedacht dat het scherpe geluid dat ze hoorden iets van een onbekend reptiel, een slangetje of een soort . hagedis misschien, moest zijn. Een beest maakte geluid, maar liet zich nooit zien. En toch! Op een zondagmiddag ging ik met een paar kranten op zak (je moet je nooit vervelen), naar het hooiland, over de molensloot. Het zal tegen eind juni geweest zijn, kort voor de hooibouw. Al van ver hoorde ik het scherpe crex- crex, ik kon wel eens geluk hebben. Bij een dammetje over een tussensloot, tussen de bovenste zeven- en de tienhond bij de Rijska, ging ik in het lange gras liggep, en maar afwachten . Die zo goed als. droge tussensloot kon ik afkijken, van jongsaf was ik met een uitstekend gezichtsvermogen bevoorrecht, en daar zag ik in de verte iets lopen . Het kwam, soms wat sluipend, naar mij toe en daar hoorde ik ook het mij al lang bekende vreemde geluid. Als je aan vogels doet moet je in zo'n situatie alle tijd hebben, je doodstil houden, roerloos, je gevoelens afleggen en je vooral niet
opwinden. Je geluk is dan zo breekbaar; bij het geringste dat de vogel verdacht vindt is hij weg. Hij kwam, wat zoekend, dichterbij, tot op tien à twaalf meter, ik kon hem heel goed zien, al duurde dat niet lang. Ik heb toen niet geprobeerd zijn geluid na te doen, zo vlak bij. Dat had ik wel eens gedaan met het lang gerekte oei en het pittige wieuw van het steenuiltje, die wij een pootuil noemden. Die ging dan met zijn wel een halve slag draaiende, brede kop op een schutting vlak bij je, gemoedereerd naar je zitten kijken, hij begreep er niets van. Ook met de koekoek lukte het, aan de Rijska ging ik tussen wat uitgegroeide kniepoten zitten, de roep 'koekoek' kon ik goed nabootsen, en uit het riet van de Bommeer kwam er een aanzetten. Die raakte al gauw in opgewonden staat, vermoedde een mededinger die hij niet zag en begon nog harder te roepen dan ik, zelfs drielettergrepig 'koekoekoek' dat je een enkele keer van hem hoort, als er wat met hem aan de hand is. - Maar die middag in het lange gras heb ik de kwartelkoning niet nagedaan, ik riep geen 'crex- crex'. Al gauw hoorde ik zijn roep weer, fijn vond ik het dat hij zich altijd wist te redden. Zijn roep klonk niet onwelluidend. Het gekras van een kraai, de schorre schreeuw van een blauwe reiger of welk ander vogelgeschrei ook zou ik niet gauw onwelluidend willen noemen. Vooral toen niet, in de stilte van onze voorzomerse hooilanden, met weinig ander geluid dan allerhande vogelgeroep, ruisend riet aan de waterkant, soms een loeiende koe of een hinnikend paard . Die waren er ook nog, het was allemaal zo anders dan nu. Geheimzinnig, toch niet erg zeldzaam was de kwartelkoning bij ons, zestig jaar geleden. Al heb ik hem maar één keer gezien, gehoord heb ik hem dikwijls. Meestal midden in de maand mei voor het eerst, in de jaren rond 1920. De vroegste door mij genoteerde datum is 30 april 1930, toen hoorde ik hem op het Vlietland bij de Stenen Molen. Een maand later riep hij in de Zouteveen, op het land bij de Slinksloot waar vroeger een meer was . In onze polder de Put was hij elk jaar, soms riepen er daar twee. Ook heb ik hem gehoord in de Foppenpolder, en vlak bij het dorp Maasland in Dijkpolder waar het z.g. delletje lag, een laag stukje land waar je 's winters al gauw veldijs had. Bij Vlaardingen liep ik in 1928 op de dijk, van het station Vlaardingen Oost naar de molen aan de Kortedijk; in 't Ambacht was nog vrijwel niets gebouwd, en in het grasland in de polder aan mijn rechterhand lag een wat donkerder gekleurd stuk, op een driehonderd meter afstand, zo te
KzuarteZkoning zien een restant van een vroeger meertje, misschien bij een dijkdoorbraak of zo iets ontstaan. Die donkerder kleur wees op een ander soort begroeiing, het moet daar wat vochtiger geweest zijn. Daar hoorde ik de kwartelkoning roepen. Eenmaal, het kan in 1922 geweest zijn, heb ik in onze polders binnen een afstand van drie à vier kilometer in korte tijd zes roepende kwartel koningen gehoord. Ik haal een en ander uit de zeventien schriften met aantekeningen over vogels, die ik in de loop der jaren bijgehouden heb. - Van een neef op een boerderij in de Zaagpolder bij Krimpen aan de Lek noteerde ik dat er daar elk jaar wel vier paren waren, en elk jaar jonge kwartelkoningen. Als een lezer nog wat kan vertellen over het vroegere voorkomen van de kwartelkoning in Delfland wil ik daarvan graag kennis nemen. Ik denk niet met berichten overstelpt te worden, de vreemde vogel werd niet gezien en als zijn geluid klonk wie lette daarop? - werd er nauwelijks aan een vogel gedacht. De maat van de tweeklank was ongeveer gelijk aan wat je hoorde bij het wetten van de zeis, dat deden de maaiers, en er zat iets metaalachtigs in dat verre, vreemde en niet te definiëren geluid. Hij is bij ons weg . Waarom een vogel verdwijnt is niet altijd duidelijk,
18 elfde jaargang nr . 3, augustus I987
de oorzaak kan bijvoorbeeld sterfte zijn in het overwinteringsgebied, mogelijk Afrika. Bij de kwartelkoning zal wel vooral het ontbreken van vochtige weilanden tot zijn wegblijven hebben geleid . Want van vochtige weilanden, daar hield hij van.
