LESSENPAKKET & ONDERWIJSMATERIAAL

VOLKSBUND DEUTSCHE KRIEGSGRÄBERFÜRSORGE E. V.

LESSENPAKKET & ONDERWIJSMATERIAAL DIE WELLE - “WIJ WETEN TOCH BETER?”

EDUCATIEF DOSSIER AANSLUITEND BIJ EEN BEZOEK AAN DE DUITSE MILITAIRE BEGRAAFPLAATS VAN LOMMEL (ASO – TSO – BSO)

HUIS OVER GRENZEN LOMMEL

MET DANK AAN: Hans Eerdekens, leraar geschiedenis, en Dries Majewski, leraar godsdienst en zedenleer, verbonden aan de WICO Campus Mater Dei Overpelt en Rik Blervacq, leraar geschiedenis verbonden aan de WICO Campus Sint-Jozef Lommel voor hun kritische en constructieve blik op deze lesmap.

2

INHOUDSTAFEL

Inleiding: Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge e.V. Duitse militaire begraafplaats Lommel Huis Over Grenzen Educatieve visie Doelpubliek Educatieve doelstellingen Eindtermen

5 5 5 6 6 6 7

Overzicht Dossier ‘Die Welle’: 8/9 Deel 1: inleiding ‘Die Welle’, opdrachten bij de film & groepswerk: 10 Infofiche leraren 10 Opdrachten leerlingen 15 Deel 2: verwerking, besluitvorming, uitbreiding: Opdrachten leerlingen

Moeilijke woordenlijst Verbetersleutel Bronvermelding bij de afbeeldingen Geraadpleegde Bronnen

18

21 22 24 24

COLOFON Concept: Karsten Conaert, Helena Burdzy, Myriam Koonings Uitwerking educatief dossier: Karsten Conaert Layout: Janine Tobi-Credé Coverfoto´s: Affichebeeld ´Die Welle´ dankzij MOOOV – films facing the world, foto Duitse militaire begraafplaats Lommel: © Monique Bogaerts

3

4

INLEIDING VOLKSBUND DEUTSCHE KRIEGSGRÄBERFÜRSORGE E.V.

HUIS OVER GRENZEN

De Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge e.V. oftewel Duitse Oorlogsgravendienst is een humanitaire organisatie die, in opdracht van de Duitse overheid, instaat voor het behouden en onderhouden van graven van Duitse oorlogsdoden in binnen- en buitenland. Op dit moment heeft de Duitse Oorlogsgravendienst zo’n 835 militaire begraafplaatsen in 45 landen met in totaal ongeveer 2,75 miljoen oorlogsdoden onder haar hoede. Bovendien ondersteunt de organisatie nabestaanden bij hun vragen en noden, adviseert ze publieke en private organisaties met haar kennis en expertise en ondersteunt ze de internationale samenwerking op het vlak van behoud en aanleg van oorlogsgraven. Ten slotte bevordert ze de ontmoeting tussen mensen aan de rustplaatsen van de doden.

Huis Over Grenzen is als groepsaccommodatie en ontmoetingscentrum, gelegen vlak naast de Duitse militaire begraafplaats van Lommel, verbonden aan de Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge e.V. In tegenstelling tot het onderhouden van de oorlogsgraven is Huis Over Grenzen door de Duitse Oorlogsgravendienst opgericht met een educatieve verantwoordelijkheid en functie. Zo worden er in Lommel voor zowel binnenlandse als buitenlandse school- of jeugdgroepen en volwassenen projecten, workshops en internationale ontmoetingen georganiseerd. Deze ontmoetingen staan in het teken van vredes- en herinneringseducatie en kunnen een dagbezoek of een meerdaags verblijf omvatten.

DUITSE MILITAIRE BEGRAAFPLAATS LOMMEL Als we aan Duitse oorlogsgraven in België denken, zijn de talrijke militaire begraafplaatsen in West-Vlaanderen en Wallonië met gesneuvelden van ’14 – ’18 uiteraard niet weg te denken. Maar ook in Limburg zijn er naast Belgische, Britse en Poolse ook Duitse oorlogsgraven te vinden. En wel in het bosrijke Lommel. Welgeteld 39.108 graven. In Lommel is het merendeel van de gesneuvelden echter slachtoffer van WOII. Daarom is deze locatie niet enkel qua oppervlakte, zo’n 16 hectare, maar vooral op vlak van het aantal doden de grootste in zijn soort in West-Europa. Toch bevinden er zich hier, haast onzichtbaar tussen de grijze massa aan grafkruisen, ook 483 geïdentificeerde doden van de Eerste Wereldoorlog. De militaire begraafplaats van Lommel vertelt een omvangrijk deel van de oorlogsgeschiedenis in België en West-Europa. Onder de gesneuvelden bevinden zich slachtoffers van de Achttiendaagse veldtocht in 1940, de bezetting en bevrijding van België, het Ardennenoffensief, de Slag om het Hürtgenwald, de Slag om Aken en bij Remagen. Even divers als de militaire carrière van de doden is hun eigen achtergrond. Zo zijn er in Lommel ook verpleegsters van het Duitse Rode Kruis begraven en vinden er onder meer slachtoffers van de ‘laatste reserves’ zoals kindsoldaten en ouderen alsook Europese vrijwilligers voor de Duitse strijdkrachten en krijgsgevangenen een laatste rustplaats.

5

EDUCATIEVE VISIE Het educatieve werk van Huis Over Grenzen heeft als uitgangspunt de historische achtergrond van de Duitse militaire begraafplaats en het persoonlijke relaas van de mensen die er begraven zijn. Daarom wil Huis Over Grenzen de begraafplaats en de gesneuvelden een plaats geven in het collectieve geheugen van ’40 – ’45. Daarnaast ziet Huis Over Grenzen het verleden als studieobject voor huidige conflicten. Door aan herinnerings- en vredeseducatie te doen, wil het jong en oud bewust maken van de impact van een extreem gedachtengoed, zoals het nationaalsocialisme, op een maatschappij. Ten slotte is de Duitse militaire begraafplaats een uitgelezen locatie waar mensen zich bewust kunnen worden van de oorzaken en gevolgen van oorlog.

