Colofon. Deze uitgave is mogelijk gemaakt door de Provincie Gelderland

Deze uitgave is tot stand gekomen in het kader van een studiebijeenkomst in het Canisius Wilhelmina Ziekenhuis te Nijmegen op 29 november 2007.

Deze uitgave is mogelijk gemaakt door de Provincie Gelderland

Colofon Sterven, dood en rouw wereldwijd, adressen- en informatiegids. Dit is een uitgave van COS Gelderland. Drukwerk: COS Gelderland Ontwerp omslag: Xiomara Abrahams Oplage: 150 stuks Uitgave: november 2007 Samenstelling en eindredactie: Wilmy Sijben, Menno van Oel Bijdragen: Sanne Biemans, Marina von Nordheim, Menno van Oel, Wilmy Sijben

1

Voorwoord Nederland is steeds meer een multiculturele samenleving aan het worden. Dit is eveneens het geval in de provincie Gelderland. Allerlei organisaties, waaronder zij die zich bezighouden met de zorg rondom sterven, dood en rouw, hebben of krijgen dan ook te maken met vele vormen van rituelen rondom de dood. Het is dan belangrijk goed geïnformeerd te zijn, om mensen uit die multiculturele samenleving op de juiste wijze te kunnen begrijpen en ondersteunen. Ook mensen uit de multiculturele samenleving zelf hebben soms moeite met het vinden van de juiste informatie en instanties indien ze te maken krijgen met een sterfgeval in hun eigen kring. Daarnaast groeit sowieso de belangstelling voor rituelen rondom de dood, zowel in zijn algemeenheid als wat betreft de invulling bij andere culturen en religies. In onze samenleving is over de diverse rituelen rondom sterven, dood en rouw wel veel informatie bekend, maar in de praktijk blijkt deze vaak moeilijk toegankelijk. Eerdere projecten over rituelen rondom de dood, uitgevoerd door COS Gelderland, bleken dan ook te voorzien in een grote vraag. Hierop voortbordurend is het project ‘Sterven, dood en rouw wereldwijd’ geïnitieerd, bestaande uit de ontwikkeling en organisatie van studiebijeenkomsten en het samenstellen van deze adressen- en informatiegids. Dit teneinde een aansprekend aanbod te creëren voor professionals en vrijwilligers binnen organisaties die zich bezighouden met de zorg rondom sterven, dood en rouw, voor mensen uit onze multiculturele samenleving en voor overige belangstellenden. Deze adressen- en informatiegids biedt verwijzingen (regionaal en nationaal) en achtergrondinformatie die een handvat kunnen bieden aan diegenen die te maken krijgen met een sterfgeval van iemand met een bepaalde religie en cultuur. Hierdoor wordt hopelijk een bijdrage geleverd aan het nader tot elkaar komen van de wensen vanuit de multiculturele samenleving en de mogelijkheden hieraan te voldoen vanuit organisaties die zich bezighouden met de zorg rondom sterven, dood en rouw. Eerst komen de bekendste wereldgodsdiensten aan bod, daarna de meest voorkomende nietwesterse allochtone bevolkingsgroepen in Gelderland. Deze zijn beschreven in algemene zin, waarbinnen uiteraard nuances zullen bestaan. Ook kunnen voor bepaalde groepen meerdere hoofdstukken geraadpleegd worden. Indien dit noodzakelijk is wordt dat aangegeven.

2

Inhoud Sociale kaart van Gelderland - 2 Informatie over diverse religies - 3 Boeddhisten - 4 Christenen - 8 Hindoes - 16 Humanisten - 21 Joden - 24 Moslims - 29 Informatie over diverse culturele- en etnische groepen - 35 Afrikanen - 36 Antillianen - 40 Chinezen - 43 Molukkers - 47 Moslims: groeperingen - 50 Surinamers - 60 Asielzoekers - 64 Verdere verwijzingen - 65 Rouwbegeleiding en -verwerking - 66 Rouwcentra/mortuaria, begraafplaatsen, crematoria - 71 Uitvaartverzorgers en/of -verzekeraars - 74 Andere nuttige adressen - 79 Video’s - 82 Andere nuttige sites - 83 Opleidingen - 85 Literatuur - 87 Bronnen - 92

3

Globale sociale kaart Gelderland Deze gids bevat informatie over de meest voorkomende niet-westerse allochtone bevolkingsgroepen in Gelderland. Gelderland telt in 2007 grofweg 1.975.000 inwoners. Hiervan zijn er zo’n 270.800 (13,7%) van allochtone afkomst. Deze kunnen vervolgens ingedeeld worden in westerse en nietwesterse allochtonen, respectievelijk zo’n 148.400 (54,8%) en 122.400 (45,2%). Tot de categorie 'niet-westerse allochtonen' behoren (vlg. het CBS) mensen uit Turkije, Afrika, LatijnsAmerika en Azië met uitzondering van Indonesië en Japan. Mensen uit deze twee landen behoren op grond van hun sociaal-economische en -culturele positie tot de westerse allochtonen. Het gaat hierbij vooral om mensen die in voormalig Nederlands-Indië zijn geboren en (de gezinnen van) werknemers van Japanse bedrijven. Overigens rekenen we in deze gids de Molukkers niet tot de Indonesiërs. In Gelderland vinden we de volgende steden met de grootste concentratie niet-westerse allochtonen: Arnhem met 28,2%, Nijmegen met 22,1% en Tiel met 20%.

2

Informatie over diverse religies

3

Boeddhisten Aantallen en spreiding In Gelderland wonen naar schatting 10.000 boeddhisten. Voor het grootste deel gaat het hierbij om mensen afkomstig uit boeddhistische landen in Azië. Verspreid over de provincie wonen ongeveer 4500 Chinezen, 2000 Vietnamezen en enkele honderden mensen uit o.a. Thailand en Sri Lanka. De meeste daarvan wonen in Arnhem en Nijmegen. Daarnaast hangt een onbekend aantal autochtone Nederlanders het boeddhisme aan. Achtergrondinformatie Het boeddhisme is de grootste religieuze stroming in zuidelijk en oostelijk Azië. Het is echter niet altijd even duidelijk als zodanig te onderscheiden, aangezien het boeddhisme heel gemakkelijk verbindingen aangaat met de bestaande culturen en andere religies. Binnen het boeddhisme bestaan drie hoofdrichtingen. In Zuidoost-Azië (Sri Lanka, Cambodja, Thailand) overheerst de Therevadaleer (‘weg der ouden’). In China en Japan ontwikkelden zich twee vormen van de Mahayanaleer (‘grote voertuig’), namelijk het Zenboeddhisme en het Zuivere-Landboeddhisme. Vooral bekend uit Tibet is de Vajrayanaleer (‘diamanten voertuig’). Al deze richtingen, die vaak weer zijn onderverdeeld in scholen en leraren, kennen in Nederland hun eigen aanhang en organisatie. De onderlinge verschillen betreffen ondermeer de vraag hoe de weg naar de verlossing precies verloopt. Genoemde richtingen worden hier niet apart besproken. Het boeddhisme valt te herleiden tot Gautama (of Siddharta) Boeddha. Hij leefde ruim 2600 jaar geleden in India. Hij was als koningszoon beschermd opgevoed, maar werd op enig moment indringend geconfronteerd met het lijden in de wereld doordat hij achtereenvolgens een arme, een zieke en een dode tegenkwam. Hij besloot daarop zijn vrouw en kind achter te laten en op zoek te gaan naar de oorzaken van het lijden en naar de remedie ertegen. In een moment van grote verlichting kwam hij tot vier bevrijdende inzichten (boeddha betekent ‘verlichte’). Deze vier nobele waarheden houden in: dat het lijden deel is van het leven, dat het lijden voortkomt uit begeerte en verlangen, dat begeerte en verlangen opgeheven kunnen worden en wel door het zogeheten achtvoudige pad te volgen. Het achtvoudige pad houdt in dat men zich de juiste manieren van denken en doen eigen maakt. Door bepaalde concentratie- en meditatieoefeningen worden verkeerde begeerten en verlangens langzaam overwonnen en nemen juiste inzichten hun plaats in. Zo kan men de toestand van verlichting en het 'nirwana' bereiken. Nirwana is de boeddhistische aanduiding voor de toestand van uiteindelijke verlossing, het betekent letterlijk ‘uitdoving’. Tot die tijd blijft men gevangen in de cirkel van het bestaan oftewel het ‘rad van wedergeboorte’. Een kernbegrip hierbij is het zogenoemde 'karma', het saldo van iemands handelingen en gedachten. Men gaat ervan uit dat menselijk handelen altijd gevolgen heeft, goede of slechte. Iemands karma bepaalt op welk niveau het volgende bestaan zich zal afspelen (bijvoorbeeld in de wereld van dieren, mensen of goden) en hoever men reeds is op de weg naar verlossing. Beleving van sterven en dood Het boeddhisme heeft als uitgangspunt dat alles onderworpen is aan onophoudelijke verandering. Leven en dood zijn slechts momenten in de doorgaande stroom van het bestaan. Binnen veel richtingen speelt dagelijkse meditatie over vergankelijkheid en sterfelijkheid een grote rol. Na de dood wordt het lichaam opgenomen in de kosmos. Het bewustzijn of de geest begint aan een reis die gevaarlijk kan zijn. Men gaat ervan uit dat de geest na enige tijd (vaak 49 dagen) veelal een nieuw lichaam vindt en aan een volgend bestaan begint. Maar dat gebeurt niet altijd. Er zijn ook geesten die geen ander lichaam vinden en als boze geest blijven rondzwerven. Zij kunnen kwade invloed uitoefenen en vragen daarom speciale aandacht. Het gebeurt wel, dat men op een plaats die ver van het huis verwijderd is een altaar inricht en bepaalde offers (bijvoorbeeld etenswaar) brengt aan dergelijke geesten. Overigens moet men termen als ‘geest’ en ‘bewustzijn’ niet al te individualistisch opvatten. Veel stromingen in het boeddhisme verwerpen de gedachte, die bijvoorbeeld in het christendom en in de islam voorkomt, als zou ieder mens een soort kern of persoonlijke ziel hebben. Wat verdergaat is

4

vooral iemands karma, hetgeen na de dood als het ware een andere bestaansvorm zoekt totdat het ooit het nirwana bereikt. Stervensfase De zorg om een goed karma krijgt extra nadruk rondom het levenseinde. Hoe iemand heeft geleefd maar ook hoe iemand is gestorven is van belang voor het bestaan na de dood. Men gaat er vaak vanuit dat iemands laatste gedachten van grote betekenis zijn voor het karma. Het stervensproces is dan ook niet een passief iets, maar een activiteit waarop men zich kan voorbereiden. Het is een leerschool voor het onthechten en loslaten. Het is dan ook van belang dat de stervende zoveel mogelijk bij bewustzijn is. Om die reden weigeren veel (niet alle) boeddhisten pijnstillers. Verdriet, angst en andere emoties rond de dood ziet men veelal als blijken van verkeerde gehechtheid die men beter achterwege kan laten. Het is gebruikelijk om bij een man een boeddhistische monnik (bij een vrouw vaak een non) of een andere geestelijke begeleider uit te nodigen om de stervende in de laatste fase bij te staan. Vaak wordt er een boeddhabeeld of een foto van een leraar neergezet. Er worden heilige teksten (soetra’s of het Tibetaanse dodenboek) gelezen, gebeden uitgesproken, meditaties gedaan en gesprekken gevoerd. De stervende wordt herinnerd aan het opgebouwde goede karma, waarvan soms tijdens het leven notities zijn gemaakt. Het is niet gewenst de stervende aan te raken omdat dit het proces van overgang kan verstoren. Binnen sommige richtingen is de lichaamshouding in de allerlaatste stervensfase van belang: men legt de stervende dan op de rechterzij omdat ook Boeddha zo is gestorven. Voorafgaand aan de uitvaart Men gaat ervan uit dat het enige tijd (een paar uur tot soms wel enkele dagen) duurt voordat het bewustzijn het lichaam geheel heeft verlaten. Al die tijd dient men het lichaam met rust te laten. Daarna wordt het lichaam van de gestorvene gewassen en gekleed, soms door de familie maar in Nederland ook wel door mensen van de uitvaartonderneming of de zorginstelling. Diverse richtingen kennen daarbij elk hun eigen rituelen en gebruiken, zoals het wassen met water waaraan bepaalde geurstoffen (wierook of iets anders) zijn toegevoegd, het kleden in bepaalde kleuren (wit, zwart of rood) en soms het kaalscheren (op een haarpluk na) van de overledene. Ook zijn er richtingen die vaste rituelen sterk afwijzen als strijdig met het boeddhistische uitgangspunt dat alles veranderlijk is. Men richt zich dan naar de eigen wensen van de overledene. De handen van de overledene worden vaak in meditatiehouding (open en naar boven gedraaid) gevouwen. Vervolgens wordt het lichaam meestal gekist en opgebaard. Belangrijker dan de verzorging van het lichaam is doorgaans de begeleiding van het bewustzijn van de overledene. Door bepaalde teksten en gebeden uit te spreken of door bepaalde offerandes (vaak wierook of etenswaren) neer te zetten, kan men de geest van de overledene bijstaan tijdens diens reis. In de periode vlak na het overlijden worden dergelijke ceremonieën vaak dagelijks gehouden onder leiding van een boeddhistische geestelijke of een familielid, soms bij het altaar dat praktisch alle boeddhistische families in huis hebben, soms ook buitenshuis of in een tempel. Vaak worden dan ook offers gebracht aan de kwade geesten om hen te kalmeren. Men praat hier in het algemeen niet makkelijk over. Uitvaart Het boeddhisme erkent zowel de begrafenis als de crematie. Vaak raadpleegt men een deskundige om de juiste tijd daarvoor te bepalen. In boeddhistische landen vindt de crematie plaats in de buitenlucht en in aanwezigheid van de familie. In Nederland is men gebonden aan de regels van het crematorium. Het is gebruikelijk dat Chinezen of Vietnamezen die in Nederland zijn gecremeerd, na verloop van tijd in het land van herkomst worden bijgezet vanwege de band met aldaar gestorven voorouders. Aan de uitvaart gaat een plechtigheid vooraf. Soms is dat een simpele plechtigheid waarbij een boeddhistische geestelijke herinnert aan de leer van Boeddha en aan de goede daden van de gestorvene. Soms is dat een uitgebreide ceremonie waarbij de overledene na diens dood wordt ingewijd in het eeuwige monnikschap.

5

Rouw Het is gebruikelijk de eerste (3 of 7) weken in het huis van de nabestaanden of in de tempel dagelijks een korte ceremonie te houden waarbij gebeden gezegd, teksten gelezen en offers gebracht worden. Daarmee krijgt de blijvende verbondenheid met de overledene gestalte en begeleidt men tegelijkertijd het bewustzijn van de overledene totdat dit een nieuw lichaam gevonden heeft. Naast deze meer individuele bijeenkomsten zijn er in boeddhistische landen algemene gedenkdagen waarbij men de rustplaatsen van de overledenen bezoekt en bijvoorbeeld versieringen aanbrengt bij het graf of een altaar. Deze algemene gedenkdagen worden op bescheiden schaal ook in Nederland gehouden. Samenvatting en meer: Aandachtspunten bij zorg rondom sterven, dood, uitvaart en rouw -Het is belangrijk dat een boeddhist goed is gestorven, want een goede voorbereiding op de dood is van belang voor het bestaan na de dood. -Het is van belang om in de stervensfase bij een man een boeddhistische monnik (bij een vrouw vaak een non) of een andere geestelijke begeleider uit te nodigen om de stervende in de laatste fase bij te staan. -Tijdens de laatste fase worden heilige teksten (soetra’s of het Tibetaanse dodenboek) gelezen, gebeden uitgesproken, meditaties gedaan en gesprekken gevoerd over o.a. het opgebouwde goede karma. -Vaak wordt er bij de stervende een boeddhabeeld of een foto van een leraar neergezet. -Binnen sommige richtingen legt men de stervende in de allerlaatste fase op de rechterzij, omdat ook Boeddha zo is gestorven. -Het is niet gewenst de stervende aan te raken, omdat dit het proces van overgang kan verstoren. -Bij gebrek aan een stiltecentrum verdient het aanbeveling voor de stervende een op gezette tijden te gebruiken kamer te regelen voor de meditatie die vaak gepaard gaat met het branden van wierook en gezang. Indien meditatie op de eigen kamer mogelijk is, kunnen er afspraken worden gemaakt, zodat de zorg de meditatie niet verstoort. -Veel boeddhisten weigeren tijdens de stervensfase pijnstillers, omdat ze het van belang vinden bij bewustzijn te blijven. -Verdriet, angst en andere emoties rondom de dood worden liever achterwege gelaten, omdat dit blijken zijn van verkeerde gehechtheid. -Indien de dood is ingetreden gaat men er vanuit dat het enige tijd (een paar uur tot soms wel enkele dagen) duurt voordat het bewustzijn het lichaam geheel heeft verlaten. Al die tijd dient het lichaam met rust te worden laten. -Het lichaam wordt vaak volgens bepaalde rituelen gewassen en gekleed, soms door de familie, maar in Nederland ook wel door mensen van de uitvaartonderneming of de zorginstelling. -De handen van de overledene worden vaak in meditatiehouding (open en naar boven gedraaid) gevouwen. -Het lichaam wordt meestal gekist en opgebaard. -Belangrijker dan de verzorging van het lichaam is doorgaans de begeleiding van het bewustzijn van de overledene. Door bepaalde teksten en gebeden uit te spreken of door bepaalde offerandes (vaak wierook of etenswaren) neer te zetten, kan men de geest van de overledene bijstaan tijdens diens reis. -Levensbeëindigend handelen is niet toegestaan vanwege negatieve effecten op een volgend leven. Het leven kunstmatig in stand houden is niet noodzakelijk. -Er zijn geen religieuze voorschriften aangaande orgaandonatie. -Men kan zowel begraven als gecremeerd worden. -Men raadpleegt vaak een deskundige voor de juiste tijd van begrafenis of crematie. Adressen voor meer informatie Boeddhistische Unie Nederland De meeste boeddhistische organisaties in ons land zijn aangesloten bij de Boeddhistische Unie Nederland (BUN). Hier kan men terecht voor advies en doorverwijzing. Postbus 17286, 1001 JG Amsterdam, [email protected], www.boeddhisme.nl

6

Platform stervensbegeleiding Het platform werkt onder auspiciën van de BUN en kan in voorkomende gevallen ingeschakeld. worden. Men werkt zowel vanuit algemene boeddhistische inzichten als vanuit specifieke richtingen. Contactpersoon, dhr. L. van der Mey, Laan van Meerdervoort 200A, 2517 BJ Den Haag, [email protected] Boeddhistisch studie- en meditatiecentrum Karma Deleg Cö Phe Ling Hier kan men een beroep doen op een boeddhistische lama voor advies en bijstand bij een overlijden. Stoepawei 4, 9147 BG Hantum, tel: 0519-297714, [email protected], [email protected], www.karmakagyu.nl Boeddhistisch Informatieadres Men is met name gericht op Nederlanders die geïnteresseerd zijn in het boeddhisme. Contactpersoon dhr. van der Meij, Zuidersingel 55, 2651 AG Berkel en Rodenrijs, tel: 010-5114232, www.boeddhisme.nl

7

Christenen Aantallen en spreiding Het christendom kent een groot aantal verschillende groeperingen. Van de christenen in Gelderland is 27,9% rooms-katholiek. Ongeveer een even groot percentage is protestant. Het grootste deel van hen behoort tot de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) die in 2004 ontstond uit de Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en de Evangelisch-Luthers Kerk. Een ander, kleiner deel van de protestanten is lid van een van de andere, vaak traditionele, gereformeerde gemeenschappen, vooral op de Veluwe en in de Betuwe. De hoogste concentratie rooms-katholieken vinden we in de regio Arnhem/Nijmegen (44%) en de Achterhoek (36%). De hoogste concentratie gereformeerden vinden we op de Veluwe (13%). De overige protestanten zijn gelijkelijk verdeeld over de Veluwe (33%), de Achterhoek (24%) en ZuidWest Gelderland (29%). Daarnaast is er een aantal christenen dat behoort tot de zogenaamde pinksterbeweging, ongeveer 4.220. De meeste hiervan wonen in Doetinchem (ong. 500), Apeldoorn (ong. 395) en Arnhem (ong. 335). Tenslotte zijn er christenen, vooral uit Oost-Europa en bepaalde andere gebieden (Syrië, Turkije, Ethiopië) die zich tot de (oosterse-)orthodoxie rekenen. Hun aantal is moeilijk te schatten omdat zij in het land van herkomst niet apart kerkelijk geregistreerd stonden en dat hier vaak ook niet doen. Naar schatting behoren zo’n 7500 orthodoxen tot de Syrisch-Orthodoxe kerk, waarvan de meeste in Twente wonen. Verder behoren zo’n 4500 orthodoxen tot de Grieks-Orthodoxe kerk. Achtergrondinformatie De christenen zagen in Jezus Christus de Messias waarop de joden nog steeds hopen en naar uitzien. Het belangrijkste religieuze boek van de christenen, de Bijbel, is gebaseerd op de heilige boeken van de joden. De Bijbel kent twee delen: het Oude Testament dat in grote lijnen de Tenach (het religieuze boek van de joden) in zich heeft opgenomen en het Nieuwe Testament dat een weerslag van het leven van Jezus is (opgetekend door onder andere vier evangelisten). Het christendom is een monotheïstisch godsdienst, die God ziet als een drie-eenheid van Vader, Zoon en Heilige Geest. In de loop der tijd is binnen het christendom een westerse en een oosterse traditie ontstaan. Tot de westerse traditie behoren het katholicisme met de Paus als geestelijk leider en het daaruit ontstane protestantisme dat geen centrale geestelijke leider kent. Het protestantisme kent vele stromingen zoals de hervormden, de gereformeerden, de evangelisch-luthersen, de pinkstergemeente en anderen. In Nederland zijn de eerste drie richtingen ondergebracht bij de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) die in 2004 ontstond. De laatste tijd worden de verschillen tussen het katholicisme en protestantisme wat kleiner. Tot de oosterse traditie behoort de orthodoxe kerk. Er is maar één orthodoxe kerk, maar deze kent wel een aantal autonome patriarchaten, onder meer de Griekse-, Russische-, de Armeense- en Servische orthodoxe kerk. Deze onderscheiden zich alleen van elkaar door de taal. Onder christenen wordt verschillend gedacht over leven en dood. Sommigen beschouwen ziekte als een straf van God voor begane zonden, anderen geloven dat God juist helpt bij het overwinnen van ziekte. Men gelooft in het eeuwige leven na de dood.

