Crisis op crisis Wanneer houdt het op? Bert Bruggink Chief Financial & Risk Officer Rabobank
Grote veranderingen in 2008…
2
Agenda • Kredietcrisis • Financiële crisis • Economische crisis • Landencrisis • Pensioencrisis
3
Kredietcrisis Goedkoop krediet, dure huizen • Lage rente 2002-2004 -
Weinig wanbetaling Speurtocht rendement Rommelhypotheken Speculatie Stijgende huizenprijzen
• Rentes omhoog 2004-2006… 4
Luchtbel geknapt Betalingsproblemen subprime „Resets‟ dreef gedwongen verkoop Inmiddels lijkt de bodem bereikt
Kredietcrisis Securitisatie: tweedehands leningen • Gebundelde pakketten leningen in aparte BV‟s (conduits, SPV, SIV, …) • Risicomandjes met credit ratings • Laagste mandje eerst geraakt • Liquiditeitsrisico • Banken als sponsoren • $2500mrd uitgegeven in 2006 • $1900mrd in entiteiten • Waarvan ¼ subprime
• Originate-to-distribute: Einde business model 5
Financiële crisis Van marktimplosies naar afboekingen mrd. USD
mrd. USD
ABCP volumes vallen terug
•
Betalingsproblemen subprime
1300 1200
1200
•
ABCP-beleggers lopen weg
1100
1100
•
Liquiditeitsnood speciale vehikels
•
Spanning interbancaire geldmarkt
•
Onzekerheid en wantrouwen
1000
1000
900
900
800
800
700
700
600
600 asset backed commercial paper, uitstaand VS
500
400
Besmetting op financiële markten
•
Wat is de prijs?
•
Enorme afboekingen ($1000 miljard)
•
Slachtoffers (NIBC, Northern Rock)
Schaars kapitaal selectiever ingezet
400 300
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
Top-10 verliezen en afboekingen banken Citigroup
112,2
Wachovia
101,9
Bank of America
69,6
Merrill Lynch
55,9
UBS
53,1
JPMorgan Chase
49,2
Washington Mutual
•
500
300 01
•
1300
45,3
HSBC
42,2
Wells Fargo
32,8
Royal Bank of Scotland
31,9
Rabobank
$ mrd
3,5
0
20
40
60
80
100
120
Financiële crisis Eind 2008: Systeemrisico‟s & nationalisaties AIG aan de rand van de afgrond 80 70 60 50 40 30 20 10 0 okt
dec
feb
apr
jun
aug
Grote zakenbanken: Bear Stearns weg, Lehman valt om, Merril Lynch fuseert, Morgan Stanley en Goldman Sachs worden „gewone‟ banken Einde business model •
•
Fortis
• •
30
(in euro)
25 20
•
15 10 5 0 mei
7
aug
nov
feb
mei
aug
IJsland failliet na val Glitner, Landsbanki (IceSave), Kaupthing VS: $700mrd reddingsfonds Europa: > €1000mrd garanties; €190- €230mrd injecties Nederland: nationalisatie Fortis/ABN; €20mrd „stroppenpot‟ voor kapitaalinjecties; €200mrd garantieregeling bancaire leningen
Financiële crisis Alle registers open • Liquiditeits-Tsunami centrale banken • Staatskapitaal naar banken • Nationalisaties • Opkoopregelingen • Garantieregelingen
• Verstandige aanpassing boekhoudregels
8
Financiële crisis Tijdelijke stabilisatie Eurozone
%-punt
• Vanaf maart 2009 sprake van stabilisatie • Risicopremies in veel markten weer naar beneden
• Beurzen herstelden zich enigszins
4.5
• Onzekerheden bleven en inmiddels hernieuwde stress
4.5
renteopslag 10 jr bedrijfsobligaties t.o.v. 10 jr staatsobligaties
3.5
3.5
2.5
2.5
1.5
1.5
0.5
0.5
-0.5
-0.5 03
04
05
06
AAA
07
08
AA
1800
• Maar: volumes over het algemeen nog lager
%-punt
09
10
11
A
BBB 800
Nieuwe ronde beursonrust
1600
700
1400
600
1200
500
1000
400
800
300
600
200
400
100 00
01
02
03
S&P 500 (in €, l)
04
05
06
AEX (r)
07
08
09
10
11
Eurozone STOXX (r)
Economische crisis Na de Grote Recessie (2009) …
10
Economische crisis … het Grote Herstel? (2010)
11
Economische crisis Mondiale groei zwakt af in 2011/12 • Wereldwijde economische groei zet waarschijnlijk door, maar:
– Kans op beleidsfouten en recessie aanzienlijk toegenomen – Europese politieke crisis duurt maar voort
– Groei Eurogebied blijft ongelijk verdeeld. Kern lift mee op groei wereldhandel, periferie gebukt onder bezuinigingen
– Politieke crisis in de VS, belabberde overheidsfinanciën en afwaardering kredietwaardigheid
– Groei opkomende markten loopt tegen grenzen aan, risico‟s oververhitting nemen toe
12
Landencrisis Fors opgelopen staatsschulden 250
% of GDP
% of GDP
200
200
150
150
NED
100
100
50
50
0
13
250
0 2007
2011
Landencrisis Onhoudbaar hoge rentevoeten 25
%
%
25
Rente op 10 jaars staatsobligaties
20
20
15
15
10
10
5
5
0
0 07
08
Griekenland 14
09 Ierland
10 Portugal
11 Spanje
Italië
Landencrisis Politieke crisis besmet de markten Risico slaat over op bedrijven
basispunten
basispunten
400
400
Itraxx Europese CDS spreads
350
350
300
300
250
250
200
200
150
150
100
100
50
Spanje, Italië en Frankrijk ook in vizier van de markt
•