Aangezien bepaalde thema’s met betrekking tot nazi-Duitsland in de lesmap vrij algemeen behandeld worden, kunnen de opdrachten aangevuld worden met eigen lesmateriaal. Ten slotte biedt de lesmap leraren bronnenmateriaal, kennis en werkvormen aan die bruikbaar zijn in de les. Natuurlijk kan er vrij geput worden uit het aangeboden materiaal. Zo kan er ook zelf een les op maat samengesteld worden. Voor de leerlingen is het aangeraden om enige voorkennis omtrent zowel de Tweede Wereldoorlog als de Koude Oorlog te hebben vooraleer te starten met deze lesmap.

DOELPUBLIEK Deze lesmap is specifiek ontwikkeld voor leerlingen van de 3e graad aso, tso en bso. Met het lesmateriaal kan je als leraar geschiedenis en PAV/ MAVO concreet aan de slag. Maar ook als leraar godsdienst of niet-confessionele zedenleer kan je uit dit materiaal putten. Met het lesmateriaal kan je als leraar geschiedenis en PAV/ MAVO concreet aan de slag. Maar ook als leraar godsdienst of niet-confessionele zedenleer kan je uit dit materiaal putten.

PEDAGOGISCHE DOELSTELLINGEN Deze educatieve lesmap werd ontwikkeld door Huis Over Grenzen als aansluiting op een bezoek van schoolklassen aan de Duitse militaire begraafplaats van Lommel en heeft vier doelen: 1. Het verwerven van bepaalde kennis en inzichten over het ontstaan van autoritaire samenlevingen en de instandhouding ervan. 2. Het ontwikkelen van een kritische blik ten opzichte van het verleden en met oog voor actuele gebeurtenissen. 3. Het werken aan attitudes, zoals empathie, zodat het beoordelings- en inlevingsvermogen ten opzichte van bepaalde aspecten van verschillende autoritaire regimes in het verleden en heden bevorderd wordt. 4. Het collectieve bewustzijn op regionaal en nationaal vlak ten opzichte van de Duitse militaire begraafplaats van Lommel vergroten op een politiek neutrale en educatief ver antwoorde manier en de locatie een plaats geven in de herinnering aan WOII.

6

EINDTERMEN Met deze lesmap werk je als leraar enerzijds aan vakoverschrijdende eindtermen. Anderzijds komen de opdrachten ook in aanraking met een aantal specifieke, vakgebonden eindtermen van de 3e graad. U vindt ze hier onder terug voor het vak geschiedenis. Vakoverschrijdende eindtermen: Bron: www.ond.vlaanderen.be/curriculum/secundair-onderwijs/ derde-graad/index.htm

Gemeenschappelijke stam De leerlingen: (empathie) 5 houden rekening met de situatie, opvattingen en emoties van anderen; (exploreren) 8 benutten leerkansen in diverse situaties; (flexibiliteit) 9 zijn bereid zich aan te passen aan wisselende eisen en omstandigheden; (kritisch denken) 11 kunnen gegevens, handelwijzen en redeneringen ter discussie stellen aan de hand van relevante criteria; 12 zijn bekwaam om alternatieven af te wegen en een bewuste keuze te maken; 13 kunnen onderwerpen benaderen vanuit verschillende invalshoeken; (mediawijsheid) 14 gaan alert om met media; 15 participeren doordacht via de media aan de publieke ruimte; (open en constructieve houding) 16 houden rekening met ontwikkelingen bij zichzelf en bij anderen, in samenleving en wereld; 17 toetsen de eigen mening over maatschappelijke gebeurtenissen en trends aan verschillende standpunten; (respect) 18 gedragen zich respectvol; (samenwerken) 19 dragen actief bij tot het realiseren van gemeenschappelijke doelen; (verantwoordelijkheid) 20 nemen verantwoordelijkheid op voor het eigen handelen, in relaties met anderen en in de samenleving;

(zelfbeeld) 21 verwerven inzicht in de eigen sterke en zwakke punten; 22 ontwikkelen een eigen identiteit als authentiek individu, behorend tot verschillende groepen; (zorgzaamheid) 26 gaan om met verscheidenheid; 27 dragen zorg voor de toekomst van zichzelf en de ander.

Context 5 : Politiek-juridische samenleving De leerlingen: 1 geven aan hoe zij kunnen deelnemen aan besluitvorming in en opbouw van de samenleving; 3 tonen het belang en dynamisch karakter aan van men sen- en kinderrechten; 4 zetten zich actief en opbouwend in voor de eigen rechten en die van anderen; 5 tonen aan dat het samenleven in een democratische rechtsstaat gebaseerd is op rechten en plichten die gelden voor burgers, organisaties en overheid; 6 erkennen de rol van controle en evenwicht tussen de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht in ons democratisch bestel; 7 illustreren de rol van de media en organisaties in het functioneren van ons democratisch bestel; 9 toetsen het samenleven in ons democratisch bestel aan het samenleven onder andere regeringsvormen; 10 illustreren hoe een democratisch beleid het algemeen belang nastreeft en rekening houdt met ideeën, stand punten en belangen van verschillende betrokkenen;

Context 7: Socioculturele samenleving De leerlingen: 1 beschrijven de dynamiek in leef- en omgangsgewoon ten, opinies, waarden en normen in eigen en andere sociale en culturele groepen; 2 gaan constructief om met verschillen tussen mensen en levensopvattingen; 3 illustreren het belang van sociale samenhang en soli dariteit; 4 trekken lessen uit historische en actuele voorbeelden van onverdraagzaamheid, racisme en xenofobie; 5 geven voorbeelden van de potentieel constructieve en destructieve rol van conflicten; 7 illustreren de wederzijdse beïnvloeding van kunst, cul tuur en techniek, politiek, economie, wetenschappen en levensbeschouwing

7

OVERZICHT DOSSIER: ‘DIE WELLE’ DEEL 1: (LESUUR 1, 2, 3) INLEIDING ‘DIE WELLE’: OPDRACHTEN BIJ DE FILM + GROEPSWERK

25 MINUTEN 100 MINUTEN

DEEL 2: (LESUUR 3, 4) VERWERKING OPDRACHTEN + UITBREIDING: (NON)CONFORMISME IN NAZI-DUITSLAND

100 MINUTEN

8

DOSSIER ‘DIE WELLE’ BESCHRIJVING

DOEL

Het educatieve dossier ‘Die Welle’ gaat dieper in op de gelijknamige film van Dennis Gansel uit 2008. Het citaat “Wij weten toch beter?” komt eveneens uit de film en toont de gelatenheid en arrogantie van bepaalde jongeren ten opzichte van thema’s zoals het nationaalsocialisme. Deze lesmap wil leerlingen laten reflecteren of een dictatuur wel degelijk onmogelijk zou zijn in het huidige Europa. Wat hebben we precies geleerd uit het verleden? Zijn we werkelijk kritisch en gewapend genoeg ten opzichte van autoritaire en radicale ideeën in onze samenleving? En in hoeverre zijn we beïnvloedbaar door de kracht van een groep en wat anderen doen?