Orthodoxe christenen: Beleving van sterven en dood De orthodoxe christen heeft de plicht om te leven, want hiertoe is hij/zij op aarde gekomen. Ziekte heeft te maken met de zondeval van Adam, de eerste mens. Adam verbleef samen met zijn partner Eva in het Paradijs. Toen ze ongehoorzaam waren aan God werden ze voor straf verdreven uit het Paradijs en raakten hun onsterfelijkheid kwijt. Ziekte ondermijnt de wil tot leven. Geconfronteerd met de dood beseft de orthodoxe christen dat de zin van het leven niet beperkt is tot dit aardse leven. Men stelt vertrouwen in de goede wil van God, want het aardse leven is in feite een voorbereiding op het eeuwige leven. Lijden is niet alleen een

8

gevolg van de persoonlijke zonde maar ook van de menselijke natuur, die aangetast en beperkt is. Dit lijden wordt daarom ondergaan met geduld en hoop. Bij orthodoxe christenen is begraven het meest gebruikelijk, maar cremeren is ook mogelijk. Het lichaam blijft ook na de dood met diezelfde persoon verbonden en wordt daarom met eerbied, tederheid en zorg behandeld. Bij het zogenaamde ‘laatste oordeel’ zal het lichaam op een onbekende, mysterieuze manier weer tot leven worden gewekt. Stervensfase Voor het moment van sterven gelden geen bepaalde voorschriften. Het is belangrijk dat er contact wordt gezocht met een orthodoxe priester die bij voorkeur aanwezig is bij het sterven. In Nederland zal dit, gezien hun geringe aantal, in verreweg de meeste situaties niet haalbaar zijn. Tijdens de stervensfase wordt door een priester het ‘sacrament der zieken’ (ook wel genoemd ‘ziekenzalving' of ‘heilig oliesel’) toegediend. Hierbij worden de vijf zintuigen van de zieke (ogen, oren, neus, mond, handpalmen en voetzolen) gezalfd met een door de bisschop gewijde olie. De ziel krijgt hierdoor bovennatuurlijke bijstand voor het verwerven van haar heil, de zonden worden vergeven en de zieke bereidt zich voor op een ontmoeting met God. Ook de biecht, de zegen en het uitdelen van de communie zijn onderdeel van het sacrament der zieken, evenals het branden van een kaars (als teken van de opstandig van Jezus) en het aanwezig zijn van een kruisbeeld (als teken van de verbondenheid met Jezus). Dit moment is voor de nabestaanden ook een gelegenheid om zich voor te bereiden op het komende verlies. Voorafgaand aan de uitvaart De overledene wordt door ‘eigen’ mensen of door beroepsmensen gewassen en vervolgens gekleed in de gewone, eigen kleding. Over het voorhoofd wordt een band gebonden met daarop een gebed, op de borst wordt een klein evangelie gelegd en in de gevouwen handen een kruis. Men wordt in een eenvoudige houten kist gelegd. De opbaring vindt bij voorkeur thuis plaats en indien dit niet mogelijk is in een uitvaartcentrum. Bij het hoofdeinde brandt een kaars. Het kunnen waken bij de overledene is zeer gewenst. Aan het doodsbed spreekt de priester een voorgeschreven gebed uit waarbij hij wierook gebruikt. De overige aanwezigen dragen brandende kaarsen. Voorts worden er psalmen en gebeden gelezen. Het is heel belangrijk dat de kist open blijft tot het moment van begrafenis of crematie. Uitvaart Vóór de kerkdienst wordt de kist (meestal zonder deksel) met de overledene op enige afstand van het altaar geplaatst met het gezicht richting altaar. Tijdens de uitvaartdienst vormt de laatste kus een belangrijk moment. Het koor of de priester heft een bepaald gezang aan en daarna wordt men uitgenodigd tot een laatste afscheidslied. Hierbij loopt men langs de kist en geeft aan de overledene een kus, kruisteken of aanraking. Daarna wordt de kist gesloten. Aangekomen op de begraafplaats dragen de nabestaanden of speciale dragers de kist naar het graf. Bij het graf worden gebeden uitgesproken of wordt een korte tekst uit de ‘Eredienst’ voorgedragen. De priester en de aanwezigen werpen een schepje aarde op de kist. Op het graf staat een speciaal kruis. Na de begrafenis komt men meestal bij elkaar om te eten en te praten, maar dit is afhankelijk van de beschikbare financiële middelen. Het graf wordt door de familie bezocht, schoongemaakt en versierd met bloemen. Rouw De 3e, 9e en 40e dag na de uitvaart zijn bijzondere dagen waarop men naar de kerk gaat voor een speciale dienst ter ere van de overledene. De dienst op de 40e dag heeft een afsluitend karakter. Deze 40 dagen zijn nodig om de ziel los te maken van de aarde. Samenvatting: Aandachtspunten bij zorg rondom sterven, dood, uitvaart en rouw -In de laatste stervensfase is het belangrijk dat er contact wordt gezocht met een orthodoxe priester die bij voorkeur aanwezig is bij het sterven. In Nederland zal dit vaak niet haalbaar zijn.

9

-Tijdens de stervensfase wordt door een priester het ‘sacrament der zieken’ toegediend. Hierbij wordt een kaars gebrand en is een kruisbeeld aanwezig. -De overledene wordt door ‘eigen’ mensen of door beroepsmensen gewassen, gekleed en gekist. -De opbaring vindt soms plaats uitvaartcentrum. Bij het hoofdeinde van de overledene brandt een kaars en de priester spreekt een gebed uit waarbij hij wierook gebruikt. -Het kunnen waken bij de overledene is zeer gewenst en het is dan ook belangrijk dat het uitvaartcentrum mogelijkheden hiertoe biedt. -Het is belangrijk dat de kist open blijft tot het moment van begrafenis of crematie. Adressen voor meer informatie Orthodoxe Kerk Heilige Cornelius De Honderdman Kon. Wilhelminalaan 5, 3818 HN Amersfoort, tel: 033-2452606, www.orthodox-amersfoort.nl Orthodoxe Kerk Moeder Gods Bescherming Amsterdamseweg 96, 6814 GG Arnhem, tel: 026-4424922 Russisch-Orthodoxe Parochie van de Heilige Tichon, Patriarch van Moskou en geheel Rusland Nijmegen Van Oldenbarneveltstraat 10, 6512 AW Nijmegen, [email protected], www.orthodoxnijmegen.nl Orthodoxe Kerk Heilige Sava Byzantijnse Kapel, Dobbelmannweg 3, 6531 KT Nijmegen Orthodoxe Kerk Nederland Klooster van Heilige Joannes de Doper, Dr. Kuyperstraat 2, 2514 BB Den Haag, tel: 070-3638484, [email protected] Vereniging van Orthodoxen ‘H. Nikolaas van Myra’ Deze vereniging houdt een lijst bij van alle orthodoxe parochies en geestelijken (van alle jurisdicties) in Nederland. www.vereniging.orthodoxekerk.org Zie ook Overzicht orthodoxe kerken in Nederland. www.orthodoxekerk.org

Rooms-katholieken: Beleving van sterven en dood Rooms-katholieken geloven dat de ziel van een overledene na de dood zal voortbestaan in het hiernamaals. Traditioneel bestaat het beeld van hemel en hel. Waar de overledene na de dood terecht komt, hangt af van de mate waarin iemand tijdens zijn/haar leven heeft gezondigd en daarvoor vergeving heeft gekregen. In de rooms-katholieke kerk nemen sacramenten een vooraanstaande plaats in. Dit zijn gewijde handelingen waardoor bijzondere genaden kunnen worden verkregen en waarbij de gelovige de nabijheid van God ervaart. Stervensfase Het kan als troostend worden ervaren wanneer er over Gods liefde en barmhartigheid wordt gesproken en samen wordt gebeden. Tijdens de stervensfase wordt indien gewenst door een priester het ‘sacrament der zieken’ (ook wel genoemd ‘ziekenzalving of ‘heilig oliesel’) toegediend. Hierbij worden de vijf zintuigen van de zieke (ogen, oren, neus, mond, handpalmen en voetzolen) gezalfd met een door de bisschop gewijde olie. De ziel krijgt hierdoor bovennatuurlijke bijstand voor het verwerven van haar heil, de zonden worden vergeven en de zieke bereidt zich voor op een ontmoeting met God. Ook de biecht, de zegen en het uitdelen van de communie zijn onderdeel van het sacrament der zieken, evenals het branden van een kaars (als teken van de opstandig van Jezus) en het aanwezig

10

zijn van een kruisbeeld (als teken van de verbondenheid et Jezus). Dit moment is het voor de nabestaanden ook een gelegenheid om zich voor te bereiden op het komende verlies. Voorafgaand aan de uitvaart Voor het afleggen, wassen, kleden en soort kist gelden geen speciale voorschriften. De nabestaanden bepalen hoe en door wie een en ander zal worden uitgevoerd. Nadat de overledene is gekleed worden de handen, die een kruis of rozenkrans vasthouden, gevouwen. Het opbaren en waken gebeurt volgens de wensen van de nabestaanden. Op de avond voor de uitvaart wordt meestal een avondwake in de kerk gehouden. Hierbij wordt de levensloop van de overledene gememoreerd en voor hem/haar en de nabestaanden gebeden. Ook vraagt men om vergeving van schuld. De avondwake wordt in de regel niet geleid door een geestelijke maar door een leek. Op dezelfde dag als de avondwake is er meestal thuis of in het rouwcentrum gelegenheid tot persoonlijk afscheid nemen van de overledene. Uitvaart Bij rooms-katholieken is begraven het meest gebruikelijk, maar cremeren is ook toegestaan. Aan een begrafenis of crematie gaat een eucharistieviering door een priester of een woord- en gebedsdienst door een pastoraal werker vooraf. Aan de plaats en invulling hiervan wordt de laatste jaren steeds meer een persoonlijke invulling gegeven door de nabestaanden. De eucharistieviering of uitvaartmis is gericht op de reiniging en zielerust van de overledene. Tijdens deze afscheidsceremonie wordt de overledene herdacht en nogmaals aan Gods barmhartigheid toevertrouwd. In de kerk wordt de kist tussen twee brandende kaarsen opgesteld voor het altaar, besprenkeld met wijwater en bewierookt. Aan het einde van de uitvaartmis krijgen alle aanwezigen een bidprentje mee met daarin wetenswaardigheden over overledene en een dankwoord voor aanwezigen bij de uitvaart. Aan het verdriet van de nabestaanden mag vrijelijk uiting worden gegeven. Katholieken worden van oudsher begraven in gewijde grond op een katholieke begraafplaats of een apart deel van een algemene begraafplaats. Op de begraafplaats wordt door een priester de kist bewierookt en met wijwater gezegend, een korte bijbeltekst voorgelezen en een kruisteken boven de kist gemaakt. Daarna bestrooit hij de kist met een schepje aarde als herinnering aan de aarde waaruit de mens ontstaan is. Tot slot bidden alle aanwezigen het ‘Onze Vader’ waarna ze meestal om beurten een schepje aarde op de kist strooien. Vóór de teraardebestelling wordt het kruis van het deksel van de kist genomen omdat het verboden is een afbeelding van Jezus Christus te begraven. De familie kan zelf de kist laten zakken of dit laten doen door professionals. Na de begrafenis of crematie komen de bezoekers meestal samen tijdens een koffietafel in een zaal, de aula van het crematorium of het huis van de nabestaanden. Het graf wordt naar de eigen wensen van de nabestaanden ingericht en meestal regelmatig bezocht, bijgehouden en voorzien van bloemen. Rouw Na 6 weken komen familie en vrienden samen om de overledene te herdenken tijdens de zogenoemde ‘zeswekendienst’. De sterfdag wordt jaarlijks herdacht. Op de geboorte- en de sterfdag van de overledene draagt men vaak een mis op, waarin speciaal voor de overledene wordt gebeden. Elk jaar op 2 november is het ‘Allerzielen’, waarbij de overledenen, en specifiek diegenen die in dat afgelopen jaar zijn gestorven, met een kerkdienst en een bezoek aan het graf worden herdacht. Samenvatting en meer: Aandachtspunten bij zorg rondom sterven, dood, uitvaart en rouw -Het kan als troostend worden ervaren wanneer er tijdens de stervensfase over Gods liefde en barmhartigheid wordt gesproken, samen wordt gebeden, aan vieringen kan worden deelgenomen en of de communie kan worden gebracht. -Tijdens de stervensfase moet indien gewenst een priester worden geroepen om het ‘sacrament der zieken’ toe te dienen. Hierbij wordt een kaars gebrand en is een kruisbeeld aanwezig. -De nabestaanden bepalen hoe het wassen, kleden, soort kist en waken vorm worden gegeven. De handen, die een kruis of rozenkrans vasthouden, worden gevouwen. -Actieve euthanasie wordt door de katholieke kerk officieel afgewezen.

11

-Men staat niet afwijzend t.o.v. orgaandonatie. -Begraven is het meest gebruikelijk maar cremeren is ook mogelijk. Adressen voor meer informatie Katholiek Centrum voor Maatschappelijk Activeringswerk (KCMA) Dit is één van de 55 instellingen voor maatschappelijk activeringswerk in Nederland. Het centrum organiseert onder andere activiteiten met betrekking tot de multiculturele samenleving (ontmoetingen moslims/christenen, migrantenweek, asielzoekers). Willemsplein 34-4, 6811 KC Arnhem, tel: 026-4430431, [email protected] Dominicaans Activiteiten Centrum Dakhûs (DAC) Het DAC wil mensen een plek bieden waar zij kunnen toekomen aan bezinning, bezieling en maatschappelijke oriëntatie. Het levensbeschouwelijke vormingswerk organiseert cursussen en studiedagen op het gebied van zingeving, theologie, pastoraat, spirituele groei en bewustwording en seksespecifiek werk. DAC heeft onder andere de cursus ‘Zielsgraag gedaan’ voor de Terminale Zorg geschreven en tevens de cursus ‘Door de pijn heengaan en groeien in liefde’ over verliesverwerking. Vrijwilligers die voor een parochie stervens- en rouwbegeleiding verrichten, worden hier opgeleid. Postbus 59, 6850 AB Huissen, tel: 026-3259006, [email protected], www.dominicaanscentrum.nl Diocesane Pastorale Dienstverlening Hier kan men informatie verstrekken over de activiteiten van de katholieke kerk met betrekking tot rouw. Amersfoortseweg 10, 3705 GJ Zeist, tel: 030-6931434, [email protected] De Boskapel Deze kapel behoort van oorsprong tot een klooster van de orde van de Augustijnen. Hier kan men een afscheidsviering verzorgen voor katholieken die net iets anders willen, maar ook voor niet-kerkelijken of mensen zonder specifieke geloofsovertuiging. De Boskapel heeft hier de nodige ervaring in. Er wordt samen met de nabestaanden gezocht naar een viering waarin de religieuze dimensie rond de dood tot uitdrukking wordt gebracht zonder dat deze verloopt volgens de geijkte patronen. Contactpersoon pastor J. Koopmans, Graafseweg 276, 6532 ZV Nijmegen, tel: 024-3776968, [email protected], www.boskapel.nl Oud Episcopaal Katholieke Kerk Na de afkondiging van het onfeilbaarheidsdogma van de paus in 1870 is een groep gelovigen trouw gebleven aan de oude katholieke leer en traditie van de kerk van de eerste tien eeuwen. Zij noemen zich de oud episcopaal katholieke kerk. Voor meer informatie over de uitvaart, crematie of begrafenis kunt u terecht bij Bisschop Hieronymus Greveling. Wassenaarstraat 16, 4811 LH Breda, tel: 076-5210216, [email protected], www.oekk.nl

Protestantse christenen: Beleving van sterven en dood Voor strenge, orthodoxe protestanten is de dood geen eenmalige gebeurtenis aan het einde van het leven. Het leven zelf is een gestadig sterven, gekenmerkt door eenvoud, soberheid of ascese waarbij men voortdurend doordrongen moet zijn van de dood. Sterven is eerder een bevrijding dan iets waar men tegenop moet zien want de dood betekent de voltooiing van het leven op aarde en het vooruitzicht op de wederopstanding en het eeuwige leven. Mocht er sprake zijn van angst voor de dood, dan kan men vertrouwen op vergeving van persoonlijke schuld door het lijden, sterven en de opstanding van Jezus Christus. Angst voor de dood kan ook te maken hebben met onverwerkte of onopgehelderde zaken uit het verleden. De doorleving van deze angst geldt als beproeving of loutering waarbij men met God, zijn naaste en zichzelf in het reine kan komen. Wanneer men de dood beschouwt als straf kan men vertrouwen op een hereniging met Jezus Christus mits men op Hem zijn hoop heeft gesteld. Protestanten wijzen het idee van de bemiddelende rol van de kerk tussen mens en God af. Het lot van de mens ligt geheel in Gods handen.

12

Minder streng gelovige protestanten hebben over het algemeen een opgewektere visie op het leven. Zij gaan uit van een leven na de dood en geloven in de liefde van God. De rituelen bij protestanten zijn sterk beïnvloed door het calvinisme. Eeuwenlang bepaalde strenge soberheid ook de rituelen rondom sterven en dood: rouwkleding en het luiden van de kerkklok waren verboden, lijkredes dienden geen lof voor de overledene te bevatten, een kerkelijke eredienst en gebeden ter zielenrust voor de overledene werden als zinloos beschouwd. Tegenwoordig is er meer ruimte voor individuele invulling maar de orthodoxe protestanten houden zich aan de traditionele soberheid. Stervensfase Indien iemand op sterven ligt wordt er uit de bijbel gelezen, gebeden en de zegen uitgesproken, maar dit hoeft niet noodzakelijkerwijs te gebeuren door een predikant. Familieleden en vrienden vervullen een belangrijke rol bij de ondersteuning rond het stervensproces. De stervende viert soms samen met leden van de geloofsgemeenschap het z.g. ‘Avondmaal’, een ritueel waaraan men kracht kan ontlenen. Voorafgaand aan de uitvaart Voor het afleggen, wassen, kleden, opbaren, de kist en het graf gelden geen speciale voorschriften. De nabestaanden bepalen hoe en door wie een en ander zal worden uitgevoerd en ingericht. De laatste jaren kiezen families er vaker voor om hun dierbare thuis op te baren. Hierbij is de opstelling sober, hoewel tegenwoordig, behalve bij de orthodoxe protestanten, bloemen en kaarsen vrij algemeen zijn geaccepteerd. Uitvaart Bij protestanten is begraven het meest gebruikelijk maar cremeren is ook toegestaan. De uitvaartdienst vindt meestal plaats in de aula van een rouwcentrum en soms in de kerk. In deze dienst is niet zozeer sprake van rituelen en sacramenten, maar staat ‘het woord’ en het noemen van de naam van de overledene centraal, hetgeen wordt omlijst met liederen en psalmen. Door het ontbreken van rituelen in de religieuze zin van het woord, heeft een protestants-christelijke uitvaartdienst een wat sober karakter en wordt deze soms als nogal rationeel ervaren. Emoties rond het overlijden worden meer door persoonlijke gesprekken dan door rituelen uitgedrukt. Anderzijds ontbreken dwingende voorschriften voor een uitvaart en voor nabestaanden bestaat daardoor in principe veel ruimte om aan vaste onderdelen van een dienst, zoals het uitspreken van gebeden en het lezen van de bijbel, een eigen inhoud te geven. De predikant gaat tijdens de dienst vaak in op de hoogte- en dieptepunten van het leven van de overledene en maakt daarbij gebruik van bijbelteksten om aan te geven dat het menselijk leven eindig is, maar dat Christus’ werk, ondanks het lijden, voortgaat. Voor de begrafenis of crematie wordt in samenspraak tussen voorganger en de nabestaanden een liturgie opgesteld. Hierin kan een persoonlijke inbreng van de nabestaanden zeker een plaats krijgen. Bij het graf of in het crematorium spreekt de voorganger de geloofsbelijdenis, het ‘Onze Vader’ en de zegen uit om de overledene aan de schoot van de aarde toe te vertrouwen. Toespraken zijn niet gebruikelijk. De nabestaanden nemen in stilte afscheid. De laatste tijd kiezen de nabestaanden er vaak niet voor om de kist zelf te laten zakken, omdat er dan minder emoties worden opgeroepen. Ook het werpen van een schepje aarde op de kist gebeurt niet vaak. Protestanten worden meestal begraven op een algemene begraafplaats. Na de begrafenis komt men meestal in het rouwcentrum, een ruimte van de kerk of thuis bij elkaar om te condoleren, na te praten en iets te drinken. Rouw Gewoonlijk wordt op de zondag na de uitvaart ‘de rouw in de kerk gebracht’. Dat wil zeggen dat gedurende de kerkdienst de naam van de overledene wordt genoemd en er soms nog iets over hem/haar wordt gezegd. Eenmaal per jaar worden de namen van alle overledenen genoemd tijdens een kerkdienst op de laatste zondag van het kerkelijk jaar (de laatste zondag voor de Advent).

