de winst van vrijwilligerswerk in landschapsbeheer
Vrijwilligers voor landschapsbeheer Nederland scoort heel hoog in Europa als het gaat om inzet van vrijwilligers. Ruim 5,5 miljoen Nederlanders steken geregeld onbetaald hun handen uit de mouwen, meer dan 40 procent van alle volwassen. Met z’n allen verzetten ze ongelooflijk veel werk – werk dat anders niet of veel minder goed zou gebeuren. Vaak werken vrijwilligers achter de schermen, waardoor hun werk én de resultaten daarvan maar weinig zichtbaar zijn. Dat geldt misschien wel in het bijzonder voor de 35.000 ‘groene’ vrijwilligers die zich in heel Nederland inzetten voor het onderhoud en beheer van natuur en landschap – samen jaarlijks goed voor meer dan een half miljoen gewerkte uren! Werken in de natuur is populair. Steeds meer mensen werken als
Onderzoek naar effecten vrijwilligerswerk in landschapsbeheer
vrijwilliger bij de provinciale stichtingen voor landschapsbeheer. Ook
Deze brochure is gebaseerd op een quickscan-onderzoek naar de effecten van vrijwilligerswerk in landschapsbeheer. De persoonlijke en maatschappelijke winst is onderzocht vanuit een sociaal-maatschappelijk, ecologisch, recreatief, educatief en economisch perspectief.
inmiddels zo’n 6700, die samen meer dan 200.000 uur werken aan het
bij Landschap Noord-Holland zijn steeds meer vrijwilligers actief beheer van de natuur en het (cultuurhistorische) landschap van NoordHolland. Zonder deze vrijwilligers kan Landschap Noord-Holland haar werk niet doen.
Aan dit onderzoek werkten mee: Ben Kruijsen Ecologisch Adviesbureau B. Kruijsen Franke van der Laan Stichting M.E.E.R. Groen Marieke Muilwijk Muilwijk Landschap Advies en Afdeling Onderzoek en Advies Landschap Noord-Holland Informatie kunt u opvragen bij: Lidy Zeinstra Landschap Noord-Holland telefoon: 088-0064479 e-mail:
[email protected] Marieke Muilwijk Muilwijk Landschap Advies telefoon: 06-23636076 e-mail:
[email protected]
Om meer vat te krijgen op het werk van onze vrijwilligers en te laten zien wat de maatschappelijke betekenis is van het vrijwilligerswerk, is in opdracht van het Ministerie van EL&I en de Provincie Noord-Holland in 2011 een ‘quickscan’ uitgevoerd. Wat houdt het vrijwilligerswerk eigenlijk in? Wat doen de vrijwilligers in het landschapsbeheer, en waarom vinden ze dat zo leuk en belangrijk? Wie zijn die mensen eigenlijk die iedere week naar ‘hun’ natuurgebied komen, meehelpen
op de landelijke natuurwerkdag of dagelijks ‘hun’ ijsvogels spotten? Wat levert het henzelf op, en wat betekent hun werk voor natuur en landschap? Wat maakt de inzet van vrijwilligers zo waardevol voor onze samenleving? De quickscan is uitgevoerd in vier groene gebieden, samen zo’n 145 hectare groot, met in totaal zo’n 400 vrijwilligers. Er is met veel vrijwilligers gesproken en er is in kaart gebracht wat de bijdrage van het vrijwilligerswerk is op ecologisch, economisch, sociaal-maatschappelijk, recreatief en educatief gebied. Deze brochure laat in vogelvlucht zien waarom het vrijwilligerswerk – ook het vrijwilligerswerk in landschapsbeheer – onbetaalbaar is. “Het is heerlijk om buiten te werken. Ik noem het altijd
‘de sportschool in de polder’. Als je ’s avonds thuiskomt na een dag hard werken, is je hoofd leeg en ben je lichamelijk heel intensief bezig geweest. Heerlijk. Ook het
sociale aspect vind ik
belangrijk. Met een team werk je aan het mooier maken van het landschap. Je hebt goede gesprekken en je ziet
De Ruige hof
vriendschappen ontstaan.”