De globale doelstelling van dit dossier is om leerlingen inzicht te geven in hoe een autoritaire samenleving kan ontstaan. Dit in vergelijking met hun eigen leefwereld. Op die manier raken leerlingen vertrouwd met begrippen zoals indoctrinatie, manipulatie en propaganda en ondervinden ze de kracht - zowel positief als negatief - die een groep kan uitoefenen op mensen.

Deze lesmap legt zich tijdens een viertal lesuren toe op de onderwerpen dictatuur en groepsdruk. Als werkvorm wordt er gekozen voor het integraal bekijken van de film ‘Die Welle’. Nadien volgt er een bespreking van de film en een verwerking van enkele opdrachten.

Ten slotte kunt u als leraar met deze lesmap aan de slag als aansluiting op uw bezoek aan de Duitse militaire begraafplaats van Lommel. Eenmaal ter plekke kunt u met uw klas terecht bij Huis Over Grenzen, waar verschillende activiteiten omtrent WOII en de militaire begraafplaats aangeboden worden. Ten slotte kunt u bepaalde opdrachten uit de lesmap ook tijdens een bezoek aan de Duitse militaire begraafplaats met uw klas behandelen.

DOELSTELLINGEN a. b. c. d.

De leerlingen begrijpen methoden waardoor mensen meegesleurd worden door een groep (groepsdruk/ peer pressure). De leerlingen krijgen inzicht in de kracht - zowel negatief als positief - van een groep, en de kracht van een leider ten opzichte van een individu. De leerlingen reflecteren over zichzelf en leren om kritisch om te gaan met groepen in hun eigen samenleving. De leerlingen krijgen inzicht in een aantal bouwstenen van de dictatuur zoals propaganda, indoctrinatie en manipulatie.

WERKVORMEN a. b.

Integraal bekijken van de film ‘Die Welle’ (duur: 110 minuten). Verwerking van de film en discussie.

MATERIAAL a.

De film ‘Die Welle’ dient voor dit gedeelte aangekocht te worden, de trailer is beschikbaar via YouTube.

9

DOSSIER ‘DIE WELLE’ INFOFICHE LERAREN THE WAVE 1967: DE DERDE GOLF “A mirror is a deadly weapon” – Ron Jones Ron Jones is geschiedenisleraar aan de Cubberley High School, Palo Alto, VS. Tijdens één van zijn lessen legt hij uit hoe het nazisme in Duitsland kon ontstaan en hoe Duitse burgers toestonden dat de nazipartij aan de macht kwam, met alle gevolgen van dien: xenofobie, discriminatie, volkerenmoord en oorlog. Bij veel leerlingen heerst er een gevoel van ongeloof. Als gevolg op die reactie neemt Jones een impulsieve beslissing en besluit hij om de leerlingen aan den lijve te laten ondervinden wat fascisme precies is en hoe makkelijk het is om een menigte te manipuleren. Hij sleept de leerlingen, zonder hen op voorhand te informeren of voor te bereiden, mee in een rollenspel, een experiment dat hij ‘De Derde Golf’ noemt. Jones haalt zijn mosterd bij surfers die vertellen dat de derde golf op rij de grootste is. Hij wil zijn klas tot een hechte, uniforme groep smeden en richt een beweging op die dezelfde naam krijgt als het experiment. In de groep heerst een strakke discipline. Elke vorm van individualiteit is uit den boze. Enkel gemeenschapsgevoel telt nog. De groep schaart zich rond hun leider: Ron Jones zelf. Het experiment zou uiteindelijk vijf dagen duren en begint onschuldig. De leerlingen hebben een eigen groet en maken een vlag voor hun beweging. Jones introduceert ook een nieuwe zithouding die de leerlingen moeten aannemen. Vanaf dan leidt het experiment een eigen leven. Op de derde dag sluiten ook leerlingen van buiten de geschiedenisklas zich aan. Leerlingen zijn gemotiveerd, gedisciplineerd en presteren opmerkelijk beter. Diegenen die zich verzetten tegen het experiment worden naar de bibliotheek gestuurd en krijgen slechte cijfers. Ook leert Jones zijn leerlingen hoe ze anderen lid kunnen maken van ‘De Derde Golf’. Aan het eind van de derde dag is de aanhang gegroeid tot ruim 200 scholieren. Tot zijn verrassing beginnen leerlingen overtredingen van medeleerlingen aan Jones te melden en bespioneren ze elkaar. Op de vierde dag begint het experiment uit de hand te lopen. Jones kondigt aan dat ‘De Derde Golf’ onderdeel is van een landelijke beweging en dat een kandidaat voor het landelijke leiderschap van de beweging zich de dag erop bekend zal maken. Rond het middaguur van de vijfde dag verzamelen alle leden van ‘De Derde Golf’ zich. In plaats van een televisietoespraak van de landelijke leider laat Jones hen alleen ruis zien. Vervolgens onthult hij dat de leerlingen onderdeel geweest zijn van een experiment en dat ze zonder het te weten de sfeer van superioriteit hebben nagebootst die ook de opkomst van nazi-Duitsland heeft veroorzaakt. Tot slot vertoont hij een film over het naziregime. Het experiment is ten einde. De leerlingen blijven gedesillusioneerd en verbouwereerd achter door hun eigen gedrag. “It was strange how quickly the students took to this uniform code of behavior. I began to wonder just how far they could be pushed. Was this display of obedience a momentary game we were all playing, or was it something else? Was the desire for discipline and uniformity a natural need?” In 1976 publiceert Jones zijn ervaringen over ‘De Derde Golf’ in de vorm van een bundeling van kortverhalen die hij ‘No Substitute for Madness!’ noemde. Daarna verschijnen er verschillende publicaties over Jones’ ervaringen, zoals het bekende boek ‘The Wave’ van Todd Strasser (Morton Rhue) uit 1981.