13

Samenvatting en meer: Aandachtspunten bij zorg rondom sterven, dood, uitvaart en rouw -Tijdens de stervensfase wordt er uit de bijbel gelezen, gebeden en de zegen uitgesproken maar dit hoeft niet noodzakelijkerwijs te gebeuren door een predikant. -Familieleden en vrienden vervullen een belangrijke rol bij de ondersteuning rond het stervensproces. -De stervende viert soms samen met leden van de geloofsgemeenschap het z.g. ‘avondmaal’, een ritueel waaraan men kracht kan ontlenen. -Voor het afleggen, wassen, kleden, opbaren, de kist en het graf gelden geen speciale voorschriften. De nabestaanden bepalen hoe en door wie een en ander zal worden uitgevoerd en ingericht. Wel wordt de gestorvene vaak opgebaard in de ‘zondagse kleding’. -Actieve euthanasie is bespreekbaar binnen de protestantse kerk. -Men staat niet afwijzend t.o.v. orgaandonatie. Adressen voor meer informatie Promage, Protestants Maatschappelijk Activeringswerk in Gelderland Deze organisatie werkt samen met het KCMA (Katholiek Centrum Maatschappelijk Activieringswerk) en Humanitas District Oost in het GOMA (Gelderse Organisatie Maatschappelijk Activieringswerk). De organisaties nodigen mensen uit om op basis van hun levensbeschouwing maatschappelijk actief te zijn. Men kan niet zelf voorzien in rouw- en stervensbegeleiding, maar wel medewerking verlenen aan projecten op het gebied van interreligieuze of interculturele contacten, mantelzorg e.d. Promage is ondergebracht bij Protestantse Kerk in Nederland-steunpunt zuidoost. Dorpsstraat 33, 6986 AK Angerlo, tel: 0313- 482063, www.gelderland.pkn.nl Protestants Christelijke Ouderenbond (Bondsbureau PCOB) De PCOB behartigt de belangen van ouderen vanuit een protestants-christelijke grondslag. De PCOB verstrekt informatie over rouwverwerking en verliesverwerking en bezint zich op vraagstukken rondom euthanasie en levensbeëindiging. Postbus 1238, 8001 BE Zwolle, tel: 038-4225588, [email protected]

Pinksterchristenen: Achtergrondinformatie De pinksterbeweging is een stroming binnen het protestantisme die sterk de nadruk legt op de Heilige Geest, die op Pinksterdag neerdaalde op de Apostelen, de leerlingen van Jezus Christus. Dit wordt door hen als deel van de belofte gezien dat God 'aan het einde der tijd zijn Geest zal uitstorten op al het vlees'. Vandaar de naam ‘pinksterbeweging’ die wereldwijd rond de 600 miljoen aanhangers heeft. Dit maakt dat de pinksterchristenen uitzien naar die eindtijd, waarin de wereld ondergaat en God de mensen zal beoordelen. De beweging kenmerkt zich door een persoonlijk ervaren geloof middels een persoonlijke ‘ontmoeting’ met Jezus Christus. Een belangrijke rol spelen daarom persoonlijke bekering en doop op grond van geloof, genezing door handoplegging en het doorgeven van profetieën en visioenen middels handgeklap en dans tijdens de eredienst. In Nederland ontstond de echte groei en verspreiding van de pinkstergemeente in de vijftiger jaren. Het succes van de pinksterbeweging kan vooral toegeschreven worden aan haar dynamiek, de nadruk op ervaringsfeiten (zoals genezing, bevrijding en blijdschap) en het blijde en open karakter. De pinkstergemeente functioneert vanuit een grote vrijheid en ruimte waardoor ieder zichzelf kan zijn. De nadruk ligt op de individuele ervaring van het geloof. Dit alles heeft een grote aantrekkingskracht op vele geloofszoekers, met name jongeren. Ook onder allochtonen is de pinkstergemeente populair omdat er ruimte is voor mensen uit allerlei culturen en achtergronden. Beleving van sterven en dood Men gelooft dat God ten goede kan ingrijpen in uitzichtloze situaties zoals ziekte e.d. Hiertoe wordt onder handoplegging voor de zieke gebeden en kan deze worden gezalfd met olie.

14

Stervensfase In de stervensfase spelen onderlinge menselijke relaties een grote rol. Het feit dat men lang blijft geloven in een genezing door God kan een goede stervensbegeleiding echter wel belemmeren. Er kan een zalving worden gedaan maar deze is uitdrukkelijk bedoeld ten behoeve van herstel en niet als sacrament voor de stervende (zoals bij de katholieken). De oudsten van de kerk kan worden gevraagd worden om de zalving uit te voeren. Uitvaart De doden worden bijna altijd begraven, omdat dit meer aansluit bij het geloof in herrijzenis na de dood. De rouwdienst wordt ingevuld door de voorganger en nabestaanden. Binnen de dienst ligt de nadruk meer op innerlijke geloofsovertuiging dan op uiterlijke rituelen. Ook is er veel ruimte voor troost richting de nabestaanden. Emoties rond het heengaan van een geliefde maar ook de vreugde over diens eeuwige leven spelen een grote rol. Daarnaast is er veel aandacht voor muziek en zang. Samenvatting en meer: Aandachtspunten bij zorg rondom sterven, dood, uitvaart en rouw -Tijdens de stervensfase kan iemand van de kerkgemeenschap worden geroepen om de onder handoplegging voor de zieke te bidden en deze te zalven. De zalving is uitdrukkelijk bedoeld ten behoeve van herstel. -In de stervensfase spelen onderlinge menselijke relaties een grote rol. -Het feit dat men lang blijft geloven in een genezing door God kan een goede stervensbegeleiding belemmeren. -Begraven is het meest gebruikelijk omdat dit meer aansluit bij het geloof in herrijzenis na de dood. Adressen voor meer informatie Pinkstergemeente Filadelfia Utrechtsestraat 65, 6811 LW Arnhem, www.pinkstergemeente-filadelfia-arnhem.nl Verenigde Pinkster- en Evangeliegemeenten (VPE) Rotholm 20, 8321 DK Urk, tel: 0527-687005, [email protected], www.vpe.nl Zie ook Overzicht pinkstergemeenten in Nederland. www.opwekking.nl

15

Hindoes Aantallen en spreiding Het is moeilijk te achterhalen hoeveel hindoes zich in Gelderland bevinden en waar ze wonen. In ieder geval komen de meeste hindoes die in Gelderland wonen uit Suriname. Achtergrondinformatie Binnen het hindoeïsme bestaan verschillende visies op de wereld van de goden. De belangrijkste godheid of oerkracht wordt ‘Brahm’ of ‘Brahma’ genoemd. Andere stromingen vereren allerlei andere goden die vaak worden gezien als verpersoonlijkingen van Brahma. Het hindoeïsme kent twee stromingen. De Sanaatan Dharm is de oudste en orthodoxe stroming. De kosmos en de aarde worden bestuurd door Brahma als de schepper, Shiva als de vernietiger en Vishnu als de beschermer. De partner van Vishnu is Laxmi en hij is het meest betrokken bij sterfelijke zaken. Beelden en afbeeldingen van deze goden spelen een grote rol bij het bidden en offeren. Bij religieuze samenkomsten spelen rituele en spirituele handelingen een belangrijke rol. Personen uit de lagere kastes kunnen geen priester (pandit) worden. Men kent geen stichter en de leer is gebaseerd op kennisbronnen als de Veda's, de Mahabharatha en andere. De Aryaa Samaadj is de nieuwere en moderne stroming. Men gelooft alleen in Brahma en maakt geen gebruik van beelden en afbeeldingen. De nadruk ligt op de gebeden en het lezen van de heilige boeken. Bij rituele en spirituele handelingen spelen het vuuroffer en het reciteren van mantra's een belangrijke rol. De stroming is voortgekomen uit een hervormingsbeweging binnen de Sanaatan Dharm. Men wil terug naar de oerbronnen van het hindoeïsme en wijst het kastenstelsel af, want de waarde van de mens wordt bepaald door zijn gedrag, handelingen en aanleg. Ongeacht hun kaste kunnen mensen die zich tot het spirituele aangetrokken voelen pandit worden. Beleving van sterven en dood De hindoe-filosofie leert dat het materiële vergankelijk is, terwijl het geestelijke onsterfelijk en voortdurend is. De diverse tradities en overtuigingen hebben gemeen dat ze ervan uitgaan dat de mens een kringloop van reïncarnaties (wedergeboorten) doormaakt voordat hij met de oerkracht, ‘Brahm’, herenigd kan worden. Na de dood moet men zich verantwoorden tegenover God en indien men goed heeft geleefd en de religieuze plichten heeft vervuld, wordt men hiervoor beloond in een volgend leven. Hindoes geloven in de twee-eenheid van lichaam en ziel. Na de dood verlaat de ziel het lichaam, om een ander stoffelijk omhulsel te vinden Tot aan de verlossing (de opname in het ‘nirvana’) blijft men door het karma (het saldo van handelen in het huidige en vorige leven) onderworpen aan de kringloop van sterven en wedergeboorte. Verlossing kan worden verkregen door het goed naleven van de geloofsregels en rituelen. Een plotselinge en onvoorbereide dood wordt als negatief ervaren. Tijdens het leven zijn er 16 verschillende ‘sanskara’s’ die de overgang naar een nieuwe levensfase zoals huwelijk, geboorte, ziekte en dood markeren. Elke hindoe-familie heeft een speciale band met een pandit waarmee men een eigen invulling geeft aan de rituelen rondom een sterfgeval. Ziekte en dood zijn het gevolg van de toorn van de goden, kwade machten of daden die de harmonie en wetmatigheid van het leven hebben verstoord of de staat van rijpheid die het leven heeft bereikt. Men gelooft dat het reciteren van mantra’s en het doen van het offerandes ziekte kunnen bestrijden of voorkomen. Stervensfase Wanneer de dood nadert is het goed voor het karma van de stervende om onafgewerkte zaken, misverstanden, fouten en onvervulde verplichtingen af te handelen. Verder zal hij/zij zich vaak willen concentreren op het lezen van de heilige boeken en op meditatie. Ook wil men de overgang van leven naar dood graag zo bewust mogelijk meemaken en is het van belang dat het sterven pijnloos gebeurt met een zo min mogelijk geschonden lichaam. In de laatste levensfase legt men de stervende met het gezicht naar het oosten, zet men een lamp bij het hoofd en waakt men bij hem/haar onder lofgezang, bidden en voorlezen uit de heilige boeken.

16

In de laatste levensfase vindt ook een van de genoemde sanskara’s plaats. Alle familieleden worden gewaarschuwd om bij het afscheidsritueel aanwezig te kunnen zijn. Meestal nodigt de familie een pandit uit die voorleest uit de heilige boeken en aan Brahma vraagt om barmhartig te zijn voor de stervende en genadig voor het karma van diens (weder)geboorte. Bij de Sanataan krijgt de stervende een stukje goud voor de betaling van de overtocht naar de andere wereld en (een druppel) water uit de heilige rivier de Ganges in de mond, eventueel vermengd met tulsie-blaadjes van de basilicumboom waaraan magische krachten worden toegekend. Bij gebrek aan Gangeswater wordt gewoon water uit de kraan gebruikt. Daarna sprenkelen de familieleden water in de mond van de stervende. Water symboliseert het leven, de vergankelijkheid en de oneindigheid. Vervolgens bindt men een koord om pols of hals, hetgeen niet meer mag worden verwijderd. Gedurende deze handelingen is het gebruikelijk om bij het bed een offervuurtje te branden. Voorafgaand aan de uitvaart Omdat het lichaam zo snel mogelijk naar de oerbron terug moet, speelt het dode lichaam geen centrale rol bij de rouwverwerking. Meestal wordt de overledene direct naar een uitvaartcentrum overgebracht, waar hij of zij wordt afgelegd en gewassen in de aanwezigheid van naaste familieleden. Voor de wassing bestaan geen rituele voorschriften. Meestal verzorgen zusters en tantes een overleden vrouw en broers en ooms een overleden man. De pandit bidt met de andere nabestaanden en vrienden (in een andere ruimte dan waar de gestorvene ligt) voor de zielenrust van de overledene. Bij het verzorgen van het lichaam worden neus en oren vaak opgevuld met watten om te voorkomen dat de geest het lichaam voor de crematie verlaat. Bij de Sanaatan heeft de pandit tot taak om bij de mannen het hoofdhaar tot op een klein plukje na te scheren en bij de vrouwen het haar los te kammen. Het hoofd wordt bedekt met respectievelijk een tulband en sluier en bij de vrouw is veel aandacht voor kapsel, make-up en sieraden. Mannen krijgen een pak aan en vrouwen een gekleurde sari (liefst de bruidssari). Ten teken van gelovigheid wordt bij mannen een gele verticale streep aangebracht op het voorhoofd en bij vrouwen een rode stip tussen de ogen. Ten teken van haar gehuwde staat wordt bij vrouwen door de echtgenoot een rode streep aangebracht op het midden van de scheiding. Ook worden er vuuroffers gebracht. Het opbaren vindt bij voorkeur thuis plaats, maar indien dit niet mogelijk is mag het ook in een andere ruimte. Belangrijk is dat deze de ruimte dag en nacht toegankelijkheid blijft. De gestorvene wordt opgebaard in een open kist met aan het hoofdeinde een boterlampje (een aardewerk bakje met geklaarde boter) als symbool van zuiverheid en licht. Men neemt afscheid bij de kist en legt daarna een bezoek af bij de nabestaanden, thuis of in een zaal van het rouwcentrum. Uitvaart De meeste hindoes worden gecremeerd, bij voorkeur zonder kist, omdat dit de snelste en zuiverste manier is om de terugkeer van het lichaam naar de bron te laten plaatsvinden. De tijd tussen sterven en crematie is liefst zo kort mogelijk, want hoe eerder het lichaam weer met de oerkracht is hoe beter. De in Nederland verplichte minimale termijn van 36 uur moet echter in acht worden genomen tenzij ontheffing hiervan wordt aangevraagd. Op de dag van de crematie komt de pandit naar het huis van de naaste familie om hen te begeleiden met de voorbereidingen voor de crematieceremonie. Iedereen moet hier zo rein mogelijk aan deelnemen. Bij de Sanaatan zal een man uit de familie optreden als offeraar. Deze wordt nagenoeg kaal geschoren en ontdaan van eventuele snor en baard om hem te bevrijden van alles wat hem onrein maakt. Midden op het achterhoofd blijft een plukje kruinhaar staan, want hierin zetelt de wijsheid van de mens. De overige mannen worden ook kaal geschoren. Soms wordt ook volstaan met het millimeteren van het haar. Na een uitgebreide douche en het knippen van de nagels kleedt de offeraar zich in de traditionele hindoe-dracht: een witte lendendoek of broek en een lang wit hemd. Indien een vrouw weduwe is geworden vindt een ritueel plaats waarbij ze overgaat naar de staat van weduwe. De rode streep die zij op het haar kreeg bij het huwelijk wordt opnieuw aangebracht en vervolgens weer afgespoeld. Het poederwater wordt opgevangen en later in open water geofferd aan Vishnu. Voorafgaand aan de crematie vindt de ceremonie plaats in het rouwcentrum plaats. In het zicht van de overledene wordt op de vloer een offerplaats ingericht bestaande uit een langwerpige strook zand of aarde. De pandit en offeraar zitten aan weerszijden. Er worden allerlei rituelen met vuur, wierook en

17

kruiden uitgevoerd. Ook voert de pandit een plechtigheid uit, waarbij hij eivormige balletjes of ‘pindhs’ van rijstemeel, honing, melk, boter, suiker en sesamzaad op rituele wijze in de kist legt. Dit bij wijze van eerbetoon aan Brahma waarbij het aantal 5 staat voor de 5 elementen (water, aarde, vuur, ether en lucht) en de ei-vorm de twee-eenheid van lichaam en ziel symboliseert. De nabestaanden leggen al biddend en zingend bloemen, geurige stoffen en rijstkorrels in de kist. Vervolgens wordt de kist gesloten. Bij de Aryaa bestaat de plechtigheid vooral uit het voorlezen van teksten, het reciteren van mantra’s en een persoonlijk afscheid. Indien mogelijk zal de begrafenisstoet op weg naar het crematorium nogmaals langs het huis van de overledene gaan. Bij het crematorium dient men te weten dat er een hindoe-crematie gaat plaatsvinden, want de vele rituelen vergen meer tijd dan gewoonlijk. Er moeten speciale attributen (zoals een vuurbak) aanwezig zijn en er moet voldoende ruimte zijn vanwege de vele bezoekers. Bij het crematorium aangekomen voert men bij de Sanaatan een ritueel afscheid van de aarde uit. De kist wordt bedekt met een lap, de mannelijk familieleden dragen de kist naar binnen en zetten deze onderwijl vijf maal neer op de aarde. Vervolgens worden weer allerlei rituelen met vuur, wierook en kruiden uitgevoerd en er wordt gebeden en gezongen. De Aryaa beperken zich tot gebeden en het aansteken van een kaarsje in een schaaltje. Aan het einde van plechtigheid leggen de aanwezigen ten afscheid bloemen, geurige stoffen en rijstkorrels in de kist terwijl men zingt, bidt en de emoties de vrije loop laat. Daarna blijft de naaste familie over. Men ontsteekt symbolisch het vuur door een kaarsje in de kist te plaatsen, terwijl de pandit mantra’s en teksten uitspreekt. Voor de daadwerkelijke verbranding wordt de kist bewierookt. Het is heel belangrijk voor de familie om het lichaam van de overledene te zien branden en daarom getuige te zijn van het ontbranden van de oven. Bij een crematie zoals die plaatsvindt in Nederland, is het de oudste zoon die met een druk op de knop de kist laat zakken. De crematie is afgelopen nadat de familie gecontroleerd heeft of alles goed brandt. Na de crematie moet de as in principe worden toevertrouwd aan de oneindigheid. De traditionele manier om dat te doen is het verstrooien boven stromend water. Hierbij geeft men de voorkeur aan de Ganges, maar vaak gaat men naar de zee waarbij men gebruik kan maken van een speciale rederij in Scheveningen. Omdat hindoes over het algemeen een pragmatische instelling hebben, wordt de as meestal door de familie verstrooid bij het crematorium in het besef dat de elementen van de as zo uiteindelijk ook via het water in de oneindigheid terechtkomen zal. Rouw Bij de Sanaatan ondernemen de nabestaanden op de dag van de crematie verder niets en iedereen gaat naar zijn eigen huis. De nabestaanden leven de eerste tien dagen na de crematie heel sober en eten vegetarisch. Op de tiende dag wordt thuis in kleine kring een offerdienst gehouden. Op de dertiende dag en na zes maanden wordt een rouwplechtigheid gehouden in het huis van de overledene, waarbij naast de hele familie ook vrienden en bekenden aanwezig zijn. Onder leiding van de pandit worden speciale offers gebracht. Hiermee hoopt men een goed volgend leven voor de dode te bewerkstelligen en andersom zelf hulp van de dode te ontvangen. Na een jaar wordt de rouwperiode afgesloten met een speciale ceremonie. De direct nabestaanden mogen pas daarna weer feestelijke gebeurtenissen organiseren. In de eerste periode na de crematie moet het huis van de overledene goed worden schoongehouden. Er mag niet worden gestofzuigd en gekookt omdat men bang is dat daarmee de geest van de overledene kan verdwijnen. Anderen brengen daarom eten mee. Bij de Aryaa vindt op de dag van de crematie in het huis van de overledenen nog een zuiveringsritueel plaats om aan te geven dat hun zorg aan de dode afgesloten is. Deze moet nu zelf verantwoording afleggen voor zijn of haar daden gedurende het aardse bestaan. Voor alle hindoes geldt dat men een bepaalde periode vegetarisch eet, geen alcohol drinkt, zwart en witte kleding draagt en geen make-up gebruikt. Samenvatting en meer: Aandachtspunten bij zorg rondom sterven, dood, uitvaart en rouw -Men gelooft dat het reciteren van mantra’s en het doen van het offerandes ziekte kan bestrijden. -Men wil de overgang van leven naar dood graag zo bewust mogelijk meemaken en zal om die reden vaak medicijnen weigeren die het bewustzijn verlagen. -Het is van belang dat het sterven pijnloos gebeurt met een zo min mogelijk geschonden lichaam.