De vier gebieden
dinsdag zijn ruim 20 vrijwilligers buiten aan het werk, worden machines onderhouden en wordt er soep gemaakt voor de gezamenlijke lunch. Een
De quickscan is uitgevoerd in vier gebieden, samen zo’n 145 hectare
mooi voorbeeld hoe een burgerinitiatief zowel sociaal-maatschappelijk als
groot. Het zijn uiteenlopende gebieden, die zowel in historisch,
ecologisch van groot belang is.
landschappelijk als ecologische opzicht van elkaar verschillen en waar de betrokkenheid van de vrijwilligers ook op verschillende manieren tot
Het Kennemerstrand
uitdrukking komt. Met die verscheidenheid schetst de quickscan een
Rond het Kennemermeer in Velsen ontwikkelt
breed beeld van het werk en de meerwaarde van groene vrijwilligers.
zich een van de fraaiste natte duinvalleien van Nederland. Op de wat oudere duinen zijn
De Fruittuinen
zeedorpen-vegetaties te vinden. Dankzij de Bewoners uit Hoofddorp beheren hun
strijd die de Vrienden van het Kennemerstrand
‘voortuin’: een monumentale boomgaard
hebben gevoerd en door het opstellen en
en een vochtig hooiland. De boomgaard
uitvoeren van een beheerplan, is er nu een
wordt met hart en ziel verdedigd tegen
uniek natuurgebied ontstaan van internationaal belang. De ‘Vrienden’
stedelijke ontwikkelingen en iedere orchidee
voeren ook inventarisaties uit, geven excursies en voorlichting. De
wordt met liefde beheerd. ‘Vaste prik’
uitvoering van de veldwerkzaamheden is uitbesteed aan andere
voor de vrijwilligers is de maandelijkse
vrijwilligers en een aannemer. De inzet en vasthoudendheid van een
zaterdagochtend waarop gezamenlijk aan het beheer wordt gewerkt.
kleine groep heeft geleid tot een breed draagvlak voor de bescherming
Enkele enthousiaste vrijwilligers zijn er haast dagelijks te vinden. De
van dit natuurgebied.
betrokkenheid van buurtgenoten en de gedeelde passie en zorg voor de Fruittuinen is een mooi voorbeeld van hoe werken in een groene leefomgeving van invloed is op de sociale cohesie van een wijk.
De Ruige Hof Binnen de stadsgrenzen van Amsterdam Zuidoost liggen de natuurterreinen Klarenbeek
De Kalverpolder
en de Riethoek van Natuurvereniging De Sinds vrijwilligers van Stichting Kalverpolder
Ruige Hof. Sinds 1986 beheren enthousiaste
in 2006 hun strijd tegen de verruiging en
vrijwilligers deze verborgen schatten van
verloedering zijn begonnen, is het unieke
Amsterdam, vol orchideeën, ijsvogels,
middeleeuwse landschap van de ondergang
blauwborstjes en parnassia. De fysieke
gered. De 10 hectare veenweidegebied - het
inspanning en geestelijke ontspanning tijdens het buitenwerk is voor veel
decor van de Zaanse Schans - wordt door
vrijwilligers noodzakelijk om in de drukke stad te kunnen functioneren.
een bevlogen groep mannen beheerd. Elke
Voor de kinderen is het vaak een eerste kennismaking met de natuur.
De Kalverpolder
De winst van vrijwilligerswerk Sociale en maatschappelijke winst De meest vrijwilligers willen graag actief zijn in het landschap, maar doen dat bij voorkeur samen. Door de gezamenlijke aanpak wordt de sociale cohesie versterkt. Dat samen werken zit hem in veel dingen, van het voorbespreken van de activiteiten en het samen werken tot en met de gemeenschappelijke lunch na de werkzaamheden. Deze sterk sociaal-maatschappelijke kant maakt groen vrijwilligerswerk leuk en laagdrempelig. Voorbeeld Ruige Hof Het werk bij De Ruige Hof is voor een aantal vrijwilligers een vervanging voor een werkzaam bestaan. Zij hebben professionele begeleiding nodig en deze wordt geboden door een betaalde coördinator die twee dagen per week als ‘spin in het web’ fungeert en zorgt voor continuïteit en houvast voor de vrijwilligers. Dankzij deze ondersteuning kunnen de vrijwilligers zich in een veilige
Vrijwilligerswerk levert veel op voor vrijwilligers zelf
groene omgeving zowel sociaal, psychisch als lichamelijk gunstig
Voor de meeste mensen is het werken in de natuur weliswaar vrijwillig,
ontwikkelen.