10

FILM: ‘DIE WELLE’

Gebaseerd op de ervaringen van Ron Jones en het boek van Todd Strasser verschijnt in 1981 ook de tv-film ‘The Wave’, geregisseerd door Alexander Grasshoff. De film speelt zich af in een Amerikaanse secundaire school. In 2008 verschijnt een Duitse remake: ´Die Welle´, geregisseerd door Dennis Gansel. Hoewel beide films gebaseerd zijn op het oorspronkelijke experiment worden in ´Die Welle´ ook fictieve elementen toegevoegd. Zo is bijvoorbeeld de dood van het personage Tim niet gebaseerd op waargebeurde feiten. ´Die Welle´ werd onder andere genomineerd voor de categorie Beste Film tijdens de European Film Awards en won de prijs voor Beste Speelfilm tijdens de German Film Awards. De film werd een internationaal succes.

DUITSLAND IN DE 21e EEUW “Dus jullie zijn van mening dat een dictatuur vandaag de dag in Europa niet meer mogelijk zou zijn?” Leerkracht Rainer Wenger stelt deze vraag aan zijn leerlingen. Het is het begin van een projectweek rond staatsvormen, in het bijzonder omtrent het thema autocratie. Bij de leerlingen is niet bepaald motivatie te bespeuren. Ze reageren verveeld: “We zijn slimmer dan de Nazi’s. Zoiets is vandaag niet meer mogelijk. Het is iets van het verleden”. Verbaasd door de arrogantie van zijn leerlingen besluit Wenger een ongewoon experiment in te voeren om de leerlingen te laten voelen wat autocratie precies inhoudt. Hij probeert hen duidelijk te maken hoe het mogelijk is dat een dictatuur kan ontstaan en hoe makkelijk mensen te beïnvloeden zijn. Net als Ron Jones voert Wenger een aantal regels in en sticht hij de groep ‘Die Welle’, met alle gevolgen van dien voor de leerlingen en voor zichzelf.

11

OPBOUW VAN DE LES Hieronder vindt u een voorbeeld van hoe de les in fasen opgebouwd kan worden. Hoewel deze opbouw erg concreet opgevat is, heeft u als leraar uiteraard de mogelijkheid om vrij te putten uit deze lesmap en de lessen naargelang uw eigen manier van lesgeven samen te stellen.

1. INLEIDING EN VOORBESPREKING Als inleiding op de film kunt u starten met een opdracht rond groepen. De leerlingen ontwerpen hun eigen ‘unieke’ groep en bedenken manieren om leden te werven. Op die manier kunt u polsen in hoeverre de leerlingen opgaan in hun zelfbedachte groep en hoe zij zichzelf zien binnen die groep. Bovendien kunt u met deze oefening even terugkoppelen naar begrippen zoals conformisme en propaganda.

DOEL: •

De leerlingen realiseren dat de aantrekkingskracht van een groep en de kracht van het groepsgevoel een grote invloed, zowel positief als negatief, kunnen hebben op een individu.

Ten tweede kunt u de trailer van de film ‘Die Welle’ tonen. Deze is makkelijk te vinden via YouTube. De leerlingen denken na waarover de film gaat en wie de personages zijn. Met de voorgaande opdracht in het achterhoofd ondervinden de leerlingen al tot welke gevolgen de kracht van een groep kan leiden.

2. BEKIJKEN VAN DE FILM Voor dit gedeelte kunt u als volgt te werk gaan. Deel de leerlingen voor het bekijken van de (hele) film op in subgroepjes van 3 tot 4 leerlingen. Per groepje krijgen de leerlingen een reeks algemene vragen. Deze zijn identiek voor alle leerlingen in de klas en worden beantwoord tijdens het bekijken van de film. Ten tweede werken de leerlingen naast de algemene vragen met een volgkaart met betrekking tot de vier belangrijkste personages uit de film: Marco, Karo, Tim en Rainer. Deze werkkaart bevat een aantal vragen over de rol van elk van de personages binnen de groep ‘Die Welle’ en de gevolgen voor zichzelf. Afhankelijk van de grootte van uw klas zullen meerdere leerlingen allicht dezelfde volgkaart ontvangen.

DOEL: •

De leerlingen bestuderen de impact van ´Die Welle´ op individuele personages uit de film.

12

3. VERWERKING VAN DE OPDRACHTEN: Na de film kunt u de leerlingen eerst enkele bevindingen en persoonlijke gevoelens omtrent de film laten noteren en kort laten vertellen. Ten tweede kunt u de algemene vragen met de leerlingen overlopen. De leerlingen bespreken hun personage aan de hand van de verschillende inhoudsvragen. In een volgend onderdeel van de verwerking kan u een klasgesprek/ discussie op gang brengen aan de hand van enkele stellingen. Ook tijdens dit onderdeel kunt u weer terugkoppelen naar de volgkaarten. U kunt de stellingen klassikaal behandelen of de leerlingen activeren aan de hand van volgende spelmethode: ⇨

Schuif de schoolbanken aan de kant en maak een open plek in het klaslokaal. Leg uit dat u een stelling gaat voorlezen waarmee de deelnemers akkoord of niet akkoord kunnen gaan.

⇨

Bij elke stelling die u voorleest, verplaatsen de leerlingen zich naar twee uiteinden van het klaslokaal. Eén uiteinde voor mensen die het eens zijn en het andere voor diegenen die het oneens zijn. U kunt ook werken met vakken en deze bijvoorbeeld markeren met een rode en groene kleur of door plakkaatjes met ´akkoord´ of ´niet akkoord´ aan de muur te hangen. Bovendien kunt u de leerlingen hun mening laten nuanceren door hen bijvoorbeeld tussen de uiteinden te laten plaatsnemen. Diegenen die geen mening hebben of neutraal willen blijven, kunnen in het midden staan. Laat alleszins ruimte voor mensen die geen mening hebben of twijfelen.

⇨

U kunt een stopwatch gebruiken en de leerlingen bijvoorbeeld 30 seconden tijd geven om een standpunt in te nemen.

⇨

Wanneer alle leerlingen plaatsgenomen hebben, vraagt u enkele leerlingen naar hun motivatie en wordt elke stelling besproken. U kan hen ook vragen naar voorbeelden van bepaalde situaties die ze hebben meegemaakt in hun eigen leven of terugkoppelen naar de film en de werkkaartjes.