18

-Elke hindoe-familie heeft een speciale band met een pandit die tijdens de stervensfase direct gewaarschuwd dient te worden om samen met de familie een speciaal afscheidsritueel uit te voeren. -Tijdens het afscheidsritueel bindt men bij de Sanataan-stroming een koord om pols of hals hetgeen niet meer mag worden verwijderd en is het gebruikelijk om bij het bed een offervuurtje te branden. In geval van brandgevaar kan men betrokkenen hiervoor laten uitwijken naar de rookkamer. -Tijdens de laatste fase legt men de stervende met het gezicht naar het oosten, zet men een lamp bij het hoofd en waakt men bij hem/haar onder lofgezang, bidden en voorlezen uit de heilige boeken. -Het verdient aanbeveling om hindoes in de stervensfase een aparte kamer te geven waar meditatie, rituelen en waken in alle rust kunnen plaatsvinden. -Een plotselinge en onvoorbereide dood wordt als negatief ervaren. -Als de dood daadwerkelijk is ingetreden moet er rekening worden gehouden met dat er door de nabestaanden openlijk en intens verdriet wordt getoond. -Meestal wordt de overledene direct naar een uitvaartcentrum overgebracht. Daar verzorgen zusters en tantes een overleden vrouw en broers en ooms een overleden man. -In het uitvaartcentrum bidt de pandit met de andere nabestaanden en vrienden (in een andere ruimte dan waar de gestorvene ligt) voor de zielerust van de overledene. -Er worden vuuroffers gebracht waartoe zo mogelijk faciliteiten moeten zijn. -De gestorvene wordt opgebaard in een open kist met aan het hoofdeinde een boterlampje. Belangrijk is dat de opbaarruimte dag en nacht toegankelijkheid blijft. -Voorafgaand aan de crematie vindt bij de Sanataan-stroming eerst nog een plechtigheid in het rouwcentrum plaats. Op de vloer wordt een offerplaats ingericht bestaande uit een langwerpige strook zand of aarde. Er worden allerlei rituelen met vuur, wierook en kruiden uitgevoerd waartoe zo mogelijk tijd en faciliteiten aanwezig moeten zijn. -In het crematorium worden bij de Sanataan-stroming allerlei rituelen met vuur, wierook en kruiden uitgevoerd waartoe zo mogelijk tijd en faciliteiten aanwezig moeten zijn. Ook kunnen er zeer veel mensen komen waarvoor zo mogelijk ruimte moet zijn. -Bij een crematie is het de oudste zoon die met een druk op de knop de kist laat zakken. -Volgens de ‘wet op de lijkbezorging’ moet de as tot na een maand worden bewaard in het crematorium maar hindoes vragen hiervoor vaak ontheffing aan om zo de as eerder mee te kunnen nemen ter verstrooiing. -Er zijn geen religieuze voorschriften aangaande autopsie. -Orgaandonatie wordt over het algemeen afgewezen. -De meeste hindoes worden gecremeerd, bij voorkeur zonder kist, omdat dit de snelste en zuiverste manier is om de terugkeer van het lichaam naar de bron te laten plaatsvinden. Adressen voor meer informatie Hindoestaans Cultureel Centrum. In het centrum worden diverse cursussen en culturele avonden georganiseerd. Ook wordt er aandacht besteed aan de opvang en begeleiding van hindoestaanse ouderen. Bij het cultureel centrum kunt u terecht voor vragen over rouw bij hindoestanen en voor sociale ondersteuning. Er zijn geen specifieke cursussen of bijeenkomsten op gebied van rouw- en stervensbegeleiding. Stationslaan 18, 6602 BP Wijchen, tel: 024-6425883/06-21437817/06-33 83 56 53, www.hindoestaanscultureelcentrum.nl Federatie Hindoe Verat Sabha Nederland Landelijke organisatie met name gericht op sociale, culturele en religieuze activiteiten voor hindoes. Doel is het bevorderen van de samenwerking tussen diverse culturen. p/a Ketelmeer 20, 3068 KG Rotterdam, tel: 010-4200592 Stichting Lalla Rookh Landelijk opererende vrijwilligersorganisatie met als doel de belangenbehartiging van de hindoestaanse gemeenschap. Voor verliesverwerking en rouwbegeleiding kan zij verwijzen naar de juiste hindoepriesters. Maliebaan 13, 3581 CB Utrecht, tel: 030-23160114 Crematoria Twente Hier bevindt zich het eerste hindoe-strooiveld van Nederland. IJsselerrietweg 40, 7546 PE Enschede, tel: 053-4281725, www.crematoriatwente.nl

19

Hindoetempel Apeldoorn Jai Hanuman Shiv Mandir, Kelvinstraat 1, 7316 KC Apeldoorn Hindoetempel Mandir Shiv Mandir, Zuringstraat 12a, 6833 ER Arnhem, 026-3256759 Hindoetempel Shi Raam Mandir In de tempel worden iedere zondag Mandirdiensten gehouden. Stationslaan 18, 6602 BP Wijchen, tel: 024-6425883/06-21437817/06-33 83 56 53, www.mandirwijchen.nl, [email protected]

20

Humanisten Aantallen en spreiding In Gelderland wonen zo’n 4000 humanisten die als zodanig geregistreerd staan bij een organisatie. Daarnaast zijn er nog een heleboel mensen die zich aangetrokken voelen tot het humanistisch denken maar niet als zodanig ergens staan geregistreerd. Achtergrondinformatie Hoewel het humanisme als levensbeschouwelijke stroming nog relatief nieuw is, heeft het ‘humanistisch denken’ op zich oude wortels. Het oorspronkelijke gedachtegoed gaat uit van twee kernzaken, enerzijds het afnemende geloof dat goden de leidende machten in de wereld zijn en dat de mens ervan afhankelijk is en anderzijds het daarmee samenhangende besef van de mogelijkheden die in de mens zelf aanwezig zijn. De bekendste vertegenwoordigers van het humanisme in Nederland waren Erasmus (1466-1536) en Coornhert (1522-1590). Erasmus streefde naar verdraagzaamheid en verkondigde dat ieder mens een vrije wil heeft. Coornhert was één van de eersten die voor verdraagzaamheid op het gebied van godsdienst pleitte. Verder geloofde hij dat de mens ook buiten het geloof om een goed leven kon leiden, indien deze zijn gezonde verstand kon gebruiken en zijn natuurlijke impuls tot het goede kon volgen. Pas na de Verlichting (17e-18e eeuw) ontwikkelde het humanisme zich tot een niet-godsdienstige levensbeschouwing, daarvoor voelden vooral gelovige christenen zich ertoe aangetrokken. In 1946 werd in Nederland het Humanistisch Verbond (HV) opgericht als reactie op het ‘geestelijk nihilisme’, volgens welke filosofie het leven geen waarde, zin of waarheid heeft en er ook geen waarde aan gegeven kan worden, bijvoorbeeld omdat God dood is. Het humanisme is een levensbeschouwing die als hoogste ideaal de zelfverwerkelijking en zelfontplooiing van de mens in solidariteit met anderen voorstaat. Men streeft naar een samenleving waarin vrijheid, verdraagzaamheid en medemenselijkheid centraal staan. Mens word je door en met andere mensen. Zodoende bouwen mensen met elkaar een cultuur waarin onder andere gebruiken en rituelen worden ontwikkeld die een rol spelen bij belangrijke gebeurtenissen als bijvoorbeeld sterven en dood. Slechts een kleine groep humanisten noemt zich ‘traditioneel humanist’ oftewel areligieus. Er zijn steeds meer humanisten die zichzelf religieus noemen en gebruik maken van al dan niet op religie gestoelde rituelen. Beleving van sterven en dood Volgens humanisten is de dood het einde van het menselijk leven en daarom richt men zich op de eerste plaats op de kwaliteit van het leven. Door de eindigheid van het leven ligt er een grote verantwoordelijkheid bij het vormgeven van het leven hier en nu. De humanist wordt geacht hier zelf zin en vorm aan te geven zonder daarbij een beroep te doen op hogere machten. Angst voor de dood wordt beantwoord met het streven naar aanvaarding. De dood is een onontkoombaar gegeven dat onder ogen moet worden gezien en waarmee men moet leren leven. Men wil het sterven zo zinvol en waardig mogelijk beleven. Bij een stervensproces kan iedereen kan in principe gebruik maken van geestelijke ondersteuning door humanistische raadslieden. Voorafgaand aan de uitvaart Humanisten hebben geen diepgewortelde cultuur als het gaat om het afscheid nemen van hun dierbaren. De westerse cultuur is immers sterk beïnvloed door christelijke invloeden en tradities. Het is pas van de laatste tijd dat mensen bij het afscheid nemen van hun dierbaren zelf het heft in handen nemen en in plaats van ‘doen zoals het hoort’ overgaan tot een persoonlijke invulling. Men maakt steeds vaker gebruik van rituelen, al dan niet met een religieuze achtergrond, en men zoekt hierbij steeds naar nieuwe manieren. Overigens zijn onder invloed van het humanistisch denken steeds meer Nederlanders geneigd om een persoonlijke invulling te geven aan rituelen rondom sterven en dood.

21

Uitvaart Of iemand wordt begraven of gecremeerd is een persoonlijke keuze. Bij de uitvaart staan zowel de overledene als de nabestaanden centraal. De overledene wordt herdacht en de nabestaanden moeten het verlies verwerken. Daarom is het belangrijk dat nabestaanden de kans geboden wordt op een persoonlijke manier afscheid te nemen. Voor iedereen bestaat de mogelijkheid om uitvaartbegeleiding op humanistische grondslag te krijgen. Zo kunnen speciaal daarvoor opgeleide vrijwilligers op verzoek van en namens de nabestaanden een afscheidswoord bij een begrafenis of crematie spreken. Dit wordt voorbereid in een gesprek met de nabestaanden. In het afscheidswoord ligt de nadruk op het levensverhaal van de overledene en wat zijn of haar betekenis voor anderen is geweest. De uitvaartbegeleider brengt de gevoelens en herinneringen van de nabestaanden onder woorden. Ook kan hij/zij hulp bieden bij het maken van een toespraak die de nabestaanden zelf willen houden. Rouw Ook hieraan wordt weer een persoonlijke invulling gegeven. Het is mogelijk om rouwbegeleiding op humanistische grondslag te krijgen. Samenvatting en meer: Aandachtspunten bij zorg rondom sterven, dood, uitvaart en rouw -Bij een stervensproces kan iedereen kan in principe gebruik maken van geestelijke ondersteuning door humanistische raadslieden en raadsvrouwen. -Humanisten hebben geen diepgewortelde cultuur als het gaat om het afscheid nemen van hun dierbaren. Wel maakt men steeds vaker gebruik van rituelen, al dan niet met een religieuze achtergrond, en men zoekt hierbij steeds naar nieuwe manieren. -Men wil zijn/haar sterven zo zinvol en waardig mogelijk beleven. -Of iemand wordt begraven of gecremeerd is een persoonlijke keuze. Adressen voor meer informatie Humanistisch Verbond (HV) Landelijk vereniging die opkomt voor zelfbeschikking, gelijke behandeling en verdraagzaamheid. Keuzevrijheid en eigen verantwoordelijkheid staan centraal. Het HV onderzoekt wat bijdraagt aan de kwaliteit van het leven en brengt dit in activiteiten, publicaties en standpunten naar buiten. Humanistische uitvaartbegeleiding is één van de activiteiten van het HV. Landelijk Bureau Humanistisch Verbond, postbus 75490, 1070 AL Amsterdam, tel: 020-5219500, bezoekadres: Weteringschans 259, Amsterdam, [email protected], www.humanistischverbond.nl Humanistisch Verbond Gelderland Afdeling Arnhem e.o., tel: 0317-318129 Afdeling Nijmegen e.o., tel: 024-3785731, [email protected] Afdeling Apeldoorn, tel: 055-5420958 Afdeling Noordwest-Veluwe, tel: 0341-414476 Humanistische Uitvaartbegeleiding van het Humanistisch Verbond. Vrijwilligers van het Humanistisch Verbond ondersteunen mensen bij het zelf vormgeven aan de uitvaart. Zij kunnen op verzoek bij een uitvaart een toespraak houden. Werkgroep HV Midden Nederland, Wachterslaan 335, 6523 RW Nijmegen, tel: 024-3234021 Humanitas, Nederlandse vereniging voor maatschappelijke dienstverlening en samenlevingsopbouw Het doel van Humanitas is het verrichten van maatschappelijke dienstverlening en het leveren van een bijdrage aan de opbouw van de samenleving, uitgaande van het algemeen humanistisch beginsel van medemenselijkheid en eerbiediging van de menselijke persoonlijkheid en de daaruit voortvloeiende erkenning op het recht en de plicht tot zelfbestemming en zelfontplooiing voor ieder mens. Humanitas heeft verschillende afdelingen, verspreid over het hele land. Humanitas organiseert diverse activiteiten met betrekking tot rouwbegeleiding en verliesverwerking en werkt hierbij samen met het Humanistisch Verbond.

22

Landelijk Bureau, Postbus 71, 1000 AB Amsterdam, tel: 020-5231100, [email protected] www.humanitas.nl Humanitas district Oost Onder dit district vallen 9 afdelingen, verspreid over Gelderland. Verschillende afdelingen hebben groepen voor steun bij verliesverwerking. Deze groepen bestaan uit vrijwillige ervaringsdeskundigen die individuele begeleiding kunnen bieden aan mensen gedurende een langere periode. Ook organiseren zij gespreksgroepen voor lotgenoten. Via district Oost kunt u worden doorverwezen naar een van de coördinatoren die op dat moment actief zijn in de betreffende gemeente. Afdelingen: Apeldoorn, Neder-Veluwen, Noordwest-Veluwe, Doetinchem, De Liemers, Zutphen, De Bommelerwaard, Doesburg-Rheden-Roosendaal, Oostelijke Achterhoek Stationsplein 37b, 7201 MH Zutphen, tel: 057-5546057, [email protected]

23

Joden Aantallen en spreiding Veel joden staan niet ingeschreven bij een kerkgenootschap omdat ze ervoor kiezen niet als jood bekend te staan. Het is dan ook moeilijk om aan te geven hoeveel joden er in Gelderland wonen. Achtergrondinformatie Het jodendom is moeilijk in te passen in categorieën als religie, ras, etniciteit of cultuur. Dit komt omdat de geschiedenis van de joden 4000 jaren bestrijkt, een periode waarin ze veel hebben meegemaakt en in contact zijn gekomen met vele volkeren en bewegingen. Het jodendom kan dan ook worden gezien als de stamboom en het nageslacht van een historisch gegroeide etno-culturele groep mensen waarbinnen de religie het uitgangspunt en de bindende factor vormt. Het jodendom aanvaardde als eerste het bestaan van slechts één God, Jahweh in dit geval, en vormde de basis voor de twee andere monotheïstische godsdiensten, namelijk het christendom en de islam. De joden kennen grote verschillen in geloofsbeleving, vertegenwoordigd binnen de volgende stromingen: de orthodoxen voor wie de strikte naleving van de joodse wet (de leefregels of ‘halacha’) centraal staat, de conservatieven die wijzigingen in de joodse wet toestaan en de liberalen die de oorspronkelijke leer in overeenstemming trachten te brengen met het moderne leven. Ook vindt er een proces van ontkerkelijking plaats, wat inhoudt dat een vrij grote groep het ‘joods zijn’ eerder beschouwt als een culturele identiteit op basis van afstamming dan als een religieuze richting met bijbehorende leefwijze. De ‘Tenach’, het oude testament van de christelijke bijbel, is het heilige boek van de joden. Hiervan wordt het eerste deel gevormd door de wet of ‘Thora’ bestaande uit de vijf boeken van Mozes, het tweede deel door de boeken van de profeten en het derde deel door de overige geschriften. De ‘Talmoed’ is het boek met praktische leefregels, geboden en verboden. De belangrijkste leefregels zijn het driemaal daags bidden, de wekelijkse ‘sjabbat’ (rustdag) en het ‘koosjer’ eten. De Thora wordt door de orthodoxen beschouwd als het ware woord van God terwijl de andere stromingen dit wat vrijer interpreteren en aanpassen naar de tijd. Ook beschouwen de orthodoxen de Talmoed als de richtlijn voor hun dagelijks handelen. Beleving van sterven en dood Binnen de verschillende stromingen verschillen de denkbeelden over leven en dood niet wezenlijk van elkaar. Wel gaan de orthodoxen strenger om met de regels eromheen dan de andere stromingen. Een uitspraak uit de Talmoed, ‘De dood is als de duistere nacht…die zich bevindt tussen twee heldere dagen’, vormt de basis voor de benadering van sterven en dood. De dood is een donker moment tussen enerzijds het licht van het aardse bestaan en anderzijds het licht van de periode na het aardse bestaan. Over hoe dat licht na het aardse bestaan eruit ziet laat de joodse traditie zich niet uit, maar het is een vaststaand geloofspunt dat bepaalt hoe men omgaat met alle aspecten rondom sterven en dood. Orthodoxe joden geloven in de wederopstanding van de doden waarbij lichaam en ziel weer worden herenigd. Liberale joden geloven niet in een wederopstanding maar wel in de eeuwigheid van de ziel. Vanwege het geloof in een leven na de dood is cremeren niet toegestaan en eeuwige grafrust van grote waarde. Het is het voor joden dan ook een plicht om ervoor te zorgen dat de graven van de doden niet worden heropend (tenzij opgelegd van hogerhand) of geruimd. Om die reden hebben joden hun eigen begraafplaatsen of een apart deel op andere begraafplaatsen. Iedere joodse gemeente heeft eigen regels wat betreft deze begraafplaatsen. Vanwege het geloof in een leven na de dood moet het lichaam van een gestorvene moet ook zo ongeschonden mogelijk worden begraven. In overleg met een rabbijn is orgaandonatie of autopsie soms wel mogelijk, maar dit laatste alleen als de organen worden teruggeplaatst . Stervensfase De mens behoort tot de wereld van het leven, wat er na de dood komt wordt aan de zorg van de goddelijke wereld overgelaten. Het is dus niet aan de mens om zich daarmee bezig te houden. Daarom is het niet toegestaan om de begrafenis reeds voor het sterven te regelen. Volgens de joodse

24

traditie is ook een stervende in alle opzichten een levende, met alle rechten en plichten, ook in het uur van zijn dood. Het leven is heilig en staat centraal. Ziekte en dood zijn onderdeel van het leven en het kunstmatig verkorten dan wel verlengen ervan is dan ook uit den boze. Om de dood af te wenden kan het soms wel gebeuren dat de naam van de stervende wordt veranderd om zo de doodsengel te misleiden. Indien iemand op sterven ligt is het een heilige plicht deze te bezoeken, te steunen en te behoeden voor eenzaamheid. Ook is het een plicht te stervende voor te bereiden op de vier visioenen die hij/zij krijgt vlak voor, tijdens en vlak na het sterven. Dit kan door met de stervende terug te kijken op het leven en onopgeloste zaken. Iemands laatste levensfase moet zo ongestoord mogelijk verlopen, waarbij het voor de bezoekers en verzorgers belangrijk is om respect te tonen, onnodige medische handelingen en aanrakingen te vermijden en overmatige emoties te bedwingen. Dit om het stervensproces niet nog zwaarder te maken. Wanneer het einde daadwerkelijk in zicht komt, heeft de familie tot taak ervoor te zorgen dat de zonden worden beleden en de geloofsbelijdenis wordt uitgesproken. Meditatie vormt een onderdeel van het stervensproces en helpt de ziel afstand te doen van het stoffelijk lichaam en het bewustzijn bij het sterven te verhogen. Omdat men zoveel mogelijk bij bewustzijn wil zijn tijdens het stervensproces mogen pijnstillers niet tot versuffing leiden. Voorafgaand aan de uitvaart Een van de eerste handelingen die de nabestaanden onmiddellijk na het overlijden verrichten is het ‘krie’a snijden’, het inscheuren van een van de revers van de kleding. Ook kunnen een paar knopen van het overhemd afgehaald worden. Het beschadigde kledingstuk wordt een week gedragen ten teken van verdriet en rouw. Bij de gestorvene worden ogen en mond gesloten en armen en benen recht gelegd. Alles wat niet lichaamseigen is zoals katheters, sondes, drains, sieraden e.d. wordt verwijderd. Het lichaam en aangezicht worden met een wit laken bedekt en vanaf dit moment niet meer ontbloot, ook niet tijdens de wassing, het kleden en het kisten. Dit omdat het niet respectvol is een gestorvene in al zijn/haar kwetsbaarheid in het gezicht te kijken. Iedere joodse gemeente kent een vrijwillig begrafeniscollege, mannen voor de mannen en vrouwen voor de vrouwen, dat zorgdraagt voor de rituelen en begrafenis. Het college wast en kleedt de dode volgens speciale voorschriften in het rouwcentrum of een ruimte op de joodse begraafplaats. Het gestorven lichaam is onrein, omdat het zijn functie verloren heeft. Door het lichaam ritueel te wassen wordt de gestorvene weer gereinigd. Terwijl het laken het lichaam blijft afdekken wordt, onder het uitspreken van passende bijbelteksten, water over het lichaam gegoten. Na de wassing kleedt men de gestorvene in eenvoudige doodskleren van wit katoen. Deze zijn volgens een vast patroon genaaid door leden van het college. Vóór het sluiten van de kist wordt aarde uit Israël uitgestrooid over het lichaam, als teken van verbondenheid met het eigen land. Het rusten in de heilige aarde is een joodse plicht. Tot aan de begrafenis wordt dag en nacht door de nabestaanden bij de dode gewaakt en blijft er een lichtje (een kaars of lampje) branden. Men komt niet ‘kijken’ naar de gestorvene. Uitvaart Zoals eerder gezegd is cremeren niet toegestaan en is het niet toegestaan om de begrafenis te regelen voordat iemand daadwerkelijk is gestorven. Na de dood dient de begrafenis zo snel mogelijk plaats te vinden en de gemeenschap is verplicht mee te werken aan een snelle organisatie van een en ander. In bijzondere gevallen of als het sjabbat of een feestdag is, kan hierop een uitzondering worden gemaakt door de rabbijn. Een joodse begrafenis is sober en ingetogen. Zo zijn er in de meeste gevallen bijvoorbeeld geen bloemen en beheerst men zijn emoties. Soms vindt er een dienst plaats in het rouwcentrum. Iedereen die in de gelegenheid is, heeft de plicht de overledene te begeleiden naar het graf, ook wanneer men deze niet heeft gekend. Dit als teken van respect voor de dode. Bij het graf wordt een treurrede