maar absoluut niet vrijblijvend. De motivatie om hun handen uit de mouwen te steken loopt uiteen, maar vaak is de persoonlijke
“Het is een heerlijk gebied, waar je winter en
betrokkenheid bij een gebied van groot belang, bijvoorbeeld als
zomer heel veel kan doen voor het gebied én voor je
omwonende. Veel vrijwilligers willen verruigde terreinen weer opknappen of door hun inspanningen een gebied beschermen
eigen lichaam.”
tegen stedelijke ontwikkelingen. Maar belangrijker nog voor het vrijwilligerswerk in landschapsbeheer, zo blijkt uit de quickscan, zijn
Meerwaarde voor recreatie en educatie
de sociale contacten. De voldoening van fysieke inspanning en het
Vaak bieden vrijwilligers diverse activiteiten aan voor bezoekers. Het aantal
gevoel nuttig (bezig) te zijn, zijn ook van groot belang. Werken in de
recreanten en passanten is daardoor aanzienlijk toegenomen in de vier
natuur leent zich bij uitstek om het fysieke en sociale met elkaar te
gebieden. Niet alleen vormen deze activiteiten een substantiële bron van
combineren. Als positieve effecten worden ook het plezier in het werk en
inkomsten, het is vaak één van de hoofddoelstellingen van de vrijwilligers
de geestelijke ontspanning genoemd. De samenwerking en vriendschap
om de gebieden voor een breder publiek toegankelijk te maken.
in het veld wordt ook vaak daarbuiten voortgezet.
In alle onderzochte gebieden was de betrokkenheid van de recreanten
Ecologische winst
gemiddeld hoger dan een 9 (op een schaal van 1 tot en met 10,
De ecologische winst van vrijwilligerswerk is heel divers, zoals ik
waarbij 10 staat voor ‘heel erg betrokken’). De recreanten zijn voor het
gebleken uit de natuurinventarisaties van de vier gebieden. In de eerste
merendeel óók omwonenden, die dezelfde betrokkenheid ervaren als
plaats brengen vrijwilligers door hun werk en toewijding de ecologische
de actieve vrijwilligers, al is bij de helft van de recreanten niet bekend
en landschappelijke waarden van ‘hun’ terreinen onder de aandacht
wie het gebied beheert. Ze zijn positief over de behaalde resultaten
bij terreineigenaren en beleidsmakers. Terreineigenaren kijken sterker
en opgelucht dat het gebied gespaard was gebleven voor stedelijke
naar kosten en tijd dan vrijwilligers. Door het kleinschalige beheer van
ontwikkelingen. De burgerbetrokkenheid van zowel vrijwilligers
vrijwilligers kunnen de terreinen daarnaast een grotere ecologische
als recreanten leidt tot een groter draagvlak voor het behoud van
waarde krijgen en wordt het landschappelijk karakter behouden. Tot slot
het gebied en dat is vaak de beste garantie voor een duurzame
kunnen vrijwilligers met hun terreinkennis bijdragen aan het opstellen
bescherming.
van goede beheerplannen.
Het contact met collega
vrijwilligers ervaar ik
als inspirerend en motiverend. Met name onze creativiteit om problemen op te lossen heeft veel instanties de ogen geopend. Het gevolg is dat
gemeente, provincie en
andere (semi)overheidsinstanties nu serieus
participeren. Ik hoop dit werk nog lang te mogen blijven doen.”
Voorbeeld Kennemerstrand Vanaf 2006 hebben bezorgde omwonenden – verenigd in de ‘Vrienden van het Kennemerstrand’ – samen het beheer en de ecologische ontwikkeling van ‘hun’ natte duinvallei ter hand genomen, zowel in beleidsmatig als ecologisch opzicht. Hierdoor heeft het terrein zich ontwikkeld tot een internationaal vermaarde ecologische parel. Het gebied is aangewezen als Ecologische Hoofdstructuur en maakt deel uit van het Natura 2000-gebied Kennemerland-Zuid.
Voorbeeld Kalverpolder Jaarlijks wordt de Kalverpolder-
“Na mijn pensionering heb ik de natuur echt herontdekt.
wandeltocht georganiseerd. Dat brengt behoorlijk wat geld in kas.