⇨

Ten slotte verwisselen leerlingen die door een antwoord van een ander van mening veranderd zijn van plaats. Dit spel neemt tijd in beslag en kunt u best strak modereren. U hoeft daarom ook niet alle stellingen te bespreken.

Ten slotte kunt u voor de besluitvorming even terugkoppelen naar nazi-Duitsland en een fragment laten zien uit de nazipropagandafilm ´Triumph des Willens´ van Leni Riefenstahl uit 1935. Deze film is makkelijk te vinden via YouTube. U kunt bijvoorbeeld fragment 45:30 – 47:30 laten zien, waarin Adolf Hitler jongens van de Hitlerjeugd toespreekt. De leerlingen vergelijken het fragment met de voorlaatste scene uit ´Die Welle´ (01:25:55 – 01:29:13) en nemen in beide fragmenten de relatie van het publiek/de massa ten opzichte van de spreker/ de leider onder de loep.

Doel: •

De leerlingen leren begrippen kennen zoals propaganda, indoctrinatie, manipulatie.

•

De leerlingen reflecteren over hoe kritisch te blijven en zich te wapenen tegen een groep die hen dreigt mee te sleuren.

•

De leerlingen slaan een brug tussen heden en verleden en krijgen inzicht in de kracht, zowel negatief als positief, van een groep en een charmismatische leidersfiguur op een individu.

13

4. UITBREIDING: Voor deze uitbreidende oefening maken de leerlingen kennis met het verhaal van Sophie Scholl, een Duitse studente die protesteerde tegen het naziregime, en Günther Bellmann, een Duitse jongen die lid was van de Hitlerjeugd. Beide getuigenissen zijn authentiek. De leerlingen zoeken naar gelijkenissen met personages of beelden uit de film ´Die Welle´. Bovendien reflecteren ze over hoe ze zelf een stap achteruit kunnen nemen wanneer ze dreigen meegesleurd te worden door een groep en in hoeverre dat nog evident is wanneer je al meegesleurd bent.

Doel: •

De leerlingen leggen verbanden tussen personages uit de film en authentieke getuigenissen (nazi-Duits land).

•

De leerlingen reflecteren over de rol van het individu en de eigen verantwoordelijkheid ten opzichte een groep.

•

De leerlingen denken na over hoe kritisch te blijven en zich te wapenen tegen een groep die hen dreigt mee te sleuren.

14

DOSSIER ‘DIE WELLE’ 1. INLEIDING a. • • •

b. • •

Beeld je in: Je richt een eigen groep op. Bedenk een naam voor je groep Je groep is uniek. Denk na over een eigen ‘stijl’ (bv. kleding stijl, accessoires) en eigen ideeën, opvattingen, waarden en normen die jullie belangrijk vinden. Je wil het ledenaantal in je groep vergroten. Welke manieren zou je kunnen gebruiken om andere leerlingen op school te overtuigen om deel uit te maken van jouw groep? Bekijk de trailer van de film ‘Die Welle’. Waar gaat deze film over, denk je? Waar en wanneer speelt de film zich af?

2. ‘DIE WELLE’: OPDRACHTEN BIJ DE FILM ALGEMENE VRAGEN: a. Hoe lang duurt het experiment? _________________ b.

De groep ‘Die Welle’ verwerft steeds meer invloed door drie kernbegrippen: macht door discipline (houden aan regels), gemeenschap (iedereen = gelijk) en handelen (actie ondernemen). Van elk begrip zie je voorbeelden in de film. Kies voor elk begrip drie voorbeelden uit het kader.

•

DISCIPLINE: ……………………………………………………………………………………………………………………………….

•

GEMEENSCHAP: ………………………………………………………………………………………………………………………..

•

HANDELEN: ……………………………………………………………………………………………………………………………….

Eigen website - speciale groet bij ontmoeting - hand opsteken vooraleer iets zeggen - ‘uniform’ dragen - onmiddellijk gaan zitten - eigen logo - leraar met ‘u’ aanspreken - in gelijk tempo marcheren - graffiti

c. Wat gebeurt er met leerlingen die niet willen toetreden tot ‘Die Welle’? ___________________________________________________________________________________

15

Naam personage: ______________________________________________

✂

a. Beschrijving: (bv. sociale achtergrond, karaktereigenschappen, …) ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________

b. Treedt toe tot ‘Die Welle’: ja/nee (omcirkel) Treedt toe tot ‘Die Welle’, omdat… ______________________________________________________________________________________________________________

c. Taken in de groep: ______________________________________________________________________________________________________________

d. Persoonlijke betekenis van ‘Die Welle’ voor je personage: ______________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________

e. Positieve/negatieve gevolgen van (geen) lidmaatschap ‘Die Welle’ voor je personage: ______________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________

Naam personage: ______________________________________________

✂

a. Beschrijving: (bv. sociale achtergrond, karaktereigenschappen, …) ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________

b. Hoe is hij als leerkracht in ‘Die Welle’ anders dan een normale leraar ten opzichte van de leerlingen? ______________________________________________________________________________________________________________

c. Hoe is hij als leerkracht in ‘Die Welle’ anders dan een normale leraar ten opzichte van andere leerkrachten? ______________________________________________________________________________________________________________

d. Positieve/negatieve gevolgen ‘Die Welle’ voor je personage: ______________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________

16

Naam personage: ______________________________________________

✂

a. Beschrijving: (bv. sociale achtergrond, karaktereigenschappen, …) ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________

b. Treedt toe tot ‘Die Welle’: ja/nee (omcirkel) Treedt toe tot ‘Die Welle’, omdat… ______________________________________________________________________________________________________________

c. Taken in de groep: ______________________________________________________________________________________________________________

d. Persoonlijke betekenis van ‘Die Welle’ voor je personage: ______________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________

e. Positieve/negatieve gevolgen van (geen) lidmaatschap ‘Die Welle’ voor je personage: ______________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________

Naam personage: ______________________________________________

✂

a. Beschrijving personage: (bv. sociale achtergrond, karaktereigenschappen, …) ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________

b. Treedt toe tot ‘Die Welle’: ja/nee (omcirkel) Treedt toe tot ‘Die Welle’, omdat… ______________________________________________________________________________________________________________

c. Taken in de groep: ______________________________________________________________________________________________________________

d. Persoonlijke betekenis van ‘Die Welle’ voor je personage: ______________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________

e. Positieve/negatieve gevolgen van (geen) lidmaatschap ‘Die Welle’ voor je personage: ______________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________

17

3. VERWERKING •

Wat is jou het meest bijgebleven van de film?