25

gesproken door de rabbijn of een familielid. Overledenen worden bij voorkeur zonder kist begraven, maar vanwege de regels die in Nederland gelden gebruikt men een eenvoudige houten kist. De gestorvene wordt met het hoofd richting Jeruzalem begraven waarna alle aanwezigen (bij de orthodoxen alleen de mannen) drie scheppen zand op de kist gooien. De grafsteen hoort eenvoudig te zijn en is niet versierd. Meestal worden alleen de naam en data van geboorte en overlijden vermeld. Daarnaast vaak de afkorting ‘TNTsBH’, hetgeen betekent 'Moge zijn ziel gebonden zijn in de bundel des levens' oftewel 'Moge de dode voortleven in de herinnering van de levenden’. Rouw Tot zeven dagen na de begrafenis verlaten de naaste familieleden hun huis niet. Men zit op de grond of op lage stoelen. De mannen laten hun baarden staan en de spiegels in huis worden bedekt. ‘s Ochtends en ‘s avonds komen de leden van de gemeenschap om de dagelijkse gebedsdiensten te houden en de nabestaanden te troosten met hun verlies. Deze zogenaamde treurweek wordt gevolgd door een rouwperiode van 3 weken waarin men het huis weer mag verlaten en een rouwperiode van 11 maanden waarin men geen feesten bezoekt, geen muziek luistert en geen nieuwe kleding koopt. Na deze periode van rouw mogen de nabestaanden weer volledig deelnemen aan het sociale en maatschappelijke leven van de gemeenschap. Als afsluiting van het rouwjaar vindt meestal het ‘zetten van de steen’ plaats in aanwezigheid van de joodse gemeenschap. De jaarlijkse sterfdag blijft een dag van rouw waarop men het graf bezoekt, een bepaald gebed uitspreekt en een speciale kaars brandt. Bij een bezoek aan het graf laat men een steentje achter uit respect voor de dode en ten teken dat men is geweest. Op een van de belangrijkste joodse feestdagen, ‘Grote Verzoendag’ of ‘Yom Kippoer’, worden de doden herdacht in het ‘Jizkor’- of herdenkingsgebed. Samenvatting en meer: Aandachtspunten bij zorg rondom sterven, dood, uitvaart en rouw -Indien iemand op sterven ligt is het van belang om te bedenken of de familie gewaarschuwd dient te worden voordat de sjabbat begint. Deze duurt van vrijdagavond zonsondergang tot zaterdag zonsondergang en door veel joden wordt er dan niet getelefoneerd, niet gereisd en zo min mogelijk gebruik gemaakt van elektriciteit. -Het komt voor dat joden soms niet durven te vragen om bijstand door een joodse geestelijke (rabbijn) omdat men bang is zich bekend te maken als jood. -Meestal zal de familie in de in de stervensfase van een persoon zelf een rabbijn inschakelen om de stervende bij te staan. -Indien iemand op sterven ligt is het voor andere joden een heilige plicht deze te bezoeken, te steunen en te behoeden voor eenzaamheid. -Iemands laatste levensfase moet zo ongestoord mogelijk verlopen waarbij het voor de bezoekers en verzorgers belangrijk is om respect te tonen, onnodige medische handelingen en aanrakingen te vermijden en overmatige emoties te bedwingen. Dit om het stervensproces niet nog zwaarder te maken. -Om de dood af te wenden kan het soms wel gebeuren dat de naam van de stervende wordt veranderd om zo de doodsengel te misleiden. -Wanneer het einde daadwerkelijk in zicht komt heeft de familie tot taak ervoor te zorgen dat de zonden worden beleden, de geloofsbelijdenis wordt uitgesproken en wordt teruggekeken op het leven ter voorbereiding op de visioenen die men volgens de traditie krijgt tijdens het stervensproces. -Het kan de stervende tot steun zijn hem/haar aan te moedigen alleen of samen met familieleden terug te kijken op diens leven. -Soms kunnen er ernstige trauma’s naar voren komen tijdens het stervensproces waarbij advies van de gemeenschap is gewenst. -Meditatie vormt een onderdeel van het stervensproces en helpt de ziel afstand te doen van het stoffelijk lichaam en het bewustzijn bij het sterven te verhogen. -Omdat men zoveel mogelijk bij bewustzijn wil zijn tijdens het stervensproces mogen pijnstillers niet tot versuffing leiden. -Volgens de joodse traditie is ook een stervende in alle opzichten een levende, met alle rechten en plichten, ook in het uur van zijn dood. Daarom is het niet toegestaan om de begrafenis reeds voor het sterven te regelen. -Indien de dood is ingetreden worden ogen en mond gesloten en armen en benen recht gelegd. Alles wat niet lichaamseigen is zoals katheters, sondes, drains, sieraden e.d. wordt verwijderd.

26

-Het lichaam en aangezicht worden met een wit laken bedekt en mogen vanaf dit moment niet meer worden ontbloot, ook niet tijdens de wassing, het kleden en het kisten. Dit omdat het niet respectvol is een gestorvene in al zijn/haar kwetsbaarheid in het gezicht te kijken. -Tot aan de begrafenis wordt dag en nacht door de nabestaanden bij de dode gewaakt en blijft er een lichtje (een kaars of lampje) branden. Vanwege brandgevaar in instellingen kan hiervoor worden uitgeweken naar de rookkamer of een elektrisch lichtje of kleinere kaars worden gebruikt. Men komt niet ‘kijken’ naar de gestorvene. -Iedere joodse gemeente kent een vrijwillig begrafeniscollege, mannen voor de mannen en vrouwen voor de vrouwen, dat zorgdraagt voor de rituelen en begrafenis. Het college wast en kleedt de dode volgens speciale voorschriften in het rouwcentrum of een ruimte op de joodse begraafplaats. -Vanwege het geloof in een leven na de dood moet het lichaam van een gestorvene zo ongeschonden mogelijk worden begraven. -De gestorvene wordt begraven met het hoofd richting Jeruzalem. -De leden van de joodse gemeenschap die in de gelegenheid zijn, hebben de plicht de overledene te begeleiden naar het graf, ook wanneer men deze niet heeft gekend. Dit kan veel drukte veroorzaken op de begraafplaats. -Bij een bezoek aan het graf laat men een steentje achter uit respect voor de dode en ten teken dat men is geweest. -Ziekte en dood zijn onderdeel van het leven en het kunstmatig verkorten of verlengen ervan is niet toegestaan. -In overleg met een rabbijn is orgaandonatie of autopsie soms wel mogelijk maar dit laatste alleen als de organen worden teruggeplaatst . -Vanwege het geloof in een leven na de dood is cremeren niet toegestaan en eeuwige grafrust van grote waarde. Bij de liberale joden wordt soms wel begraven. -Vanwege het belang van eeuwige grafrust hebben joden hun eigen begraafplaatsen of een apart deel op andere begraafplaatsen. Adressen voor meer informatie Sinai-kliniek – Psychiatrisch ziekenhuis van het Sinai Centrum Voor hulp bij geestelijke problematiek en oorlogstrauma’s. Laan 1914 no. 23, 3800 AB Amersfoort, tel: 033-4640640, www.sinaï.nl Stichting Joods Maatschappelijk werk Gelderland en Flevoland Jans Buitensingel 32-2, 6811 AE Arnhem, tel: 026-4451289, [email protected], www.joodsmaatschappelijkwerk.nl, www.joodswelzijn.nl Algemene en RK Begraafplaats en Crematorium Moscowa Dankzij de fraaie ligging en de grote verscheidenheid aan groen is Moscowa naast een laatste rustplaats ook een geliefd wandelgebied. In overleg is er veel mogelijk, mits het andere bezoekers en het personeel niet stoort. Men beschikt ook over een joods gedeelte. Waterbergseweg 18, 6815 AP Arnhem, tel: 026-4456347, [email protected], www.moscowa.nl. Algemene Begraafplaats Terborg Deze begraafplaats heeft ook een gedeelte waar joden begraven kunnen worden. Silvoldseweg 62a, 7061 DR Terborg Jad Achat Winkel met joodse artikelen. Deze zijn ook te bestellen via de website van het Nederlands Israëlische Kerkgenootschap v.d. Boechorstraat 26, 1081 BT Amsterdam, tel: 020-3018494, [email protected], www.nik.nl Vereniging Het Joodse Begrafeniswezen Deze vereniging is een soort verzekeringsmaatschappij voor joodse begrafenissen in heel Nederland. Ter Kleef 6, 1081 AM Amsterdam, tel: 020-6462545 / 6462414, www.joodsbegrafeniswezen.nl, [email protected] Nederlands Israëlitische Gemeente Arnhem Synagoge, Pastoorstraat 17a, 6811 ED Arnhem, tel: 026-4457056 Begraafplaats, Weg langs de Begraafplaatsen 2, Arnhem

27

Secretariaat, Postbus 2075, 6802 CB Arnhem, tel: 026-4428244, [email protected] Liberaal joodse gemeenschap Gelderland Contactpersoon Lies Drukker, Veluws Hof 24, 3852 JJ Ermelo, tel: 0341-557860, [email protected], www.ljggelderland.nl Nederlands Israëlitische Gemeente Nijmegen Synagoge, Nonnenstraat 19-21, 6511 Nijmegen Begraafplaats, Kwakkenbergweg 1, Nijmegen, tel: 024-6844544 Secretariaat, Wezenhof 21-73, 6536 JT Nijmegen, tel: 024-3452572, [email protected] Nederlands Israëlitische Gemeente Stedendriehoek De Joodse Gemeenten van Deventer, Apeldoorn en Zutphen vormen één joodse Gemeente, de Stedendriehoek. Secretariaat, C. Penninkhof, Heeckerenlaan 4, 7203 BC Zutphen, [email protected] Nederlands-Isrealitische Hoofdsynagoge/Joodse Gemeente Amsterdam Van der Boechorststraat 26, 1081 BT Amsterdam, 020-6460046, [email protected], www.nihs.nl Nederlands Israëlitisch Kerkgenootschap (NIK) Het NIK is de overkoepelende organisatie van joodse Gemeenten in Nederland. Het is onder meer actief op de terreinen van religie, Joodse cultuur, educatie, geestelijke verzorging, begraafplaatsen, jeugd- en jongerenwerk, publicatie van joodse boeken, radio- en tv-uitzendingen (NIK Media-Joodse Omroep), representatie en belangenbehartiging. NIK, Postbus 7967, 1008 AD Amsterdam, tel. 020-3018484, [email protected], www.nik.nl

28

Moslims Aantallen en spreiding In Gelderland wonen zo’n 75.000 moslims (3,8 % van bevolking Gld., 61 % van niet-westerse allochtonen Gld.). De meeste moslims komen uit Turkije (37.160) en Marokko (18.615) en de meeste moslims zijn soenniet. De meeste moslims wonen verspreid over de grote steden. Achtergrondinformatie Hieronder wordt een algemene beschrijving gegeven van de islam. Zie verder het hoofdstuk ‘moslims: groeperingen’. De islam vindt haar oorsprong in de 7e eeuw van onze jaartelling in het westelijk berggebied van het huidige Saoedi-Arabië. Hier bevinden zich de geboorteplaats (Mekka) en sterfplaats (Medina) van de profeet Mohammed. Van daaruit heeft de islam zich over het Midden-Oosten, Noord-Afrika, Azië en delen van Europa (met name de Balkan) verspreid. De God van de moslims is Allah, de alwetende. Overigens is Allah volgens moslims dezelfde God als diegene die volgens de joden en christenen aan Abraham is verschenen. Voor de islam is de Koran het heilige boek met daarin de openbaringen van Allah aan de profeet Mohammed. De Koran vormt voor moslims de onfeilbare leidraad voor het leven. Een andere belangrijke bron is de Soenna, waarin het leven en de handelingen van de profeet Mohammed uitvoerig aan bod komen. Het woord ‘islam’ is afgeleid van het Arabische werkwoord ‘asalama’ en betekent ‘overgave’ (aan de wil van Allah). Vandaar dat degenen die zich overgeven aan de wil van Allah ‘moslims’ worden genoemd. Alle moslims ter wereld vormen samen de ‘umma’, de gemeenschap van de gelovigen. Deze gezamenlijkheid zien we terugkomen in verschillende rituelen. Het geografisch centrum van de umma is Mekka, waar de gelovige zich tijdens het gebed naartoe wendt. Binnen de islam zijn er verschillende stromingen. De belangrijkste en grootste stromingen zijn die van de soennieten en sji’ieten, groeperingen die uiteen gingen naar aanleiding van strijd over de rechtmatige opvolging van de profeet Mohammed. Daarnaast zijn er kleinere groeperingen zoals de alevieten en ahmadi’s. Wereldwijd behoren de meeste moslims tot de soennieten. Beleving van sterven en dood De islam gaat er vanuit dat leven en dood voorbeschikt zijn door God. Het leven op aarde is eenmalig en de dood markeert de overgang naar een volgend leven. Na de dood volgt het oordeel van God over iemands daden op aarde en dat bepaalt of men, na de opstanding aan het einde der tijden, terecht zal komen in het paradijs of de hel. Wie een goed moslim is geweest, kan in vertrouwen naar het oordeel uitzien. De dood betekent de overgang naar een beter bestaan en geldt daarom niet als een verdrietige zaak. Ook maakt de dood een einde aan aardse verhoudingen, zoals het verschil tussen arm en rijk. Reinheid en soberheid zijn belangrijk. Hoewel binnen de islam een sterk besef bestaat van de sterfelijkheid van de mens, praat men er niet gemakkelijk over. Een reden hiervoor is dat men zich uit eerbied niet wil bemoeien met zaken die alleen God aangaan. Bij een sterfgeval heeft de islamitische gemeenschap (en niet in eerste instantie de familie) de plicht vier taken te vervullen: de wassing, de inwikkeling in de lijkwade, het uitspreken van het begrafenisgebed en het uitvoeren van de begrafenis. Stervensfase Voor moslims geldt het bezoeken van stervenden als een verdienstelijke daad en bovendien is het belangrijk om nog lopende zaken uit te spreken en elkaar te vergeven. Afgezien van de naaste familie die zich rond het sterfbed verzamelt, komen er dus ook andere moslims langs voor een kort bezoek.

29

Een stervende wordt, indien dit geen kwaad doet, in de allerlaatste fase op de rechterzijde gelegd met het gezicht richting Mekka of op de rug met de voeten richting Mekka en zoveel mogelijk met rust gelaten. Een imam of iemand anders leest zacht een bepaald hoofdstuk uit de Koran en spreekt een gebed en de geloofsbelijdenis uit die, zo mogelijk, door de stervende wordt nagezegd. Verder schrijft de Koran voor dat een moslim na zijn dood schuldenvrij voor Allah moet kunnen verschijnen. Daarom is het belangrijk om een regeling te treffen waarbij anderen de eventuele schulden van de stervende op zich kunnen nemen. Geestelijke schulden kunnen worden afgekocht met een schenking aan de armen. Zoals gezegd doen familieleden vaak alles zelf vanaf de stervensfase tot en met het dichten van het graf. Indien er geen familieleden aanwezig zijn, ligt hier een taak en plicht voor andere moslims. Voorafgaand aan de uitvaart Iedere gestorvene moet rein voor Allah verschijnen, daarom is de rituele wassing verplicht. Elke islamitische traditie geeft specifieke regels voor wie de wassing mag uitvoeren, maar in de praktijk worden deze niet altijd strikt nageleefd. De eigen familie komt het eerst in aanmerking voor het uitvoeren van de wassing. Het is afhankelijk van de cultuur of deze wordt verricht door mensen van hetzelfde geslacht als de overledene. Kleine kinderen mogen in de regel worden gewassen door beide ouders. Meestal vindt de wassing plaats onder leiding van mensen met de nodige kennis en ervaring van buiten de familie. Vaak kan men daarbij een beroep doen op een vaste groep mensen, te bereiken via de moskee of, wanneer men niet over een eigen moskee beschikt, (zelf)organisaties. De wassing kan thuis, in een ruimte bij de moskee of in het mortuarium van ziekenhuis of rouwcentrum plaatsvinden. De overledene wordt op een tafel (soms op de grond) gelegd en men bedekt de geslachtsdelen. Meestal wordt eerst een zogenaamde kleine wassing gedaan zoals voor elk gebed gebruikelijk is (ellebogen, voeten, gezicht, nek, oren). Daarna volgt de grote wassing waarbij het lichaam een oneven aantal keren (meestal 3, soms 5 of 7) wordt overgoten met water, telkens van buik naar rug en van hoofd naar voeten en altijd eerst de rechterkant en dan de linkerkant. Na elke keer wordt het lichaam afgedroogd. Vervolgens wordt het lichaam op een voorgeschreven manier ingewikkeld, telkens eerst de rechterkant, dan de linkerkant. De lijkwade, die uitdrukt dat bij de dood iedereen gelijk is, bestaat uit een oneven aantal eenvoudige, katoenen witte doeken. Mannen worden in 3 (soms 5) doeken gewikkeld. Bij vrouwen worden extra doeken rond het hoofd en het bovenlichaam aangebracht. Vaak worden de doeken besprenkeld met parfum. Na de wassing wordt het lichaam door alleen mannen vervoerd om opgebaard te worden. Dit gebeurt meestal in een ruimte bij de moskee of het uitvaartcentrum. Uitvaart Een belangrijke ceremonie is het begrafenisgebed. Dit wordt meestal uitgesproken waar de gestorvene ligt opgebaard, zoals gezegd meestal een ruimte bij de moskee of het uitvaartcentrum. De imam fungeert als voorganger. In de regel zijn hier alleen mannen bij aanwezig, de vrouwen nemen apart afscheid. De rituelen kunnen soms meer tijd in beslag nemen dan men gewoon is in Nederland. Vanwege het geloof in een wederopstanding en vanwege de associatie met het branden in de hel wordt cremeren afgewezen. De tijd tussen sterven en begrafenis moet zo kort mogelijk zijn. Dit om de overgang naar het hiernamaals te bevorderen, maar een reden is ook het snellere ontbindingsproces in de landen van herkomst (vanwege het klimaat). In de herkomstlanden wordt men meestal binnen 24 uur na overlijden begraven. Vanwege de wet op de lijkbezorging is dit in Nederland alleen mogelijk indien ontheffing van die wet wordt aangevraagd (waar overigens weinig gebruik van wordt gemaakt). Tijdens de tocht naar de begraafplaats loopt men gewoonlijk relatief snel. Het is verdienstelijk om als gelovige de baar een klein stukje te helpen dragen, maar in Nederland is dat niet altijd mogelijk. Om de overgang naar het hiernamaals te bevorderen ligt de dode bij voorkeur ongekist in het graf op de rechterzij en met het gezicht naar Mekka. Bij vochtige, kleverige grond (zoals meestal in Nederland) wordt wel een kist gebruikt. Hierin moet de gestorvene op de zij kunnen liggen. Er moet altijd aan de bovenkant van het lichaam ruimte worden gecreëerd om de wederopstanding mogelijk maken. Ieder mens wordt individueel door God geoordeeld en dient dus alleen in een graf te liggen. Ook mag het graf niet geruimd worden om de eeuwige rust tot aan de wederopstanding te

30

waarborgen. De nabestaanden werpen met de handen aarde in het graf onder het uitspreken van een vaste formule. Daarna wordt het graf gedicht. Een islamitisch graf hoort sober te zijn zodat er geen verschillen tussen arm en rijk zichtbaar zijn. Heel soms legt men bloemen bij het graf. Op de steen komt de naam van de overledene en een korantekst. Na de begrafenis wordt er in het huis van de overledene met elkaar gegeten en gedronken. Naar een begrafenis komen vaak vele mensen, ook mensen die de overledene niet persoonlijk hebben gekend. Ook op de begraafplaats spelen de regels voor de aanwezigheid van zowel mannen als vrouwen een rol, maar er is geen eenduidigheid. Indien de vrouwen niet aanwezig mogen zijn op de begraafplaats bezoeken zij de dag daarna het graf. Het tonen van verdriet is toegestaan, maar luid jammeren en huilen wordt als ongepast beschouwd. Men hoort blij te zijn omdat de overledene terug gaat naar Allah. Het is voor de ziel bovendien moeilijker zich los te maken van het lichaam zolang er dierbaren om hem huilen. Toch gebeurt het rouwen vaak luidruchtiger en emotioneler dan men in Nederland gewend is. Van de moslims die in Nederland overlijden, kiest het merendeel voor repatriëring van het lichaam. Een emotioneel argument hiervoor is dat mensen terug willen naar hun geboortedorp, waar het grootste deel van hun familie woont, waar de voorouders gewoond hebben en waar hun culturele wortels liggen. Het religieuze argument is dat een moslim een eigen graf moet hebben waar het lichaam het liefst voor eeuwig, maar tenminste veertig jaar kan rusten. Het is echter aannemelijk dat de tweede en volgende generatie ervoor zal kiezen in een islamitisch graf in Nederland begraven te willen worden. Rouw Na de begrafenis geldt een eerste rouwperiode van drie dagen waarin de nabestaanden van de gestorvene worden gecondoleerd. Gedurende deze periode nemen de bezoekers (kennissen, buren etc.) etenswaren (vooral zoetigheden) mee naar de nabestaanden. Daarna neemt men vaak een rouwperiode van 40 dagen in acht. Overigens vindt in de praktijk in Nederland dit rouwbezoek vaak plaats gedurende de tijd tussen overlijden en begrafenis of repatriëring. In het land van herkomst wordt begraven op dezelfde dag als het overlijden en vindt het rouwbezoek plaats na de begrafenis. De 7de en 40ste (en soms ook de 10de of 11de) dag gelden als gedenkdagen waarop de familie de gemeenschap uitnodigt bij elkaar te komen. Dit gebeurt ook een jaar na het overlijden. Tijdens deze bijeenkomsten versterkt men het geloof en de gemeenschap door de Koran te lezen, te bidden, te eten en te drinken. Tijdens de rouwperiode kleedt men zich sober en blijft men zoveel mogelijk in huis. De rouwtijd wordt afgesloten met een bezoek aan het badhuis. Het bezoeken van het graf heeft een belangrijke religieuze en sociale functie en men doet dit vaak na het vrijdaggebed en op feestdagen. In de landen van herkomst is het gebruikelijk om giften aan de armen te geven. In Nederland wordt vaak een geldbedrag gegeven aan andere zaken, zoals een fonds voor pelgrimstochten naar Mekka. In het geval een overledene in het land van herkomst wordt begraven, worden deze giften vaak zowel hier als daar gedaan. Samenvatting en meer: Aandachtspunten bij zorg rondom sterven, dood, uitvaart en rouw -Het is niet vanzelfsprekend dat vreemde mannen en vrouwen zich zomaar samen in één ruimte bevinden. Binnen de eigen familie geldt dit niet. Deze regel levert soms problemen of verlegenheid op vanwege gemengde zalen en gemengde verpleging in zorginstellingen. -Binnen zorginstellingen is vaak een gebrek aan tijd en ruimte voor de dagelijkse vijf gebeden. Een stiltecentrum of algemene gebedsruimte kan uitkomst bieden. Bij de moskee kan men als zorginstelling een rooster van de gebedstijden krijgen, zodat men weet wanneer de patiënt niet gestoord dient te worden. Ook kan men vragen of de patiënt een kom water voor de rituele wassing voorafgaand aan het gebed nodig heeft. -De dood betekent de overgang naar een beter bestaan en geldt daarom niet als een verdrietige zaak. -Men praat niet gemakkelijk over de dood. Een reden hiervoor is dat men zich uit eerbied niet wil bemoeien met zaken die alleen God aangaan. Het is raadzaam om als zorgverlener niet met de