Ik wilde de
De vrijwilligers bemannen de stempelposten, verkopen koffie, thee en limonade, en laten vol trots hún polder zien. De wandelaars uit de directe omgeving weten wie de polder beheert, maar voor de overige wandelaars is het een verrassing dat een dergelijk gebied niet beheerd wordt door een terreineigenaar, maar door vrijwilligers. De waardering voor de vrijwilligers is groot. De wandelaars zijn zeer te spreken over het gebied en vinden het geweldig hoezeer het de afgelopen jaren is opgeknapt.
Kalverpolder haar oorspronkelijke
open karakter teruggeven. Weidevogels waren helemaal verdwenen. Het was een enorme
uitdaging,
maar het is gelukt. Je ziet steeds meer weidevogels en ook de koekoeksbloem bloeit er weer. Pas ontdekten we zelfs
zonnedauw, een vleesetende plant die al jaren was verdwenen.”
vochtig hooiland van de Fruittuinen opengehouden en op juiste wijze gemaaid. Door dat kleinschalige beheer is het aantal soorten insecten en vlinders sterk toegenomen. De aandacht van vrijwilligers voor details, zoals het direct verwijderen van jonge wilgen, is gunstig voor het gebied. Vergelijkbare terreinen in de omgeving, die minder intensief beheerd worden, laten een beperktere ecologische diversiteit zien.
Economische winst In de vier onderzochte gebieden werken zo’n 400 vrijwilligers en kleine 18.000 uur. Omgerekend gaat het om 11 voltijdbanen. Het is lastig om de exacte economische waarde van het vrijwilligerswerk uit te drukken. Het meest simpele is om de geïnvesteerde vrijwilligers manuren om te rekenen naar gemiddelde uurtarieven van betaald werk. Echter, met deze berekeningen wordt geen rekening gehouden met de sociale- en gezondheidseffecten, het zogenaamde sociale kapitaal. Landschap NoordHolland investeert jaarlijks een bedrag van 6 ton om 6700 vrijwilligers te ondersteunen en begeleiden, waarbij elke geïnvesteerde euro tussen de 2 en 20 euro oplevert. En daarbij is nog geen rekening gehouden met overige winstpunten voor zowel de vrijwilligers zelf als voor de samenleving. Voorbeeld Heemtuin Heimanshof In de heemtuin de Heimanshof in Hoofddorp is de natuurontdektuin aangelegd door vrijwilligers. Materialen voor deze speeltuin zijn veelal kosteloos beschikbaar gesteld door bedrijven in het kader van maatschappelijk verantwoord ondernemen. De natuurspeeltuin bestaat uit een bomenpaleis, waterspeelplek, wilgentunnel, maar ook een vleermuizenbunker. IJsvogels vliegen ongestoord rond en nestelen in de ijsvogelwand. Door de inzet van vrijwilligers heeft deze speeltuin totaal € 25.000 en 900 manuren gekost. De kosten om zo’n tuin aan te laten leggen zijn een tienvoud hiervan.
Het Kennemerstrand
Voorbeeld Fruittuinen In de afgelopen 10 jaar hebben vrijwilligers de
Natuurwerkdag 2010
2011 Europees jaar van de vrijwilliger 2011 is het Europese jaar van de vrijwilliger. Daarom besteedt Nederland in 2011 bijzondere aandacht aan het verhogen van het aanzien van de vrijwilliger. De grote persoonlijke en maatschappelijke winst die gegenereerd wordt door de 35.000 vrijwilligers in landschapsbeheer is onmisbaar voor onze maatschappij. Vrijwilligerswerk in landschapsbeheer is laagdrempelig, gezond en vooral gezellig, waardoor de ‘social return on investment’ aanzienlijk is. En dat mag gewaardeerd worden!
Colofon opdrachtgever
vormgeving
Harry Weijer (EL&I) Paul de Ron (Provincie Noord-Holland)
Luc Dinnissen (www.studio ds.nl)
tekst en realisatie
Trioprint Nijmegen
Marieke Muilwijk (Muilwijk Landschap Advies), Hans Bleumink (Bureau Overland) en Lidy Zeinstra (Landschap Noord-Holland) foto’s Annabelle Berlet, Karin Elke Kracher, Jack Ernest, Aico Lind, Peter Mol en Marieke Muilwijk
drukwerk
Deze brochure is mogelijk gemaakt door financiële ondersteuning van het Prins Bernhard Cultuurfonds, Provincie Noord-Holland, Ministerie van EL&I en Landschap Noord-Holland. foto omslag: De Fruittuinen