____________________________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________________________ •

Zijn er personages wiens persoonlijkheid lijkt op die van jou? Leg uit waarom.

____________________________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________________________ •

Ben je zelf al eens ingegaan tegen de wil van een groep? Wat waren de gevolgen? Geef een voorbeeld.

___________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________ OPDRACHT 1. __________________________________________________ Beantwoord de volgende vragen op basis van de volgkaart die je invulde tijdens het bekijken van de film. 1.

Waarom traden de personages wel/ niet toe tot de groep? Wat leverde het op?

2.

Welke betekenis kreeg de groep in het leven van de personages?

3.

Wat was het uiteindelijke gevolg ‘Die Welle’ voor elk van de personages? Wat heeft de groep met hun gedaan?

4.

Waarom voelde het einde van ‘Die Welle’ net voor Tim zo extreem aan?

5.

Had het dramatische einde vermeden kunnen worden, denk je?

_________________________________________________ OPDRACHT 2. __________________________________________________ Ben jij het eens met de volgende stellingen? •

Als je niet doet wat anderen ook doen, wordt dat vaak als negatief ervaren.

•

Radicale groeperingen bestaan grotendeels uit mensen die zich uitgesloten of eenzaam voelen.

•

Wanneer je samen met anderen bent, voel je jezelf beter of sterker dan normaal.

•

Radicale groeperingen hebben een grotere aantrekkingskracht op mensen uit een kansarme omgeving.

•

Je verlegt sneller je grenzen onder druk van anderen dan uit jezelf.

•

Radicale groeperingen hebben een grotere aantrekkingskracht op mensen met een beperktere opleiding of kennis.

18

BESLUIT: a.

Bekijk het filmfragment uit de Nazipropagandafilm 'Triumph des Willens' (1935) van Leni Riefenstahl. Welke gelijkenissen zie je met de laatste scène uit ‘Die Welle’ (toespraak van Rainer Wenger)?

b.

Begrijp je na het bekijken van de film ‘Die Welle’ hoe de Nazi’s aan de macht zijn kunnen komen, met alle gevolgen van dien?

Op de Duitse militaire begraafplaats van Lommel zijn zo´n 39.000 Duitse soldaten begraven. Ze zijn hoofdzakelijk gesneuveld tijdens WOII. Door het hoge aantal slachtoffers is de begraafplaats van Lommel de grootste in zijn soort in West-Europa.

19

4. UITBREIDING: (NON)CONFORMISME IN HET DERDE RIJK: “Vrijheid!” Sophie Scholl is vandaag de dag in Duitsland een gekend symbool voor vrijheid en tolerantie. Waarom? Toen ze in 1942 op 21-jarige leeftijd ging studeren aan de Universiteit van München, kwam ze in contact met de vriendenkring van haar broer Hans. Hij studeerde er geneeskunde en was gedurende een paar maanden legerarts in Rusland. Daar ondervond Hans de gruwelen van het Oostfront en realiseerde hij zich dat de oorlog een verloren strijd was. Bovendien waren Sophie en Hans in hun jeugd lid geweest van de Hitlerjeugd, waar ze het moeilijk hadden met de beperking van persoonlijke vrijheid en creativiteit. Daarom besloten zowel Sophie, Hans en een aantal medestudenten zich te verzetten tegen het naziregime. Ze richtten een groep op, Die Weisse Rose (De Witte Roos), en zetten zich in voor vrijheid en rechtvaardigheid. Aan de hand van geweldloos verzet protesteerden ze tegen de oorlog en het regime. Met pamfletten probeerden ze in het geheim mensen rondom zich te overtuigen om kritisch te zijn en zich tegen de Nazi’s te keren. De beweging had niet alleen in München, maar ook in andere Duitse steden succes en het ledenaantal van de groep groeide al snel. Maar toen Sophie en Hans op 18 februari 1943 pamfletten in de Universiteit verspreidden, liep het mis. Ze werden betrapt en gearresteerd door de Gestapo, de Duitse staatspolitie. Vier dagen later werden Hans en Sophie door een rechter ter dood veroordeeld.

“Wij zijn niets, ons Volk en Vaderland is alles.” Günther Bellmann werd in 1942 op 10-jarige leeftijd lid van de Hitlerjeugd. Toen Adolf Hitler in 1933 met de nazipartij in Duitsland de macht overnam, probeerde Hitler ´zijn´ jeugdbeweging uit te breiden en zo veel mogelijk jongeren te werven. De Hitlerjeugd ging veel verder dan ravotten en spelletjes spelen en stond volledig in het teken van het naziregime. Systematisch werden jongeren gehersenspoeld, zodat ze nog maar één levensdoel hadden: leven in functie van het nationaalsocialisme. Jongens kregen er naast politieke lessen ook fysieke training en werden zo op een sluwe manier voorbereid op het soldatenleven. Ook Günther kreeg een uniform van de Hitlerjeugd. “Eerlijk gezegd was ik een ander mens. Thuis kon ik soms razend kwaad worden als mijn ouders zich uitspraken tegen de overheid. Het feit dat zij niet zo veel van de ‘Führer’ leken te houden als ik maakte me droevig en boos. Hoewel me de tucht en discipline in de Hitlerjeugd soms zwaar vielen, raakte ik er na verloop van tijd aan gewend. Over het algemeen ervoer ik mijn tijd in de Hitlerjeugd als mooi en boeiend. Niet alleen sport, maar ook techniek interesseerde me. Zo leerde ik er morsecode, kaartlezen en communiceren via de radio. Ook moesten we marcheren en liepen we mee in parades. Bovendien kreeg ik zelfs lessen in militaire tactieken en leerde omgaan met kleinkaliber geweren. Ik had er goede vrienden en maakte plezier. Hetgeen me nu vaak verwondert is hoe makkelijk ik destijds de nazi-ideologie als vanzelfsprekend beschouwde. Na de oorlog, toen ik hoorde over de Holocaust en de concentratiekampen, veranderde mijn blik. Ik zag in dat ik jarenlang belogen en gemanipuleerd was...”

a.

Zie je een verband tussen het verhaal van Sophie Scholl en Günther Bellmann en personages of scènes uit de film ‘Die Welle’? Verklaar je antwoord!

b.