31

stervende zelf maar met de naasten over de dood te spreken en na te gaan of en hoe dit gesprek bij de stervende terecht is gekomen. -Voor moslims geldt het bezoeken van stervenden als een verdienstelijke daad en bovendien is het belangrijk om nog lopende zaken uit te spreken en elkaar te vergeven. Er kunnen dus veel mensen langskomen voor een kort bezoek. -Indien de familie hier niet voor zorgt is zaak in de stervensfase een imam te waarschuwen maar deze is niet altijd voorhanden binnen een zorginstelling. -Een stervende wordt, indien dit geen kwaad doet, in de allerlaatste fase op de rechterzijde gelegd met het gezicht richting Mekka of op de rug met de voeten richting Mekka. Indien dit teveel inspanning of pijn kost legt men het hoofd iets hoger zodat de stervende naar Mekka kan kijken. -De stervende dient zoveel mogelijk met rust te worden gelaten. -Tijdens de stervensfase leest een imam of iemand anders zacht een bepaald hoofdstuk uit de Koran en spreekt een gebed en de geloofsbelijdenis uit die, zo mogelijk, door de stervende wordt nagezegd. -Bij een sterfgeval heeft de islamitische gemeenschap (en niet in eerste instantie de familie) de plicht vier taken te vervullen: de wassing, de inwikkeling in de lijkwade, het uitspreken van het begrafenisgebed en het uitvoeren van de begrafenis. Vanaf de stervensfase tot en met het dichten van het graf, doen familieleden dus vaak alles zelf. Indien er geen familieleden aanwezig zijn, ligt hier een taak en plicht voor andere moslims. -Bij een sterfgeval dient de zorgverlener de gestorvene zo min mogelijk aan te raken, primaire zorg te verlenen, een eventueel infuus en katheter te verwijderen, de handen naast het lichaam te leggen en het lichaam met een laken te bedekken (dus niet aankleden). Wanneer er geen familie aanwezig is dient te moskee in de buurt gewaarschuwd te worden. -Iedere gestorvene moet rein voor Allah verschijnen, daarom is de rituele wassing verplicht. -Meestal vindt de wassing plaats onder leiding van mensen met de nodige kennis en ervaring van buiten de familie. Vaak kan men daarbij een beroep doen op een vaste groep mensen, te bereiken via de moskee of, wanneer men niet over een eigen moskee beschikt, (zelf)organisaties. -De wassing kan thuis, in een ruimte bij de moskee of in het mortuarium van ziekenhuis of rouwcentrum plaatsvinden. -Na de wassing wordt het lichaam door alleen mannen vervoerd om opgebaard te worden. Dit gebeurt meestal in een ruimte bij de moskee of het uitvaartcentrum. Hier wordt het begrafenisgebed voor de gestorvene uitgesproken met een imam als voorganger. De rituelen kunnen soms meer tijd in beslag nemen dan men gewoon is in Nederland. -Het rouwen bij een sterfgeval gebeurt vaak luidruchtiger en emotioneler dan men in Nederland gewend is. -Gescheiden rouwen door mannen en vrouwen vergt extra ruimte in ziekenhuizen en/of rouwcentra. -Naar een begrafenis komen vaak vele mensen, ook mensen die de overledenen niet persoonlijk hebben gekend. -Tijdens de tocht naar de begraafplaats is men gewoon relatief snel te lopen. Het is verdienstelijk om de baar een klein stukje te helpen dragen. In Nederland is dat niet altijd mogelijk. -De tijd tussen sterven en begrafenis moet zo kort mogelijk zijn. Dit om de overgang naar het hiernamaals te bevorderen en vanwege het snellere ontbindingsproces in de landen van herkomst (vanwege het klimaat). In de herkomstlanden wordt men meestal binnen 24 uur na overlijden begraven. Vanwege de wet op de lijkbezorging is begraven binnen 36 uur na overlijden alleen mogelijk indien ontheffing van die wet wordt aangevraagd (waar overigens weinig gebruik van wordt gemaakt). -Om de overgang naar het hiernamaals te bevorderen ligt de dode bij voorkeur ongekist in het graf op de rechterzij en met het gezicht naar Mekka. Bij vochtige, kleverige grond (zoals meestal in Nederland) wordt wel een kist gebruikt. Hierin moet de gestorvene op de zij kunnen liggen. -Aan de bovenkant van het lichaam moet altijd ruimte worden gecreëerd om de wederopstanding mogelijk te maken. -Ieder mens wordt individueel beoordeeld en dient dus alleen in een graf te liggen. -Het graf mag niet geruimd worden om de eeuwige rust tot aan de wederopstanding te waarborgen. -Over de vraag of bij het naderen van de dood bepaalde medische handelingen volgens de islam voortgezet dan wel gestaakt mogen worden, ontstaat soms discussie en verlegenheid. In die gevallen kan de mening van een imam of moslimarts uitkomst bieden. -Omdat God en niet de mens het moment van sterven bepaald is euthanasie niet bespreekbaar. -Het geven van pijnstillers is toegestaan, ook wanneer deze het leven verkorten. Indien ze inderdaad het leven verkorten, worden ze vaak geweigerd.

32

-Autopsie kan problemen opleveren omdat het lichaam vanwege de herrijzenis zoveel mogelijk intact dient te blijven en omdat het dan langer duurt voor de begrafenis kan plaatsvinden. Na overleg en indien organen en weefsels worden teruggeplaatst is autopsie soms wel mogelijk. -Binnen de islam wordt verschillend gedacht over orgaandonatie. -Vanwege het geloof in een wederopstanding en vanwege de associatie met het branden in de hel wordt cremeren afgewezen. -Van de moslims die in Nederland overlijden, kiest het merendeel voor repatriëring van het lichaam om terug te gaan naar de ‘roots’ en om zeker te zijn van eeuwige grafrust. Het is echter aannemelijk dat de tweede en volgende generatie ervoor zal kiezen in een islamitisch graf in Nederland begraven te willen worden. Adressen voor meer informatie Algemene en RK Begraafplaats en Crematorium Moscowa Dankzij de fraaie ligging en de grote verscheidenheid aan groen is Moscowa naast een laatste rustplaats ook een geliefd wandelgebied. In overleg is er veel mogelijk, mits het andere bezoekers en het personeel niet stoort. Men beschikt ook over ene islamitisch gedeelte. Waterbergseweg 18, 6815 AP Arnhem, tel: 026-4456347, [email protected], www.moscowa.nl. Barbara Dela Uitvaartverzorging Nijmegen Mogelijkheden voor moslims, zoals een opbaarruimte richting Mekka, een ruimte voor rituele wassing en andere uit te voeren rituelen en een voetenwasruimte. Burgemeester Daleslaan 27, 6532 CL Nijmegen, tel: 024-3515200, [email protected], www.barbara-dela.org Algemene Begraafplaats Terborg Deze begraafplaats heeft ook een gedeelte waar moslims begraven kunnen worden. Silvoldseweg 62a, 7061 DR Terborg Begraafplaats Nieuwe Tijningen Deze begraafplaats heeft ook een gedeelte waar moslims begraven kunnen worden. Postbus 10002, 5300 DA Zaltbommel Nederlands Ouderen Migranten Actief (NOMA) Bond voor de belangenbehartiging van ouderen migranten. Men kan advies en ondersteuning bieden bij sterven. Plantagemiddelaan 14, 1018 DD Amsterdam, tel: 020-6182874 Stichting Milli Görüs-Arafat Solidariteitsfonds dat zich deels ook bezighoudt met uitvaartverzorging. Zuidermolenweg 27, 1069 CE Amsterdam, tel: 020-6182904/06-51984244, www.milligorusnederland.nl Stichting Hilal Uitvaartorganisatie die onder andere samenwerkt met de Turkse organisaties Hoofdkantoor, Zeeburgerdijk 117, 1094 AD Amsterdam tel: 020-6682250 Stichting Islamitisch Begrafeniswezen (IBW) Men heeft als hoofddoel het waarborgen van de eeuwige grafrust. Daarnaast is men in onderhandeling met lokale overheden om een of meer bijzondere islamitische begraafplaatsen te realiseren in Nederland. Verder heeft men als doel het bevorderen van de overdracht van islamitische kennis ten behoeve van begraven, het propaganderen van de islamitische jurisprudentie inzake begraven en het oprichten van een islamitisch college van doodgravers. Er is een zeer gebruiksvriendelijk ‘protocol stervensbegeleiding’ op te vragen. Kruisstraat 142, 5612 CM Eindhoven, tel: 06-19292766, [email protected], www.stichtingibw.nl Islamitische Stichting Nederland Imam Hiermee kan men contact zoeken voor het verrichten van zowel sji’itische als de soennitische rituelen. Saksen Weimarstr. 17, 5121 EM Reijen, tel: 0161-227133 International Institute for the Study of Islam in the Modern World (ISIM) Men is goed op de hoogte van rouwrituelen van moslims.

33

Contactpersoon N.M. Dessing, Postbus 11089, 2301 EB Leiden, tel: 071-5277905/ 017-5277907, www.isim.nl Dar Al-Arqam Dit is een stichting van en voor Nederlandstalige moslimvrouwen. Deze is in 1992 opgericht door Nederlandse vrouwen die overgegaan waren tot het moslimgeloof door hun huwelijk met een islamiet. Nu maken ook allochtone vrouwen van de tweede - en derde generatie er deel vanuit. Gerard Scholtenlaan 129, 3035 SJ Rotterdam, tel: 06-18818967, www.moslimainrotterdam.nl

34

Informatie over diverse culturele- en etnische groepen

35

Afrikanen Aantallen en spreiding In Gelderland wonen zo’n 33.000 Afrikanen (1,6 % van bevolking Gld, 27% van niet-westerse allochtonen Gld.). De meeste Afrikanen komen uit Somalië (2350) en Ethiopië (783). Van de Afrikanen wonen de meeste in Arnhem (6.300) en Nijmegen (5.769). Achtergrondinformatie In het noordelijke gedeelte van Afrika overheerst de islam. Informatie daarover is terug te vinden in het hoofdstuk ‘moslims’. Ten zuiden van de Sahara vinden we vooral allerlei mengvormen van christelijke en traditionele Afrikaanse godsdiensten. Deels gaat het daarbij om rooms-katholieke en protestantse kerken die naar Afrika gebracht zijn via missie en zending. Deels gaat het om zogenaamde ‘onafhankelijke’ kerken die vaak gesticht zijn door een charismatische voorganger. Er is daar veel aandacht voor bijvoorbeeld wonderen. In landen als Nigeria of Soedan bestaan grote spanningen tussen bevolkingsgroepen die zowel etnisch als religieus van elkaar verschillen. In Ethiopië bestaat de Koptische kerk, een zeer oude christelijke kerk die tot voor kort de staatskerk van dat land was. Bij Afrikaanse uitvaarten in Nederland zien we vaak vermenging van het christelijke en traditionele geloof. Vanwege de grote diversiteit van deze traditionele elementen en hoe ze zich hebben vermengd met het christelijke geloof zal hieronder daarom worden volstaan met een zeer algemene beschrijving van rituelen rondom sterven en dood bij Afrikanen. Beleving van sterven en dood Dood en sterven hebben altijd een centrale plaats ingenomen binnen de Afrikaanse culturen. Er wordt van oudsher veel geld en tijd besteed aan begrafenisfeesten, aan het afsluiten van de rouwperiode en aan het gedenken van de doden. De Afrikaanse culturen kennen ook vele mythen om te verklaren hoe de oorspronkelijke ordening verstoord werd en dood en chaos ontstaan zijn. Leven en dood hebben een centrale plaats in het leven en hierbij is het welzijn van het individu ondergeschikt aan die van de gemeenschap. De verering van - en offerandes aan voorouders zijn belangrijk voor het welzijn en voortbestaan van die gemeenschap. Muziek en dans spelen daarbij een belangrijke rol. Over geheel Afrika kent men een groot aantal woorden voor sterven. Deze geven allemaal aan dat de dood niet een definitief einde is, maar een terugkerende onderbreking van een voortdurende levenscirkel waarbij het leven steeds wordt voortgezet in een andere vorm. De werelden van de levenden en de doden zijn verschillend maar blijven nauw met elkaar verbonden. De overgang van de wereld van de levenden naar die van de doden is moeilijk en het is de verantwoordelijkheid van de levenden om deze overgang te vergemakkelijken. De voorouders spelen hierbij een belangrijke rol. Wanneer een mens overleden is blijft zijn of haar ziel voortbestaan in de vorm van een vooroudergeest. De ziel heeft geen last meer van de beperkingen van het menselijk lichaam en heeft macht en invloed. Deze invloed kan ten goede of ten kwade aangewend worden. De vooroudergeesten houden toezicht op de levenswandel van hun nageslacht en kunnen invloed uitoefenen op ondermeer gezondheid, voorspoed en vruchtbaarheid. De mensen op aarde zijn deels afhankelijk van de welwillendheid van de voorouders en kunnen deze positief beïnvloeden door hun voorouders te gedenken, respecteren en offerandes te brengen. Voorafgaand aan de uitvaart Er bestaan vele rituelen gericht op het voorbereiden van de overledene voor zijn/haar reis naar de andere wereld. Deze kunnen bestaan uit: het wassen van het lichaam met een mengsel van water en kruiden en geurstoffen, het knippen van de nagels, scheren, het gieten van olie in lichaamsopeningen en het toedekken of inwikkelen van de overledene. Om de overledene bij te staan op de reis naar de andere wereld krijgt hij/zij allerlei voorwerpen mee in de kist zoals wapens, gereedschap, tabak etc.

36

Uitvaart Begrafenissen zijn niet zelden juist feesten van het leven. Dergelijke feesten hebben vaak als functie het troosten van de nabestaanden, het terugbrengen van het normale leven en het bedanken van hen die deel genomen hebben aan de uitvaartceremonie. Het kan zijn dat de nabestaanden een aantal dagen hebben gevast en zo’n feest ook gezien wordt als de afsluiting van die vastentijd. Uiteindelijk wordt de overledene begraven, eventueel met enkele (soms kapot gemaakte) persoonlijke eigendommen om daarmee het afwezig zijn van hem/haar te symboliseren. Rouw Ondanks dat begrafenissen vaak feesten van leven zijn, brengt een sterfgeval ook chaos, verdriet en woede met zich mee. Er wordt openlijk gerouwd waarbij men luidruchtig en heftig uiting aan de emoties geeft. Luidkeels worden klaagliederen gezongen en zowel dans als muziek spelen een grote rol. De percussie-instrumenten symboliseren zowel de chaos van de dood als de vitaliteit van het leven. Het maken van lawaai dient ook om de boze geesten te verjagen. Het feit dat de dood over het algemeen niet wordt gezien als het einde van het leven, komt terug in de manier van herdenken van de doden. Dit gebeurt door voedsel en drinken voor de overledenen op de grond of op een speciaal ‘huisaltaar’ te leggen. Soms worden de overledenen bij het nemen van belangrijke beslissingen of bij ziekte geraadpleegd door tussenkomst van een medium of medicijnman. Samenvatting en meer: Aandachtspunten bij zorg rondom sterven, dood, uitvaart en rouw -Er bestaan vele verschillende rituelen rondom sterven, dood en rouw. -De rituelen worden vaak uitgevoerd door de nabestaanden. -Bij de rituelen rondom sterven, dood en rouw zijn vaak veel mensen aanwezig. -Er wordt vaak openlijk gerouwd waarbij men luidruchtig en heftig uiting aan de emoties geeft. Adressen voor meer informatie Er bestaan grote verschillen in de manier waarop groepen Afrikanen zich in Nederland hebben georganiseerd. Dat kan te maken hebben met de politieke situatie en etnische en religieuze verschillen in het land van herkomst, maar ook met de reden waarom men naar Nederland is gekomen: als vluchteling, als student, als werknemer (al dan niet illegaal) of in het kader van gezinshereniging. Mensen uit vooral Somalië, maar ook uit Ethiopië en Eritrea kennen een relatief hoge organisatiegraad, terwijl dat bij Angolezen, Nigerianen of Congolezen veel minder het geval is. Naast de ‘officiële’ organisaties, die voor groot deel religieus van aard zijn, bestaan er vaak uitgebreide informele netwerken. Algemeen Afrikaans Studiecentrum Interuniversitair wetenschappelijk instituut, ondergebracht bij de universiteit van Leiden. Het instituut richt zich op de wetenschappelijke studie van ‘sub-Sahara’ Afrika en op het verspreiden van kennis over Afrika. Het instituut beschikt over een uitgebreide bibliotheek. Pieter de la Court-gebouw, Wassenaarseweg 52, 2333 AK Leiden, tel: 071-527 3372, [email protected], www.ascleiden.nl Samen Kerk in Nederland (SKIN) SKIN is gelieerd aan de Protestantse Kerk in Nederland en vormt een platform van zo’n 50 christelijke migrantenkerken, waaronder vele Afrikaanse. Via de website www.skinkerken.nl zijn ook adressen te vinden. Koningin Wilhelminalaan 3, 3818 HN Amersfoort, tel: 033-4450655, [email protected] Zie ook Portal/zoekmachine voor activiteiten en organisaties die iets met Afrika te maken hebben, o.a. bedrijven, verenigingen en kerken. www.africaserver.nl/africadirectory.htm

37

Angola Uniao Angolana Vereniging van Angolezen in Amsterdam e.o., maar men staat open voor Angolezen in heel Nederland. p/a Wereldpand, Centrum voor Vluchtelingenorganisaties, Mercatorplein 17, 1057 BZ Amsterdam, www.wereldpand.nl Burundi Belangenvereniging van Burundese vluchtelingen p/a Wereldpand, Centrum voor Vluchtelingenorganisaties, Mercatorplein 17, 1057 BZ Amsterdam, www.wereldpand.nl Congo Lisanga Vereniging van en voor Congolezen in Nederland. p/a Wereldpand, Centrum voor Vluchtelingenorganisaties, Mercatorplein 17, 1057 BZ Amsterdam, www.wereldpand.nl, www.lisanga.nl Kast Afkorting van ‘Kongolese en Angolese Stichting Talentueux’. De stichting stelt zich ten doel de integratie van mensen uit Congo en Angola te bevorderen. Contactpersoon Lema Landu, Driemaster 50, 3904 DL Veenendaal, www.kast-international.com Docu Congo Docu Congo is een onafhankelijke organisatie van vrijwilligers in Nederland met als doel het kweken van meer begrip bij mensen die te maken hebben met vluchtelingen uit de Democratische Republiek Congo. De organisatie is geen hulpverleningsorganisatie, maar kan wel doorverwijzen naar Congolezen in verschillende steden die mensen kunnen ondersteunen of begeleiden op gebied van verlies- en rouwverwerking. K.J. Blokstraat 19, 8384 ET Wilhelminaoord, www.docucongo.org Ethiopië/Eritrea Ethiopisch-Nederlandse Vriendschapsvereniging. De vereniging is een ontmoetingsplaats voor iedereen met interesse in Ethiopië. Er zijn zowel Ethiopiëers als niet- Ethiopiëers bij aangesloten. Operaweg 97, 3816 EC Amersfoort, tel: 033-4753205, [email protected], www.envv.nl Eritrese Moslim Unie Organisatie voor Eritrese moslims in Nederland. Postbus 1377, 3500 BJ Utrecht Rwanda Stichting voor Democratie en Sociale Ontwikkeling Rwanda/Afrika p/a Wereldpand, Centrum voor Vluchtelingenorganisaties, Mercatorplein 17, 1057 BZ Amsterdam, www.wereldpand.nl Soedan Vereniging Soedanese Gemeenschap Nederland Men organiseert activiteiten en geeft informatie met betrekking tot diverse onderwerpen. p/a Wereldpand, Centrum voor Vluchtelingenorganisaties, Mercatorplein 17, 1057 BZ Amsterdam, www.wereldpand.nl

38

Sudan Civil Society Forum (SCSF) Platform voor Sudanese zelfhulporganisaties. Van Ostadestraat 200, 2526 GJ Den Haag Somalië Somalische Vereniging Ede Contactpersoon M. Abdi, Essenburg 31, 6714 EM Ede, tel: 06-16143876, [email protected] Somalische Vereniging Gelderland Meijhorst 5521, 6537 JL Nijmegen, tel: 06-11028389 Federatie Somalische Associaties Nederland (FSAN) De FSAN is een landelijke bundeling van (meer dan 40 door de FSAN erkende) Somalische verenigingen. Donker Curtiusstraat 7, 1051 JL Amsterdam, tel: 020-4861628, www.fsan.nl Somalische Stichting Gelderland en Overijssel (SSGO) Contactpersoon I.M.H. Falastijn, Haaksbergerstraat 30, 7545 GA Enschede, tel: 06-50533944/ 06-52321791, [email protected] Uganda UCOAN, vluchtelingenorganisatie Uganda p/a Wereldpand, Centrum voor Vluchtelingenorganisaties, Mercatorplein 17, 1057 BZ Amsterdam, www.wereldpand.nl