21 juli 2011: Europees akkoord over extra steun Griekenland en uitgebreid mandaat Europees vangnet EFSF
•
Maar: onduidelijkheden + trage ratificatie + “Finse deal” doen rustgevend effect weer snel teniet
•
Recessieangst neemt toe en raakt financieringskosten bedrijven
•
Wantrouwen tussen banken laait weer op
50
0
0
07
08
09
Bedrijfsobligaties
10
11
Staatsobligaties
Bankobligaties
Geldmarkt loopt weer vast 2
•
%-punt
%-punt
2
Verschil interbancaire rente en OIS (3 maands)
1
1
0
0
06
15
07
08
09
10
11
Landencrisis ECB verleent eerste hulp •
•
•
ECB koopt weer staatsobligaties op en verstrekt liquiditeit Noodverband tot EFSF aan de slag mag Zeer effectief; €36mrd in 2 weken tijd brengt enige rust in Spaanse en Italiaanse markten
Liquiditeitssteun aan bankwezen
EUR mrd 1,000
EUR mrd 1,000
800
800
600
600
400
400
200
200
0
0
-200
-200
-400
-400
-600
-600 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11
Normale herfinancieringsoperaties
Lange-termijn herfinancieringsoperaties
Termijn depsosito's
Depositofaciliteit
Opkopen staatsobligaties EUR mln
25000
•
Effectiviteit EFSF lijkt op voorhand beperkt door haar omvang
ECB Securities Market Program (Aankopen van staatsobligaties van Eurolanden)
EUR mrd
160
20000
140 120
15000
100 80
10000
•
Vergroting van het vangnet verkleint de kans dat het gebruikt moet worden!
60 40
5000
20 0
0
Aankopen (links)
16
180
Totaal aangekocht (rechts)
Landencrisis Hoe is de domino te stoppen?
17
Landencrisis Euro-obligaties als oplossing? • Euro-obligaties en verdergaande politieke integratie? • Vormgeving: Kruislingse garanties tussen lidstaten Automatische (politieke) sancties Rente differentiatie o.b.v. begrotingspositie • Voordelen: Geen speculatie tegen individuele landen meer mogelijk Grote markt met liquiditeitsvoordeel voor sterke landen • Nadelen: Alle drie de elementen noodzakelijk voor succes Politiek vooralsnog volstrekt onhaalbaar 18
Landencrisis Groter Europees vangnet als oplossing? • Europees vangnet (EFSF) • Vormgeving: Veel groter, afschrikwekkender fonds Met bevoegdheid tot opkopen staatsobligaties
• Voordelen: Geen verdragswijziging noodzakelijk Daarmee politiek beter haalbaar … … als de druk maar voldoende toeneemt • Nadelen: Wordt politieke goedkeuring per transactie vereist? Hoe worden hervormingen afgedwongen? 19
Landencrisis Zorgelijke „State of the Union‟
Landencrisis Verenigde Staten politiek tot op „t bot verdeeld • 2 partijen, 1 loopgraaf, geen structurele oplossingen • Schertsvertoningen 2011 Voorjaar: begroting 2011 Zomer: verhoging schuldplafond Najaar: … (invulling bezuinigingen 2012 en verder) • Afwaardering kredietwaardigheid door S&P (AAA AA+) • Schokgolf door de markt Maar staatsrente VS daalt En CDS al snel weer terug op pre-afwaarderingsniveau • VS blijft bekende haven, bekend maakt bemind 21
Pensioencrisis Bezuinigen op toezeggingen onvermijdelijk • Gaat de rente (snel) weer omhoog? • Mag met beursherstel worden gerekend? • Hoeveel ouder gaan we nog worden?
• Verhoging AOW-leeftijd onvermijdelijk • Verhoging pensioenleeftijd eveneens • Verminderen toezeggingen (bijvoorbeeld: basis + variabel) • Lagere uitkering naarmate mensen ouder worden 22
Pensioencrisis Rente is vaker lang laag geweest % 16
Rente op 10-jaars staatsobligaties
% 16
14
14
12
12
10
10 8
6
6
4
4
2
2
0
0
1800 1810 1820 1830 1840 1850 1860 1870 1880 1890 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010
8
VS 23
Nederland
Duitsland
Pensioencrisis Int‟l perspectief: dure toezeggingen % 120 100
Netto inkomensvervanging (%) door pensioen t.o.v. gemiddeld inkomen
% 120 100
80
80
60
60
40
40
20
20
0
24
0
Pensioencrisis Int‟l perspectief: veelal staats-”gedekt” % 120
Netto inkomensvervanging door pensioen naar type pensioenvoorziening
% 120
100
100
80
80
60
60
40
40
20
20
0
0
Publiek 25
Verplicht privaat
Vrijwillig privaat
Pensioencrisis Wie veel heeft, kan veel verliezen 140 120
100
140 120
100
80
80
60
60
40
40
20
20
0
26
Private & publieke pensioen reserves (waarde in 2009, % van BBP)
0
Crisis op crisis Wanneer houdt het op? • Jarenlange stagnatie huizenprijzen mogelijk Inkomens onder druk. Bezuinigingsdruk & HRA.
• Lagere economische groei dan in het verleden Verhulde zegening: verkleint kans op volgende crisis
• Alsnog handelsbarrières opgeworpen Pijn nu voelbaar bij bredere bevolking. Populistische maatregelen niet uit te sluiten.
• Nieuwe euro-spanningen en uiteenvallen eurozone 27