Had de Duitse bevolking meer actie kunnen ondernemen tegen het naziregime? Was verzet vanzelfsprekend, denk je? Hoe zat dat in ´Die Welle´?

20

MOEILIJKE WOORDENLIJST

CENSUUR De overheid houdt toezicht wat gepubliceerd of gezegd wordt in de pers, op het toneel, in films of zelfs in brieven. Als er daarin dingen zijn die de overheid schrapt of verbiedt, is dat censuur. Censuur wordt gezien als een fundamentele beknotting van de vrijheid van meningsuiting. CONFORMISME De neiging om je aan te passen aan gedrag, opvattingen en gewoonten in een bepaalde groep. Zich strak houden aan de gedragsregels die in een bepaalde gemeenschap leven, maar die niet bij wet zijn opgelegd. Het tegenovergestelde is non-conformisme. DEMOCRATIE Een bestuursvorm waar de regering door een meerderheid van het volk gekozen wordt en via een parlement het land bestuurt. DICTATUUR Staatsvorm waarbij de macht in een land in de handen is van een kleine groep mensen of van één persoon, de dictator. Een gelijkaardig begrip is autocratie. HITLER, ADOLF (1889 - 1945) Van Oostenrijkse afkomst, hoofd van de nazipartij (NSDAP) en vanaf 1933 aan het hoofd van de Duitse regering. Hij regeerde Duitsland als een dictator en werd aangesproken met ‘Führer’. HOLOCAUST Een begrip dat verwijst naar de vervolging van en moord op ongeveer 6 miljoen Joden tijdens WOII. IDEOLOGIE Geheel aan ideeën over de mens en hoe een maatschappij eruit moet zien. INDOCTRINATIE Het opdringen, systematisch en eenzijdig, van bepaalde ideeën of opvattingen om de publieke opinie te beïnvloeden; hersenspoeling. MANIPULATIE Opzettelijk invloed uitoefenen op iemands denken of opinie (vaak met slechte bedoelingen, misleiden, de waarheid verdraaien).

MILITARISME Invloed van het leger op de burgerlijke samenleving; overaccentuering van de militaire macht; een voorliefde voor militair vertoon zoals uniformen, wapens, onderscheidingen, parades, orden, rituelen, hiërarchieën, rangen en titels, vlaggen, heldenverering, discipline en het principe van bevelen en gehoorzamen.  NATIONAALSOCIALISME De politieke ideeën van Adolf Hitler die een basis vormden voor de dictatuur in Duitsland tussen 1933 en 1945. Deze ideologie werd gekenmerkt door extreem nationalisme en racisme. NAZI Een aanhanger van het nationaalsocialisme. NSDAP Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei; de politieke partij onder leiding van Adolf Hitler. PROPAGANDA Het door middel van woord, geschrift en beeld beïnvloeden van de publieke opinie. Propaganda wordt vaak gebruikt om politieke ideeën te verspreiden en is niet altijd onbevooroordeeld of objectief. REGIME Staatsbestuur, wordt gezegd van een bestuur dat niet democratisch is. REPRESSIE Onderdrukking van een volk of bevolkingsgroep door een regering of iemand die macht heeft. SS De afkorting ‘SS’ staat voor ‘Schutzstaffel’. De organisatie werd opgericht in de jaren 20 als persoonlijke lijfwacht van Adolf Hitler. Later groeide de organisatie en ontstond er uit de politieke SS ook een gewapende afdeling: de Waffen-SS. Die moest bestaan uit elitesoldaten, die de nationaalsocialistische ideologie moesten belichamen. Soldaten van de SS bewaakten ook de concentratie- en vernietingskampen. Hun uniformen waren gekenmerkt door de typische SS-tekens op de uniformkraag en een doodskop op hun helm, muts of kepie. TOTALITAIR Systeem waarin alles door de staat geregeld en beheerst wordt. Alles en iedereen is totaal ondergeschikt aan het staatsbelang.

21

VERBETERSLEUTEL DOSSIER ‘DIE WELLE’

1. INLEIDING a. Eigen antwoorden en voorbeelden leerlingen b. Leraar Rainer Wenger wil tijdens een projectweek het begrip ´autocratie´ duidelijk maken aan zijn leerlingen. Hij onderwerpt hen aan een gewaagd experiment, waarbij de groep ´Die Welle´ opgericht wordt. Al snel loopt de situatie uit de hand. Het verhaal is gebaseerd op ware feiten en speelt zich af in Duitsland, recent verleden

2. OPDRACHTEN BIJ DE FILM ______________________________________________ ALGEMENE OPDRACHTEN: __________________________________________ a. b. c.

Een week Discipline: onmiddellijk gaan zitten, leraar met ‘u’ aanspreken, hand opsteken vooraleer iets zeggen / Gemeenschap: speciale groet bij ontmoeting, ‘uniform’ dragen, in gelijk tempo marcheren / Handelen: website, eigen logo, graffiti Ze worden uitgesloten. ‘Verraders’ worden hardhandig aangepakt.

VOLGKAARTEN: 1. MARCO a. Sportief, slim, moeilijke thuissituatie (moeder = losbandig, geen vader?). b. Marco treedt toe omdat hij niet in een warm nest opgroeit, geen liefde of affectie van ouders ervaart. Hij voelt zich eenzaam en wil tot een gemeenschap behoren die hij als ‘familie’ kan beschouwen. c. Marco heeft geen bijzondere taken in de groep, maar komt wel met de naam ‘Die Welle’ voor de groep. d. Tot een gemeenschap behoren, familie. e. Positief: geborgenheid en beter teamwerk met Sinan in sportclub. Negatief: doordat Karo niet tot de groep behoort, dreigt hun relatie te verbreken. Een ruzie escaleert, Marco slaat Karo.

2. RAINER WENGER a. Intelligent, vastberaden, sportief, competitief, sociaal, sympathiek, heeft zijn klas onder controle, bracht een jaar in een kraakpand door en nam deel aan anarchistische demonstraties. b. Familiaire band met leerlingen (leerlingen spreken hem aan met voornaam), laat leerlingen (tijdens projectweek) toe in zijn privéleven. c. Charismatisch, los, alternatieve manier van lesgeven, blijft wit hemd dragen in de leraarskamer, laat leerlingen (tijdens projectweek) toe in zijn privéleven. d. Positief: Wordt ‘leider’ in de klas, door zijn rol als leider krijgt hij het gevoel dat zijn leerlingen meer gemotiveerd zijn en heeft hij het gevoel een betere leraar te zijn. Negatief: Rainer verliest grip op zijn experiment/leerlingen, ‘Die Welle’ dreigt ook de relatie met zijn vriendin Anke in gevaar te brengen.