39

Antillianen Aantallen en spreiding In Gelderland wonen zo’n 8.200 Antillianen (0,4 % van bevolking Gld, 6,7 % van niet-westerse allochtonen Gld.). De meeste wonen in Arnhem (2.046) en Nijmegen (1.986) Antillianen/Arubanen. Achtergrondinformatie Het merendeel van de Antillianen heeft een Afrikaanse culturele achtergrond. De meeste Antillianen in Nederland komen van Curaçao en zijn christen (voornamelijk rooms-katholiek). De wijze waarop het christelijke geloof wordt ingevuld en de rituelen rondom sterven dood en rouw zijn echter sterk beïnvloed door zowel Afrikaanse, christelijke als Indiaanse elementen. Men maakt veel gebruik van kruiden en drankjes. Ook worden er magische praktijken uitgeoefend om bijvoorbeeld gunsten van de geesten af te dwingen. Beleving van sterven en dood Men besteedt veel aandacht en tijd aan de losmaking van de nabestaanden en de overledene. Rondom de dood bestaan veel denkbeelden, verboden en geboden. Zo kent men verschillende voorbodes van een overlijden. De meest bekende is de blauwe plek. Wanneer iemand gaat sterven krijgt één van de familieleden een blauwe plek, oftewel ‘het teken des doods’, doordat degene die gaat sterven hem/haar heeft geknepen. Voorbodes van slecht nieuws zijn verder grijze of zwarte vlinders of een vogel die tegen het raam vliegt. Stervensfase Wanneer iemand op sterven ligt wordt een priester aan het bed geroepen. Hij zal volgens katholiek gebruik het ‘sacrament der zieken’ (ook wel genoemd ‘ziekenzalving of ‘heilig oliesel’) toedienen. Voorafgaand aan de uitvaart Direct na het overlijden dekt men de spiegels af en sprenkelt men met (wij)water zodat de geest van de overledene rein op reis kan. Verder richt men een altaar op waar vier kaarsen, een kruisbeeld, een foto van de overledene, een palmtakje en eventueel een afbeelding van de heilige familie (Jezus, Jozef en Maria) op komen te staan. Indien iemand gestorven is praat men met hem/haar (men vraagt bijvoorbeeld waarom deze geen teken van het sterven heeft gegeven), bidt men voor vergeving van de overledene en wordt er hysterisch gehuild om de geest van de overledene weg te jagen. Ook wordt er urenlang gezongen. Zang werkt helend, troostend, maakt emoties los en geeft een gevoel van eenheid en kracht. Deze gewoonte van urenlang zingen, stamt uit de slavernij. Omdat de slaven onder het werk niet mochten praten met elkaar, werd er gezongen om het werk te verlichten. Het overlijden wordt via de krant bekend gemaakt, ook al woonde de gestorvene niet hier maar op de Antillen. Familie, vrienden en kennissen worden telefonisch op de hoogte gebracht en verzamelen zich vervolgens in het huis van de overledene waar ze met elkaar eten, drinken en praten. Het afleggen van de overledene kan gebeuren door een goede kennis of iemand die daar speciaal voor is aangesteld. Indien de overledene thuis is overleden gebeurt het afleggen meestal terplekke door de familie. Na het wassen en kleden wordt het lichaam vanaf de voeten tot aan het middel bedekt met een laken. Soms wordt het lichaam thuis opgebaard, maar meestal kiest men voor een rouwcentrum of een plek waar de overledene een binding mee had. Het afleggen van een rouwbezoek is een plicht die niet licht wordt opgevat en men komt dan ook in grote getale. De bezoekers kijken naar de gestorvene en kunnen als teken van afscheid een hand op het voorhoofd van de overledene leggen, de neus aanraken of een (kop)speld op het laken of kleding vastprikken. Dit laatste ritueel is weer in ere hersteld en bedoeld als een laatste vaarwel, maar wellicht ook als een manier om de geest van de overledene vast te pinnen waardoor deze niet meer kan ronddolen. Daarna condoleert men de familie.

40

Tijdens de rouwbijeenkomst gaat iemand voor in gebed, bidt men de rozenkrans, draait men muziek en spreekt men wensen uit naar de overledene. De aanwezigen tonen vrijelijk hun emoties en vooral aan het einde van de dienst kunnen deze heftige vormen aannemen omdat men zich realiseert dat het definitieve afscheid nadert. Uitvaart Op weg naar de kerk gaat men eventueel nog eenmaal langs het huis van de overledene. Er wordt gestopt of men loopt met de kist rondom het huis of door het huis om te zorgen voor een goed afscheid. De begrafenis vindt plaats volgens katholiek gebruik. De meeste Antillianen worden begraven omdat het lichaam zo ongeschonden mogelijk dient te zijn. Nadat de kist in het graf is gezakt gooien de aanwezigen er aarde, steentjes of bloemen in. Het wordt als een plicht beschouwd om het graf goed te onderhouden. Na de uitvaart komen de aanwezigen bij elkaar in het huis van de overledene of elders. Er wordt gegeten en gedronken maar van tevoren wast men uit zowel hygiënische als religieuze overwegingen de handen. Hiermee wil men benadrukken onschuldig te zijn aan de dood van die persoon en het vertrouwen te hebben dat de gestorvene rust in Gods handen. Velen kiezen ervoor om in het land van herkomst te worden begraven. Indien men zich in Nederland laat begraven dan gebeurt dit meestal op één van de rooms-katholieke begraafplaatsen in Nederland. Rouw Vanaf de avond na de begrafenis vindt gedurende acht dagen in het huis van de overledene nog een ceremonie plaats. Bij wijze van altaar bedekt men een tafel met een wit kleed waarop een bakje wijwater, een kruisbeeld en kaarsen staan. Degene die voorgaat in gebed zit voor het altaar met de rug naar de aanwezigen toe. Er wordt gebeden voor de zielerust van de overledene en men bidt de rozenkrans. Tenslotte gaat men rond met wijwater om een kruis te maken. Ook worden emoties geuit en wordt er nagepraat over de overledene. Tijdens deze acht dagen brandt er een lampje in de kamer van de overledene, omdat men gelooft dat diens ziel nog onder de nabestaanden is. De achtste dag vormt de afsluiting van het gemeenschappelijke rouwproces. Er wordt gegeten, gedronken en gepraat. Hierna begint de persoonlijke rouwperiode. Op de veertigste dag en op de dag dat de overledene jarig zou zijn draagt men een mis op aan de overledene. Samenvatting en meer: Aandachtspunten bij zorg rondom sterven, dood, uitvaart en rouw -Men besteedt veel aandacht en tijd aan de losmaking van de nabestaanden en de overledene. -Men vindt het niet moeilijk om over de dood te praten. -Wanneer iemand op sterven ligt wordt een priester aan het bed geroepen. Hij zal volgens katholiek gebruik het ‘sacrament der zieken’ (ook wel genoemd ‘ziekenzalving of ‘heilig oliesel’) toedienen -Direct na het overlijden dekt men de spiegels af en sprenkelt men met (wij)water, zodat de geest van de overledene rein op reis kan. Verder richt men een altaar op waar vier kaarsen, een kruisbeeld, een foto van de overledene, een palmtakje en eventueel een afbeelding van de heilige familie (Jezus, Jozef en Maria) op komen te staan. -Indien iemand gestorven is praat men met hem/haar (men vraagt bijvoorbeeld waarom deze geen teken van het sterven heeft gegeven), bidt men voor vergeving van de overledene en wordt er hysterisch gehuild om de geest van de overledene weg te jagen. Ook wordt er urenlang gezongen. -Het verdient aanbeveling om te zorgen voor een aparte kamer waar de nabestaanden gezamenlijk kunnen bidden, zingen en afscheid nemen. -Het afleggen van de overledene kan gebeuren door een goede kennis of iemand die daar speciaal voor is aangesteld. Na het wassen en kleden wordt het lichaam vanaf de voeten tot aan het middel bedekt met een laken. -Soms wordt het lichaam thuis opgebaard maar meestal kiest men voor een rouwcentrum of een plek waar de overledene een binding mee had. -Men is vanuit de Antillen gewend om vanaf het moment van iemands overlijden tot aan de dag van de begrafenis op alle dagen rouwbezoeken af te leggen. In de rouwcentra in Nederland kan dit

41

meestal maar één uur per dag, reden waarom men vaak een aantal dagen achter elkaar de opbaarruimte in het rouwcentrum afhuurt. -Het afleggen van een rouwbezoek is een plicht die niet licht wordt opgevat en men komt dan ook in grote getale. -Tijdens de rouwbijeenkomst toont men vrijelijk de emoties en vooral aan het einde van de dienst kunnen deze heftige vormen aannemen omdat men zich realiseert dat het definitieve afscheid nadert. -Autopsie ligt lastig omdat het lichaam zo ongeschonden mogelijk moet worden begraven -De meeste Antillianen worden begraven omdat het lichaam zo ongeschonden mogelijk dient te zijn. -Velen kiezen ervoor om in het land van herkomst te worden begraven. Indien men zich in Nederland laat begraven dan gebeurt dit meestal op één van de rooms-katholieke begraafplaatsen in Nederland. Adressen voor meer informatie Stichting Overkoepelend Lichaam Antillianen en Arubanen Nijmegen (SOLAAN) Groenestraat 294, 6531 LC Nijmegen, tel: 024-3506628 Nos Koto Organisatie voor Antilliaanse Ouderen (50+). Meijhorst 37-90, 6537 EP Nijmegen, tel: 024 -3445002 Vereniging Antilliaans Netwerk (VAN) Vereniging Antilliaans Netwerk organiseert met enige regelmaat activiteiten om personen met een Antilliaanse achtergrond en/of diegenen die affiniteit hebben met de Nederlandse Antillen bijeen te brengen. Postbus 71748, 1008 DE Amsterdam, [email protected], www.antilliaansnetwerk.nl Pengel Uitvaartverzorging G.S. Deze onderneming is gespecialiseerd in het verzorgen van traditionele Surinaamse en Antilliaanse uitvaarten. Zij regelt transport in binnen en buitenland en heeft verzekeringen. Nicolaas Beetslaan 328, 2273 RL Voorburg, tel: 070-3869460

42

Chinezen Aantallen en spreiding In Gelderland wonen zo’n 4.438 Chinezen (0,2 % van bevolking Gld., 3,6 % van niet-westerse allochtonen Gld.). Het gaat hierbij om Chinezen uit alle mogelijke landen zoals China, Hongkong, Indonesië, Maleisië, Singapore, Suriname, Taiwan en Vietnam. De meeste Chinezen wonen in Arnhem (1.370) en Nijmegen (585). Achtergrondinformatie In China komen drie invloedrijke religieuze tradities voor: het confucianisme, het taoïsme en het boeddhisme. Zij hebben elkaar over en weer beïnvloed, ook waar het gaat om rituelen rondom sterven, dood en rouw. Daarnaast zijn er Chinezen die het christelijke geloof aanhangen. De rituelen en gebruiken verschillen per regio maar alle Chinezen geloven in de macht en invloed van de overleden voorouders op de levenden. Daarom is een goed verzorgde begrafenis belangrijk en wordt er veel belang gehecht aan de verering van de gestorvenen. Het huisaltaar, waar de voorouders worden geëerd, dient met het grootste respect te worden behandeld en mag niet zomaar worden aangeraakt of verplaatst. Rituelen dienen vooral als middel om de kosmische krachten, die het leven beheersen, gunstig te stemmen. Het is belangrijk om op het juiste moment en de juiste manier de voorgeschreven handelingen uit te voeren, want hiermee worden materiële zekerheden, gezondheid, harmonie in het gezin, de geboorte van zonen en het welbevinden van gestorven voorouders verkregen. Omdat er vanuit diverse regio’s heel veel verschillende rituelen rond de dood zijn ontstaan, voert men er daarvan vaak een aantal uit. Dit om te voorkomen dat de geesten van de overledenen boos worden omdat de rituelen niet goed zouden zijn uitgevoerd. Beleving van sterven en dood Chinezen geloven dat de mens twee zielen heeft. De ‘hun-ziel’ is de spirituele ziel die kort na het overlijden, na een lange reis door een gevaarlijke onderwereld, terugkeert naar de plaats van voor de geboorte: de ‘Westelijke Hemel’. Voor deze reis worden zoveel mogelijk middelen meegegeven die helpen om de goden en kwade geesten van de onderwereld af te kopen. De ‘po-ziel’ is met het lichaam verbonden en blijft ook na het overlijden nog een tijd bij het stoffelijk overschot. Om te voorkomen dat hij te snel weg gaat, sluit men de lichaamsopeningen van de dode af of legt men soms een mes op het dode lichaam. Offers en grafgiften moeten ervoor zorgen dat de ziel in vrede afscheid neemt en dat hij de nabestaanden niet lastigvalt. Omdat de ziel van de overledene zich op meerdere plaatsen kan bevinden, is het belangrijk om deze ook op verschillende plaatsen te eren. Omdat het spreken over de doden negatieve krachten kan oproepen rust daar een taboe op. De gestorvene wordt in principe als gevaarlijk beschouwd, omdat zijn/haar geest het leven van de nabestaanden negatief kan beïnvloeden, indien deze hem/haar niet genoeg respect en eer betoont. Men is bang voor de dood omdat de toekomst na de dood afhankelijk is van de balans tussen positieve en negatieve aspecten tijdens het aardse leven. Ook heerst er soms angst voor besmetting door de dood. Stervensfase Indien een lid van de familie stervende is, roept men alle naaste familieleden bijeen rond het sterfbed. Het wordt als mooi en wenselijk beschouwd om de laatste adem uit te blazen in de ‘boezem van de familie’. Het is van belang dat het stervensproces plaatsvindt met een zo min mogelijk geschonden lichaam en zo min mogelijk pijn. Bijvoorbeeld sterven op de operatietafel, dus met een geschonden lichaam, vormt een schrikbeeld. Omdat het spreken over de doden negatieve krachten kan oproepen rust daar een taboe op. Voorafgaand aan de uitvaart Indien iemand gestorven is, maakt de familie dat kenbaar door witte doeken (kleur van de rouw) aan de voorkant van het huis te hangen. Een van de goden wordt op de hoogte gesteld en voedsel

43

aangeboden en alle goede eigenschappen van de dode worden geroemd. In huis wordt wierook gebrand en op een huisaltaar plaatst men een foto van de overledene met daarbij een lijst met namen van overleden voorouders. Zodra de dood is geconstateerd, ondergaat het lichaam een rituele wassing met bronwater, eventueel met toevoeging van geurig sandelhout. De oudste zoon leidt het ritueel van ‘het kopen van het water’. Het wassen gebeurt door een geestelijke en de naaste familieleden en men doet dit een oneven aantal keren. Soms wordt het wasritueel afgesloten met het laten ontploffen van vuurwerk. De lichaamsopeningen van de dode worden afgesloten met stukjes jade. Daarna worden de ledematen gezwachteld en lagen nieuwe kleding in een oneven aantal aangetrokken. Een oneven getal staat voor geluk. Aan de ‘eeuwige kleding’ wordt veel aandacht besteed, want de gestorvene heeft nog een hele reis te gaan en de lagen kleding dienen om deze te beschermen tegen kou en ontberingen in de onderwereld. Na het aantrekken van de sokken en schoenen worden soms de voeten met een koord bij elkaar gehouden zodat de ziel niet weg kan springen bij belaging door een slechte geest. Het haar wordt gekamd en de kam daarna gebroken. Indien er een vrouw is gestorven zijn het ook vrouwen die bovenstaande handelingen uitvoeren. Vervolgens is het de taak van de oudste zoon om bij wijze van laatste maaltijd rijst te strooien in de mond van de overledene. Soms wordt een parel of ei tussen de lippen geplaatst als symbool voor de wedergeboorte in de andere wereld. Aan het voeteneinde van de gestorvenen wordt een spiegel geplaatst. Hierdoor lijkt het alsof er twee doden liggen waardoor niet ook nog iemand anders moet sterven. Alles wat in aanraking is geweest met de overledene wordt later meebegraven. Het lichaam wordt gekist in aanwezigheid van de naaste familieleden, waarbij de oudste zoon weer een belangrijke taak vervult. Een goede doodskist is belangrijk, omdat deze tezamen met het graf het nieuwe huis vormt voor het stoffelijk lichaam van de ziel. Voor de reis die de ziel gaat maken krijgt de overledene o.a. (namaak)geld en papieren huizen, meubels, auto’s maar ook stokken mee om de kwade krachten af te kopen en weg te jagen. Nadat de kist gesloten is, eten de nabestaanden lange, ongesneden noedels die hen van een lang en gezond leven moeten verzekeren. Meestal wordt er eenmaal een rouwbezoek in het rouwcentrum georganiseerd waarbij de rituelen kunnen verschillen. Soms laten de nabestaanden op de wanden achter de kist rouwborden ophangen met daarop in het Chinees o.a. de naam van de gestorvene en soms plaatst men bij de kist een standaard met een foto van de gestorvene. Verder staat er vaak een tafel met een uitgebreide maaltijd bestemd voor de dode, die geacht wordt als een vitale geest in de kist aanwezig te zijn. Familieleden en bezoekers branden wierookstokjes die zij tussen beide handen vasthouden en waarmee ze driemaal een korte buiging maken. Uitvaart Voor een goede relatie met de voorouders zijn de juiste plaats en tijd van de begrafenis van het grootste belang. De Chinezen hebben een spreekwoord dat zegt dat het allerbelangrijkste in het leven een goede begrafenis is. Het komt voor dat het hele bezit van de overledene wordt gebruikt om de soms kostbare rituelen rondom de begrafenis te bekostigen. Tijdens de begrafenis wordt valse muziek gespeeld en knallend vuurwerk afgestoken om de kwade geesten te verdrijven en wierook gebrand. Ook worden kleding van de gestorvene, (nep)geld en papieren huizen, meubels en auto’s verbrand. Dit staat voor rijkdom in de andere wereld, omdat door de verbranding deze materiële zaken tot geestelijke goederen verworden. Bij de grafsteen, met daarop vaak een foto van de overledene, zet men wierook en soms een maaltijd. Over het algemeen maken Chinezen in Nederland gebruik van de reguliere uitvaartorganisaties. Of het lichaam van de overledene wordt teruggestuurd naar het geboorteland, hangt af van de wensen van de overledene. Ook worden de doden vaak gecremeerd, waarna de as naar hun geboortegrond wordt gebracht om met andere dode landgenoten onder elkaar te kunnen zijn. Rouw Er zijn twee rouwperioden, één van 49 en één van 100 dagen, tijdens welke de bijbehorende rituelen nauwkeurig worden uitgevoerd. Naast de sociale functie die ze vervullen hoopt men hierdoor invloed op ‘het andere leven’ uit te kunnen oefenen.

44

Samenvatting en meer: Aandachtspunten bij zorg rondom sterven, dood, uitvaart en rouw -Indien een lid van de familie stervende is roept men alle naaste familieleden bijeen rond het sterfbed. -Het is van belang dat het stervensproces plaatsvindt met een zo min mogelijk geschonden lichaam en zo min mogelijk pijn. -Omdat het spreken over de doden negatieve krachten kan oproepen rust daar een taboe op. -Men is bang voor de dood omdat de toekomst na de dood afhankelijk is van de balans tussen positieve en negatieve aspecten tijdens het aardse leven. Ook heerst er soms angst voor besmetting door de dood. -De rituelen voorafgaand aan de uitvaart worden uitgevoerd door de naaste familieleden (waarbij de oudste zoon een belangrijke rol speelt) en een geestelijke. -Het is belangrijk voor de nabestaanden om op het juiste moment en de juiste manier de voorgeschreven handelingen en de begrafenis uit te voeren. -Alles wat in aanraking is geweest met de overledene wordt later mee begraven. -Aan het voeteneinde van de gestorvenen wordt een spiegel geplaatst. -Het lichaam wordt gekist in aanwezigheid van de naaste familieleden. -Meestal wordt er eenmaal een rouwbezoek in het rouwcentrum georganiseerd waarbij de rituelen kunnen verschillen. -De nabestaanden branden wierookstokjes, installeren soms rouwborden of een standaard met naam en foto van de overledene en vaak een tafel met een uitgebreide maaltijd bestemd voor de dode. -Tijdens de begrafenis wordt valse muziek gespeeld, knallend vuurwerk afgestoken, wierook gebrand en spullen verbrand. -Op de begraafplaats zijn vaak vele mensen aanwezig. -Over het algemeen maken Chinezen in Nederland gebruik van de reguliere uitvaartorganisaties. -De doden worden begraven of gecremeerd waarna de as naar het geboortegrond wordt gebracht. Adressen voor meer informatie Chinese Ouderen Vereniging Chun Pah Gelderland Contactpersoon dhr. Y.L.. Chan, p/a Adorppad 12, 6835 CK Arnhem, tel: 026-3232418 Uitvaartwinkel De Witte Lelie Verkoop van attributen te gebruiken bij Chinese uitvaarten zoals altaartjes, kisten, nepgeld, etc. Ook sluiten zij uitvaartverzekeringen af. Zij kunnen ook de gehele uitvaart verzorgen. Zuidwal 103, 2512 XV Den Haag, tel: 070-4272297/06-29025588, www.de-witte-lelie.nl Bloemenzaak De Chinese Roos Zuidwal 103a, 2512 XV Den Haag, tel: 070-4272297 Stichting de Chinese Brug Contactorganisatie voor de Chinezen in de regio Den Haag. Zij biedt haar diensten aan voor Chinezen in heel Nederland. De stichting verstrekt informatie over uitvaartgebruiken bij Chinezen en biedt rouwbegeleiding en uitvaartverzorging. Zuidwal 94, 2512 XV Den Haag, tel: 070-3616689, [email protected], www.chinesebrug.org Chinese begraafplaats De Chinese Rustplaats Dit is de eerste Chinese begraafplaats van Zuid-Holland, geopend in april 2000. De begraafplaats heeft karakteristieke Chinese stijlelementen. Er kan worden begraven volgens confuciaanse, boeddhistische, taoïstische en christelijke tradities. Nieuw Eykenduynen, Kamperfoeliestraat 2a, 2563 KJ Den Haag, tel: 070-3258396, [email protected], www.yarden.nl Wah Fook Wui, Stichting Welzijnsbehartiging Chinezen in Rotterdam De stichting is bedoeld als contactorganisatie tussen allerlei gemeentelijke en landelijke instellingen en welzijnsorganisaties en de Chinese bewoners in Rotterdam, om zo de belangen van de Chinese gemeenschap te behartigen. De landelijke vereniging voor Chinees maatschappelijk werk en recreatie is opgegaan in deze stichting. Graaf Florisstraat 45, 3021 CC Rotterdam, tel: 010-4769344, [email protected], www.wahfookwui.nl