Fotowedstrijd 'Midden~Delfland Er I. 2. 3.
zijn drie categorieën: zwart/wit foto's kleurenfoto's dia's .
formaat
Teun van der Kooij Mi dden- Delfland is fotogeniek. Er zijn tal van mooie plekjes, unieke vergezichten, pittoreske weggetjes en karakteristieke boerderijen. Er doen zich talloze situaties voor die de moeite waard zijn om op de gevoelige plaat vast te leggen. Daarom organiseert de Midden- Delfland Vereniging ter gelegenheid van het IO-jarig bestaan een fotowedstrijd. Onder het motto 'Midden- Delfland in beeld' kunt u t/m !_september 1987 foto's of dia's inzenden. ----- - -Iedereen kan meedoen. De onderwerpkeuze is vrij. Wel moeten de foto's in Midden- Delfland gemaakt zijn en dat moet (zo mogelijk) herkenbaar zijn. aantal U mag maximaal 3 foto's of dia's inzenden (zéér goed verpakt).
Voor foto's geldt een formaat van I3 x I8 cm t/m 24 x 30 cm . Foto's liefst niet opgeplakt, zeker niet op spaanplaat of multiplex of een ander zwaar materiaal. opschrift Elke foto of dia afzonderlijk moet aan de achterzijde voorzien zijn van uw naam en adres en het aantal ingezonden foto's of dia's. aansprakelijkheid Alle ingezonden foto's worden met de meeste zorg behandeld, maar de vereniging kan geen aansprakelijkheid aanvaarden voor beschadiging of verlies. publicatie Foto's en dia's blijven uiteraard eigendom van de inzenders . Door in te zenden verklaart men zich akkoord met eventuele publicatie in de Midden~ Delfkrant. Foto's en dia's worden aan u geretourneerd vóór
•
beeld'
IS oktober I987. tentoonstelling Bij voldoende deelname zal er (van een selectie) van de foto's in de maand september een tentoonstelling worden georganiseerd, ergens in Midden-Delfland. terugzending Gebruik bij voorkeur een stevige verpakking die ook voor terugzending gebruikt kan worden. U dient voldoende retourporto bij te sluiten. beoordeling Beoordeling vindt plaats door een deskundige jury. Over de uitslag van de wedstrijd is geen correspondentie mogelijk. Prijswinnaars ontvangen een cadeaubon. inzending Inzenden of afgeven vóór 9 september I987 aan: Secretari a at Midden- Delfland Vereniging, Londenweg I23, 3I37 LV Vlaardingen of aan Redactie Midden- Delfkrant Oostveenseweg 6, 2636 ED Schipluiden.
Anekdotes Z~Jn welkom, verhalen in de ik- vorm, diepgravende verha len en luchtige vertellingen. De kwaliteit van de inhoud zal tellen en niet de uiterlijke vorm. Ook met betrekking tot de gedichtea geldt dat de vorm vrij is. Limericks zijn welkom, maar ook sonnetten, rijmelarijen of haiku's. Ue kwaliteit van de inhoud telt ook hier.
Schrijfwedstrijd Schrijf zelf e~n verhaal over Midden-Delfland Dit najaar verschijnt een extra dik lustrum- nummer van de Midden- Delfkrant met daarin o.a. de uitslag van de elders in dit nummer aangekondigde fotowedstrijd. In dat nummer ook weer een aflevering van ons 'culturele magazine' Delflands Die p. Daarvoor willen we wederom de hulp van onze lezers en ook van anderen uit Midden- Delfland inroepen.