22

3. KARO a. Punctueel, ernstig, vrije opvoeding thuis, hardwerkend, vastberaden, eigenzinnig. b. Geen lid van de groep. d. Ze ziet ‘Die Welle’ als een bedreiging voor persoonlijke vrijheid en expressie, respect voor anderen en vrijheid van meningsuiting. Ze zet zich samen met Mona in om ‘Die Welle’ te bestrijden. e. Negatief: Wordt vanwege het niet dragen van het ‘uniform’ vrijwel onmiddellijk uitgesloten of uitgelachen. Haar relatie met Marco komt door diens lidmaatschap in gevaar.

4. TIM a. Voor ‘Die Welle’ geen vrienden, wil cool overkomen, wil opgemerkt worden, moeilijke thuissituatie en relatie met vader, fanatisch, onbevreesd, creatief, gaat ver om zich te bewijzen aan anderen. b. Tim wil opgemerkt worden, wil aanvaard worden, voelt zich eenzaam. c. Ontwerpt een website. d. ‘Die Welle’ wordt Tims ‘leven’, hij vindt er een doel in, het geeft zijn leven zin. e. Positief: Tim wordt opgemerkt, wordt niet meer gepest, heeft een duidelijke positie in de groep/ hiërarchie. Negatief: Tim schiet een leerling neer en pleegt daarna zelfmoord, omdat zijn wereld instort door het einde van ‘Die Welle’.

3. VERWERKING _________________________________________________

OPDRACHT 1.

_________________________________________________

1. Aanvankelijk bood ‘Die Welle’ voor ieder lid voordelen zoals bijvoorbeeld het wegvallen van sociale verschillen, aanvaard worden, geborgenheid, profijt, meer aanzien, het verwezenlijken van idealen en een bijhorend maatschappijbeeld. Diegenen die niet toetraden zagen het vooral als een beperking van hun persoonlijke vrijheid en respect voor anderen. 2. Voor elk lid kreeg het behoren tot een groep een diepere betekenis, waarin bepaalde waarden verinnerlijkt werden. Ze voelden zich gelukkig en gewaardeerd. 3. Als eindeffect liet ‘Die Welle’ de leerlingen realiseren hoe makkelijk het is om mensen te manipuleren en aan te zetten tot dingen die ze normaal gezien niet zouden doen en tot welke uitersten groepsdruk kan leiden. ‘Die Welle’ versterkte bepaalde relaties tussen mensen, maar heeft ook mensen van elkaar vervreemd of relaties verbroken. ‘Die Welle’ veroorzaakte angst, woede en discriminatie. 4. Voor Tim werd ‘Die Welle’ zijn leven. Het was een mogelijkheid voor hem om eindelijk aanvaard of opgemerkt te worden door anderen. Hij voelde zich gelukkig en wilde alles doen om dat gevoel te behouden. 5. Eigen antwoord leerlingen. _________________________________________________

OPDRACHT 2.

_________________________________________________

STELLINGEN: eigen antwoorden leerlingen _________________________________________________

BESLUIT

______________________________________________________

a. Een charismatische leider (Adolf Hitler, Rainer Wenger) spreekt tot een geuniformeerde, gehoorzame massa. Hij heeft de massa op zijn hand. Zij luisteren aandachtig, reageren vol bewondering en zullen zijn bevelen opvolgen. b. Eigen antwoorden leerlingen

4. UITBREIDING: a. Sophie Scholl & Karo. Net als Sophie Scholl zich verzette tegen het naziregime protesteert ook Karo tegen ´Die Welle´. Zoals Sophie Scholl verspreid ook Karo samen met haar vriendin Mona protestboodschappen om mensen te overtuigen dat ze zich niet bij ´Die Welle´ moeten aansluiten. Günther Bellmann & Marco. Net zoals Günther Bellmann deel uit maakte van de Hitlerjeugd was Marco lid van ´Die Welle´. Net als Günther beseft ook Marco pas later dat hij eigenlijk gemanipuleerd werd. b. Eigen antwoorden leerlingen

23

BRONVERMELDING BIJ DE AFBEELDINGEN •

Ron Jones 1967. (2013). Geraadplaagd op 11 december 2014 via http://thirdwave67.tumblr.com/page/3

•

http://theredphoenixapl.org/2014/01/04/review-of-lesson-plan-the-story-of-the-third-wave-2011/. (2014). Geraadpleegd op 11 december 2014

•

http://www.kuleuven.be/thomas/page/die-welle/. (2008). Geraadpleegd op 11 december 2014.

•

http://www.moviepilot.de/movies/triumph-des-willens/images/6460685. Geraadpleegd op 23 april 2015.

•

Jugend dient dem Führer. Alle Zehnjährigen in die HJ. Geraadpleegd op 23 april 2015 via http://pressechronik1933.dpmu.de/2013/03/10/pressechronik-10-3-1933/

•

http://cia.media.pl/. Geraadpleegd op 23 april.

GERAADPLEEGDE BRONNEN •

Steven. (2008). The third wave, 1967: an account - Ron Jones. Geraadpleegd op 11 december 2014 via https://libcom.org/history/the-third-wave-1967-account-ron-jones

•

Allibhoy A., Bloomberg E., Fountaine B., Kim B., Kim Y., Moran S., Naiditch H., Salley S. (2013). T he Third Wave. Geraadplaagd op 11 december 2014 via http://thirdwave67.tumblr.com/page/2

•

The Red Phoenix. (2014). Review of “Lesson Plan: The Story of the Third Wave”. Geraadpleegd op 11 december 2014 via http://theredphoenixapl.org/2014/01/04/review-of-lesson-plan-the-story-of-the-third-wave-2011/

•

Kaufmann U. (2012). Die Weiße Rose. Geraadpleegd op 23 april 2015 via http://www.weisse-rose-stiftung.de/

•

Lewis B.R. (2002). Het verhaal van de Hitlerjugend. Aartselaar: Deltas

•

Lommel, Archief Duitse militaire begraafplaats, getuigenis Günther Bellmann, (2013).

24