Er zal in de loop van dit jaar een d~skundige jury worden ingesteld die de inzendingen zal beoordelen. De beste verhalen en gedichten zullen in Delflands Diep gepubliceerd worden .
De redáctie schrijft een schrijfwedstrijd uit waarvoor deelnemers - verhalen kunnen schrijven, of - gedichten.
Het gaat om korte verhalen, zo ongeveer IOOO woorden lang, ofwel ongeveer 2~ bladzijde A4 getypt. Over de vorm geen voorwaarden.
Het onderwerp is vr~J, maar het moet duidelijk iets met het gebied Midden- Delfland te maken hebben .•
- Iedereen kan meedoen . - Voor alle inzendingen geld t dat de schrijver/schrijfster zich door het inzenden automatisch akkoord ve rklaart met eventuele plaatsing ervan in de Midden-Delfkrant/Delflands Diep. - Inzendingen dienen binnen te zijn vóór 1 oktober 1987 . - Inzenden aan: Redactie Midden- Delfkrant p/a A. Olsthoorn, Oostveenseweg 6, 2636 ED Schipluiden. - Over de uitslag van de wedstrijd en de beoordelingen wordt niet gecorrespondeerd. - De prijswinnaars ontvangen een cadeaubon. Zegt het voort! Iedereen kan meedoen.
1 0 c/ffiddenEDelflaqd JAAR
.
CVereniging
Lustrwn-concert
•
~n
't Woudt
Zoals al in de vorige Midden-Delfkrant werd aangekondigd, wordt er in de kerk van 't Woudt op zaterdag 19 september a.s. om 20.00 uur een concert gegeven ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van onze vereniging. Tijdens dit concert treden op het Utrechtse koor Cappella Traiectina en de organist Albert Moerman. Cappe~~a
Hoe bestellen? Toegangskaarten voor dit lustrumconcer t zijn te bestellen door overschrijving van f 2,50 per persoon (in plaats van f 5 , -- ); tot 18 jaar f 1,50 (in plaats van f 3, - ) op girorekening 3928463 ten name van de Midden- Delfland Vereniging te Vlaard ingen. De overschrijving dient plaats te vinden vóór 10 september, dan krijgt u de kaarten tijdig toegezonden . Wilt u het aantal bestelde kaarten duidel ij k vermelden!
Traiectina
De Cappella Tr aiectina staat, sinds de oprich ting in 1971, onder leiding van Jan Boogaarts. Hij werkt als wetenschappelijk staflid bij het Instituut voor Mu ziekwetenschap van de Rijksuniversiteit Utrecht en als hoofddocent koordirectie bij het Koninklijk Conserva t orium in Den Haag. De Cappella Traiectina, die momen te el uit zeventien zangers bestaat, geeft concerten door heel Nederland en soms ook daarbuiten. Zo werd in 1985 op uitnodiging deelgenomen aan het achtste Interna,tionale Congres voor Re ligieuze Muziek in Rome. Verde r werkte het koor mee aan verscheidene radio- , televisie- en plaatopnamen . Koor en dirigent ste l len zich ten doel om vocale muziek uit de 15e en 16e eeuw zo natuurgetrouw mogelijk uit te voeren. Veel muziek uit die periode is 'polyfoon'. Letterlijk ve rt aald is dit 'meerstemmig', maar de betekenis van de term is breder: er wordt een compositiewijze mee aangeduid waarin alle stemmen gelijkwaardig zijn en, binnen strikte harmonische regels, een zelfs t andige melodische .en r itmische structuur hebben. Tijdens het concert kunt u muziek in deze stijl horen van vijf componisten : Constanza Porta ( +1 5281601), Thomas Tomkins (1573-1656), Thomas Weelkes (+1575- 1623), Clemens non Papa (~1510-l5 56) en François Eustace du Caurroy ( 1549-1609). Van Porta wo rden uitgevoerd de psalm Dixit Dominus (voor twee v i erstemmige koren) voorafgegaan en gevolgd door de antifoon Nativitas gloriosae , de hymne Ave rnaris steUa en de lofzang Magnificat . Van deze laats t e t wee we rken componee rde Porta alleen meerstemmige zettingen van de even verzen. De oneven verzen wo rden tijdens dit concert door het orgel aangevuld . Dan volgen twee composities op de Engelse tekst When David heard van res pectievelijk Tomkins en Weelkes. Van de laatste wordt ook 0 mortal man gezongen . Van Clemens non Papa wordt het motet Ego flos campi ui t-
Enige leden van de Cappella Traiectina gevoerd. De t ekst is uit het Hooglied en Clemens componee rde het ti jdens een bezoek aan Den Bosch, waarsch i j nlijk voor de Onze Lieve Vrouwe Br oederschap . Het devies van de broederschap was 'Sicut lilium inter spinas' (Als een l elie tussen de distels) en deze tekst komt in het motet nadrukkelijk naar voren. Het laatste onderdeel van het pro gramma is het Te Deum van Du Caur roy . Ook hier zijn alleen de even verzen meerstemmig gecomponeerd. De oneven verzen worden op de Gregoriaanse, eenstemmige, melodie gezongen . Het Te Deum is een lofzang, die een plaat s heeft in de li tur gieën van feestdagen en dankdiensten . Na afloop van he t concer t kunt u een langspeelplaat van de Cappe ll a Traiectina kopen met liturgische muziek van de Engelse componist Robe rt White (+1535-157 4). De prijs van de plaat is f 20 , -- .
A~bert
Moerman
Albert Moe r man (1953) studee rde aan het Conse r va t orium in Rotterdam. Na het behalen van het solistend iploma voor or gel, studeerde hij gedur ende twee jaar bij Marie- Claire Alain in Parijs. In 1982 behaalde hij aan het Conservato ire Na tional de Musique te Par i js de 'P remi er Prix'. Daarnaast vo l gde hij cur suss en aan de 'Internationale Zomeracademie voor Orgel ' te Haarlem en de 'Académie International d'Orgue' te Saint - Donat (Frankr i jk) bij o.a. Marie- Cla ire Ala in, Piet Kee en Luigi F. Tagliavini. Naast het geven van concerten i s Albert Hoerman ook act ie f als pedagoog. Hij is als docent verbonden aan de muziekscholen van Delft en Naaldwijk. Hij is organist van de Ned . Herv . kerk te 't Woudt .
20 e lfde jaargang nr. 3, au gustus 1987
Albert Moerman wisselt de koorwerken af met enkele composities op het onlangs gerenoveerde orgel. Van de Venetiaan Giovanni Gabrieli (1557 - 1612) en de Zuid- duitse componist Christian Erbach (~1570 1635) worden twee canzona's ten gehore gebracht. Een canzona j ·• een meers temmi ge instrumentale compÓsitie, die zijn oorsprong vindt in de vakale muziek . Pablo Bruna (1611 - 1679), 'De blinde man van Daroca', is de meest expres sieve van alle Spaanse componisten. Van hem speelt Albert Moerman Tiento
de Ze tono de mano derecha . Met een Pr aeludium en fuga van Dietrich Buxtehude (1637 - 1707; Z1Jn 350e geboortejaar wordt dit jaar herdacht), wordt het concert besloten. In dit f r agmentarische werk (kenmerkend voor Bux t ehude en tijdgenoten) wisselen vir t uoze en meer recitativische delen elkaar af.
Voor de liefhebbers: Het orgel van de ' Woudtse ' kerk, gemaakt door de Firma De Ko f [ , werd in De dispositie van het orgel luidt : 19?0 in gebrui k genomen. De r enovati e vond plaat s i n 1986- 198? 8 voe t door de orgelmakers Henk van E~ ken en ManuaeZ I P"L'aestant 8 voet Holpijp Gert van Buuren, gevestigd te Leus den 4 voet Oct aef en Poor tugaal en kuns tschi l der Mixtuur CorneZis Verboom uit Rot t erdam.
e-r
Kerkepad- nwruner
Manuael II Baertpi jp c-{3 FZuyt Gems hoorn Sesquialtera PedaeZ
De kerk van 't Woudt is een prachtig kerkje. Een beschrijving ervan treft u aan in het z.g. Ker kepadnumme r van de Midden- Delfkrant (jaargang 1983, nummer 4). U kunt dit Kerkepadnummer in bezit krijgen doo r overmaki ng .van f 3,75 (inclusief ver zendkosten ) op girorekening 3928463 ten name van de Midden- Delfland Verenig i ng te Vlaardingen, onde r vermelding van 'Kerkepadnummer'.
Bordon
8 voet 4 voet 2 voet 16 voe t
Tr amblant Coppeling Manuae Z Coppeling Pedae Z I Coppe l i ng Pedael II Toonhoogte: al 440 Hz. Stemming: we lget empereerd naar ontwerp van Hara Zd Voge l . I ngebruikname 23 mei 198? .