45

Vereniging voor Chinese ouderen Chun Pah Men behartigt de belangen en geeft ondersteuning aan en voorlichting over Chinese ouderen. Graaf Florisstraat 45, 3021 CC Rotterdam, tel: 010-4769595, [email protected], www.wahfookwui.nl Stichting Evangelische Zending onder de Chinezen in Europa Boomgaardsstraat 236, 3012 XG Rotterdam, tel: 010-4114990

46

Molukkers Aantallen en spreiding In Gelderland wonen zo’n 30.000 Molukkers (1,5 % van bevolking Gld, 24,5 % van niet-westerse allochtonen Gld). De meeste Molukkers komen van Ambon (Zuid Molukken) en Ternate (Noord Molukken). De grootste concentraties Molukkers wonen in Epe, Barneveld, Tiel, Culemborg, Nijmegen en Bemmel. Achtergrondinformatie De meeste Molukkers zijn protestant, een klein deel is rooms-katholiek of moslim. Wij hebben het hier over de protestanten omdat deze het meest voorkomen in Gelderland. Men is georganiseerd binnen eigen kerkgemeenschappen. De oudste en grootste Molukse kerk in Nederland is de Molukse Evangelische kerk. Na een scheuring is hieruit de Molukse Protestantse Kerk ontstaan. Daarnaast kent men nog een aantal kleinere kerkgemeenschappen. De Molukse kerken ontstonden in 1952, nadat in het jaar daarvoor de militairen van het Koninklijk Nederlands Indisch Leger met hun gezinsleden naar Nederland moesten emigreren. Het Molukse protestantse geloof komt deels overeen met het geloof van de Protestantse Kerk Nederland met daarin verweven traditionele elementen uit de Molukse cultuur. Deze elementen zijn aan te duiden met de begrippen ‘masohi’ en ‘muhabbat’, hetgeen respectievelijk betekent ‘zorg’ en ‘liefde’ voor elkaar. Beleving van sterven en dood De opvattingen met betrekking tot sterven, dood en rouw komen grotendeels overeen met de opvattingen van protestanten in Nederland. Men gelooft in de wederopstanding na de dood, waarna het rijk van God kan worden binnengetreden. Aan de zielen van overleden dierbaren wordt grote waarde gehecht. Niet alle zielen van overledenen verblijven in de hemel. Wanneer iemand vóór zijn/haar tijd is gestorven zwerft de ziel tussen hemel en aarde. De meeste Molukkers in Nederland geloven dat de geesten van degenen die hier zijn gestorven zijn, hier ook zullen blijven om de nabestaanden te beschermen. Binnen de Molukse gemeenschap bestaan specifieke gebruiken die van belang zijn bij sterven, dood en rouw. Een centrale rol hierbij spelen wassen, afleggen en begeleiding bij het rouwproces. Veel rituelen hangen nauw samen met de ‘adat-istiadat’ van Molukkers. Enerzijds verwijst dit begrip naar de oorspronkelijke religie en haar rituelen en opvattingen aangaande de geesten van voorouders en bovennatuurlijke krachten. Anderzijds verwijst het naar het in acht nemen van gebruiken en gewoonten die van geslacht tot geslacht mondeling worden overgedragen. Daarnaast is een grote rol weggelegd voor de ‘extended family’ van de overledene. De ‘extended family’ heeft verwantschapsrelaties gebaseerd op vriendschapsbanden, stamverwantschappen of bloedverwantschappen die los staan van een bepaalde godsdienst. Binnen deze verwantschapsrelaties wordt bepaald wie, wat, wanneer doet bij een sterfgeval. Het hele proces rondom sterven, dood en rouw is dan ook nauwelijks een individuele aangelegenheid. Naast de directe familieleden wordt in wezen de hele gemeenschap erbij betrokken. Meestal wordt er een comité gevormd dat zorg draagt voor het hele proces. De taken worden verdeeld en vaak is men drie tot vier dagen in de weer om alles in goede banen te leiden. Er wordt gekookt voor alle betrokkenen, er worden huizen opengesteld voor logees en er wordt een stichtingsgebouw ingericht om er te kunnen eten en drinken. Binnen de directe familie van de overledene is het oudste kind de centrale figuur en het aanspreekpunt rondom het hele proces. Stervensfase Wanneer iemand op sterven ligt dan wordt deze persoon door veel mensen uit de gemeenschap bezocht. Hierbij praat men samen in alle openheid over de dood en andere zaken en bidt men samen tot God. Ook de dominee en andere leden van de kerkgemeenschap komen langs bij de stervende.

47

Indien op het moment van sterven geen geestelijke aanwezig was dan komt deze nog dezelfde dag langs bij de familie van de overledene. Voorafgaand aan de uitvaart Als de dood is ingetreden wordt meestal aan een oudere vrouw uit de gemeenschap gevraagd om de naaste familieleden (meestal de kinderen van de overledenen) te helpen met de verzorging van de gestorvene. De wassing gebeurt bij vrouwen door vrouwen, bij mannen door mannen of vrouwen mits deze naaste verwanten zijn. Volgens gebruik wordt er tijdens de wassing tegen de overledene gesproken. Daarna krijgt de overledene kleding aan die soms door hem/haar zelf is uitgezocht. In de kist geeft men allerlei persoonlijke zaken en soms een bijbel mee, omdat de overledene deze nodig kan hebben in de andere wereld. Vervolgens wordt het lichaam een aantal dagen opgebaard in een ruimte van de kerk, een rouwcentrum of thuis. In gemeenten waar veel Molukkers wonen zijn Molukse ‘dana duka’ of rouwcentra. Voorafgaand aan de uitvaartdienst vindt in de kerk de troostdienst plaats, een aangelegenheid waarbij het gesproken woord en het zingen van liederen centraal staat ter ondersteuning van de familie. Voordat het lichaam naar de kerk wordt gebracht wil de familie vaak dat het lichaam, indien het in een rouwcentrum lag, nog even thuis komt. Als het lichaam weer weg is opent men de ramen en deuren om de ziel, die het huis bezocht heeft, vrij te kunnen laten. Bij het naar binnen of naar buiten gaan van een ruimte wordt het lichaam telkens met de voeten vooruit gedragen. De gedachte hierachter is dat de mens eerst zijn voeten neerzet waarna de rest van het lichaam volgt. Voordat de troostdienst begint kan men in de kerk afscheid nemen van de overledene. De troostdienst zelf wordt meestal druk bezocht. Daarna wordt er gezamenlijk gegeten en gedronken. Na de kerkdienst is het gebruikelijk gezamenlijk koffie te drinken en iets te eten. Uitvaart De dag na de troostdienst vindt de uitvaartdienst plaats, waarbij het gesproken woord centraal staat. Bij de uitvaartdienst zijn vaak wel 500 tot 1000 of meer mensen vanuit heel Nederland aanwezig om de overledene de laatste eer te bewijzen. Na de dienst rijdt men nog eenmaal met de gestorvene langs zijn/haar huis alvorens naar de begraafplaats te gaan. Aan het graf leest de dominee een stukje voor uit de bijbel en bidt men gezamenlijk het ‘Onze Vader’. Zodra de kist is gezakt is strooit de familie bloemen en/of zand op de kist. De laatste jaren is het gebruikelijk dat de familie zelf het graf dichtgooit. Molukkers worden begraven op algemene begraafplaatsen en in een enkel geval op de Molukken. De nabestaanden hebben de plicht om het ‘huis’ van de overledene goed te blijven verzorgen. Na de begrafenis mag men eigenlijk niet weg voordat men een maaltijd heeft genuttigd en afscheid heeft genomen van de nabestaanden. Na de uitvaart is er meestal een maaltijd waarbij alle bezoekers en andere betrokkenen welkom zijn. Omdat het hele gebeuren rondom de uitvaart druk wordt bezocht is dit een kostbare aangelegenheid. Daarom wordt vaak geld ingezameld onder de gemeenschap om de familie van de overledene financieel te ondersteunen. Rouw In de periode na de begrafenis keert de ziel nog regelmatig terug naar de aarde. Na ongeveer veertig dagen vestigt de ziel zich permanent in de hemel. Er vindt dan een herdenkingsdienst plaats in het huis van de overledene, waarbij een dominee of ouderling voorgaat in gebed. Dit is voor de gemeenschap ook het moment om te bekijken wat de familie van de overledene nog aan ondersteuning nodig heeft. Samenvatting en meer: Aandachtspunten bij zorg rondom sterven, dood, uitvaart en rouw -Wanneer iemand op sterven ligt dan wordt deze persoon bezocht door veel mensen uit de gemeenschap, de dominee en andere leden van de kerkgemeenschap. Hierbij praat men samen in alle openheid over de dood en andere zaken en bidt men samen tot God.

48

-Bij een sterfgeval zijn er specifieke gebruiken wat betreft wassen, afleggen en begeleiding bij het rouwproces. Daarbij is een grote rol weggelegd voor de ‘extended family’ (gebaseerd op vriendschapsbanden, stamverwantschappen of bloedverwantschappen) van de overledene. Hierbinnen wordt een comité gevormd en bepaald wie, wat, wanneer doet bij een sterfgeval. -Binnen de directe familie van de overledene is het oudste kind de centrale figuur en het aanspreekpunt rondom het hele proces. -Als de dood is ingetreden wordt meestal aan een oudere vrouw uit de gemeenschap gevraagd om de naaste familieleden (meestal de kinderen van de overledenen) te helpen met de verzorging van de gestorvene. Volgens gebruik wordt er tijdens de wassing tegen de overledene gesproken. -De overledene zoekt heeft soms zelf de kleding uitgezocht die na het overlijden wordt aangetrokken. -Het lichaam wordt een aantal dagen opgebaard in een ruimte van de kerk, een rouwcentrum of thuis. In gemeenten waar veel Molukkers wonen zijn Molukse ‘dana duka’ of rouwcentra. -Bij het naar binnen of naar buiten gaan van een ruimte wordt het lichaam telkens met de voeten vooruit gedragen. De gedachte hierachter is dat de mens eerst zijn voeten neerzet waarna de rest van het lichaam volgt. -Bij de uitvaartdienst zijn vaak wel 500 tot 1000 of meer mensen vanuit heel Nederland aanwezig om de overledene de laatste eer te bewijzen. -De laatste jaren is het gebruikelijk dat de familie zelf het graf dichtgooit. Molukkers worden begraven op algemene begraafplaatsen en in een enkel geval op de Molukken. -Graven worden langdurig verzorgd en men neemt deze plicht ook voor elkaar waar. Adressen voor meer informatie Stichting Muhabbat Landelijke Molukse diaconale instelling voor Zorg en Welzijn. Oranjesingel 26, 6511 NV Nijmegen, tel: 024-3230975, [email protected], www.muhabbat.nl Stichting Nusantara Nusantara richt zich op de zorg voor Indische en Molukse ouderen. In Gelderland heeft de stichting twee centra voor woonzorg en dagopvang van Indische en Molukse ouderen. www.nusantara.nl Landelijke Stuurgroep Molukse Ouderen (LSMO) De LSMO is een samenwerkingsverband van landelijke instellingen, regionale steunfunctie instellingen en 2 woonzorgcentra. De belangrijkste doelstelling is het welzijn van Molukse ouderen. Bernard de Wildestraat 400, 4827 EG Breda, [email protected], www.lsmo.nl Stichting Pelita Pelita is een maatschappelijke organisatie gericht op de Indische en Molukse gemeenschap. Maatschappelijk werkers van deze organisatie begeleiden in het hele land Indische en Molukse mensen die als gevolg van oorlogs- en geweldservaringen problemen ervaren in hun huidige functioneren. Ook begeleidt zij aanvragen voor de wetten voor oorlogsslachtoffers. Stichting Pelita, Javastraat 52, 2585 AR Den Haag, tel. 070-3305111, www.pelita.nl Moluks Historisch Museum Men heeft o.a. een kenniscentrum en geeft een beeld van een halve eeuw Moluks leven in Nederland. Moluks Historisch Museum, Kruisstraat 313, 3581 GK Utrecht, tel: 030-2367116, www.museummaluku.nl Molukse Kerkraad Jajasan Contactpersoon dhr. John Kapel, Geeresteinstraat 48, 6535 JZ Nijmegen, tel: 024-3560369 Moluks Evangelische Kerk Geredje Indjlli Maluku (GIM) Doesburg Contactpersoon A. Sinay, Esdoornlaan 38, 6982 BH Doesburg, www.geradjabethel.nl Moluks Evangelische Kerk Geredje Indjlli Maluku (GIM) Lunteren Van Limburg Stirumstraat 25, 6741 WR Lunteren, www.geocities.com/gim_lunteren Moluks Evangelische Kerk Geredje Indjlli Maluku (GIM) Tiel Anugerah, Lambert Hendriksstraat 14, 4001 SP Tiel, tel: 0344-654099

49

Moslims: groeperingen De islam wordt vaak als eenheid behandeld. Tot op grote hoogte is dat gerechtvaardigd. Men is het eens over de bronnen van het geloof (Koran en soenna) en ook over de verplichte handelingen rond sterven, dood en rouw. Echter, er zijn ook verschillen. In de loop van de geschiedenis zijn er verschillende groeperingen ontstaan die binnen de algemeen geldende regels hun eigen invulling geven aan de islam. Daarbij speelden regionale, politieke en culturele factoren een rol, maar ook het gegeven dat zich binnen de islamitische wereld al gauw verschillende scholen en tradities vormden die onderling verschilden in de uitleg en de toepassing van Koran en soenna. Het is goed om daarover meer te weten. De moslims die in Gelderland wonen, komen uit verschillende landen en uit verschillende tradities en kennen rondom dood en rouw verschillende gewoontes. In dit hoofdstuk worden, in aanvulling op het algemene hoofdstuk over moslims, die verschillende tradities aangeduid. Het gaat hierbij soms om zaken die in de ogen van buitenstaanders slechts details vormen, maar die voor de aanhangers zelf van grote betekenis kunnen zijn. Daarnaast wordt per land nog wat meer informatie gegeven. Aan bod komen de landen waaruit de meeste Gelderse moslims afkomstig zijn: Turkije, Marokko, Afghanistan en Irak. Genoemde groepen worden hier apart besproken maar dus wel binnen één hoofdstuk. Dit omdat er verschillen zijn binnen de diverse groepen, maar ook overeenkomsten. De informatie per groep is dan ook niet zo uitgebreid maar verdient het wel om apart te worden vermeld vanwege het aanzienlijke aantal bewoners in Gelderland. Genoemd worden alleen de aspecten die afwijken van die in het hoofdstuk ‘Moslims’. Het is dus van belang ook dit hoofdstuk te lezen! Achtergrondinformatie De bekendste tweedeling in de islamitische wereld is die tussen soennieten en sji’ieten. Deze scheiding kwam rond het jaar 660 van onze jaartelling tot stand na een bloedig conflict over de rechtmatige opvolging van de profeet Mohammed. Wereldwijd gezien hoort de meerderheid (80-90%) van de moslims tot de soennieten. Sji’ieten komen over heel de wereld voor, maar zijn bijna overal in de minderheid. Alleen in Iran en Irak vormen sji’ieten getalsmatig gezien de grootste bevolkingsgroep. Verder bestaan er relatief grote sji’itische minderheden in Afghanistan, Libanon, Azerbeidjan en enkele andere moslimlanden. Onder de soennieten bestaan vier erkende scholen die van elkaar verschillen in de uitleg van Koran en soenna en in de formulering van het islamitische recht dat daarop gebaseerd is. De vier scholen zijn min of meer geografisch verdeeld. De verreweg grootste school, de hanafitische, vinden we in Turkije, op de Balkan, in delen van Azië (Pakistan, Afghanistan, Maleisië en landen als Turkmenistan die deel uitmaakten van de Sovjet-Unie) en verder in het Midden-Oosten (Syrië, Irak) en ook in Suriname. De malikitische school omvat Noord-Afrika (Marokko, Tunesië, Algerije). De shafi’itische school vinden we in Indonesië, Oost-Afrika en Zuid-Egypte en ook weer in Suriname. De hanbalitische is de kleinste school en komt in delen van het Midden-Oosten voor. In Saudi-Arabië, waar de heilige islamitische plaatsen Mekka en Medina liggen, is het de officiële leer. De vier soennitische scholen verschillen van elkaar, maar er bestaan geen echte tegenstellingen. De richtingen erkennen en beïnvloeden elkaar. Er vindt voortdurend een kruisbestuiving van ideeën en debat plaats dat ertoe dient de leerstellingen van iedere school te verfijnen. Het is niet ongewoon of verboden, dat een individu een bepaalde school volgt, maar voor een bepaalde kwestie het standpunt van een andere school inneemt. Over het algemeen wordt de hanafitische school als de meest open en liberale gezien en de hanbalitische school als de meest strenge en conservatieve. De verschillen tussen soennieten en sji’ ieten betreffen theologische opvattingen, maar ook de structuur van de geloofsgemeenschap. De verhoudingen tussen soennieten en sji’ieten zijn wisselend. Soms heerst er een grote mate van vijandigheid, maar het komt ook voor dat soennieten en sji’ieten elkaar assistentie verlenen bij uit te voeren rituelen rondom sterven, dood en rouw. De meeste moslims die in Nederland en Gelderland wonen zijn hier niet geboren maar om redenen van werk en gezinshereniging (Turkije, Marokko) of van overtuiging en persoonlijke veiligheid (vluchtelingen uit Afghanistan, Irak etc) hierheen gekomen. Ze zijn terecht gekomen in een culturele omgeving die anders is dan men van huis kent en die soms zeer kritisch tegenover staat tegenover de islam. Binnen de diverse moslimgemeenschappen spelen momenteel verschillende ontwikkelingen die soms tegen elkaar ingaan. Enerzijds is er een religieuze herleving te zien en een (her)oriëntatie wat

50

betreft de traditie, anderzijds is er sprake van modernisering en neemt men soms afstand van de traditie en het geloof. Wat betreft zaken rondom sterven, dood en rouw maakt de Nederlandse wetgeving het mogelijk om praktisch alle rituele handelingen op islamitische wijze uit te voeren. Zo is het sinds 1991 niet langer verplicht om in een kist te begraven maar mag men ook een lijkwade gebruiken. Een groot probleem vanuit islamitisch perspectief is het feit dat het in Nederland moeilijk is om ‘eeuwige grafrust’ te garanderen. Mede om die reden kiezen veel moslims ervoor om het lichaam te repatriëren en in eigen land te begraven. Sommige groeperingen hebben speciale organisaties die zorgdragen voor de organisatie en kosten van repatriëring. Voor mensen die als vluchteling hier naartoe zijn gekomen is de situatie ingewikkelder. De mogelijkheid tot repatriëring is ondermeer afhankelijk van de politieke situatie in het herkomstland. Ook komt het voor er bijna geen familieleden meer wonen in het herkomstland omdat deze eveneens zijn gevlucht. Zij wonen dan vaak ook niet allemaal in Nederland maar verspreid over heel de wereld. Voor het uitvoeren van de diverse rituelen rondom sterven, dood en rouw is het van groot belang dat er voldoende mensen zijn die over de juiste kennis beschikken. In de landen van herkomst is dat geen probleem omdat men daar bekend is met de gebruiken en ‘de opleiding’ hierover plaatsvindt door deel te nemen aan de praktijk. In Nederland is dat lastiger. Veel moskeeën beschikken over mensen die in voorkomende gevallen opgeroepen kunnen worden. Niet iedere groepering beschikt echter over een eigen moskee. Soms vormt de opleiding van jongeren die de taken kunnen overnemen een probleem. Men probeert dit te ondervangen door speciale cursussen aan te bieden.

Soennieten De meerderheid van de moslims in Nederland en ook in Gelderland is soenniet. De grootste groepen moslims zijn afkomstig uit Turkije en Marokko. Zij behoren tot twee verschillende scholen, de hanafitische en de malikitische school. Zij worden verderop besproken. De andere twee scholen, de shaf’ítische en de hanbalitische, hebben hier niet of nauwelijks aanhangers en worden verder buiten beschouwing gelaten. Soennieten kennen een tamelijk platte structuur waarbij geen centraal (leer)gezag aanwezig is. De belangrijkste taak van de imam is die van voorganger bij het vrijdaggebed in de moskee. Bij de rituelen rond sterven, dood en rouw kan hij een functie hebben maar dit is niet strikt noodzakelijk. In principe kan iedere man imam worden.

Turken: (Zie ook het hoofdstuk ‘Moslims’) Aantallen en spreiding In Gelderland wonen zo’n 38.000 Turken (2% van bevolking Gld, 31% van niet-westerse allochtonen Gld). De meeste Turken wonen in Arnhem (ongeveer 5000) en Nijmegen (ongeveer 3000). Net zoals in Arnhem en Nijmegen is in Doesburg, Harderwijk, Tiel en Zutphen meer dan 3% van de bevolking uit Turkije afkomstig. De Turken vormen bijna overal de grootste groep allochtonen. Achtergrondinformatie Turkije is een seculiere staat maar de overheid bemoeit zich wel met godsdienstige instellingen (zoals de opleiding en benoeming van imams) en met Turkse organisaties in Nederland. De meeste Turken, ook in Nederland, zijn soennieten van de hanafitische school. Daarnaast is er een grote minderheid (20%) alevieten, veelal bestaande uit Koerden. Deze richting is ontstaan vanuit het sji’itisme. De aanhangers beschouwen zichzelf wel als moslims maar worden door anderen niet altijd als zodanig (h)erkend. Hun rituelen wijken voor een groot deel af van die van andere moslims en hun omgangsregels tussen mannen en vrouwen zijn minder streng dan die bij andere moslims. De alevitische rituelen rondom sterven, dood en rouw wijken echter niet af. Stervensfase Het is de gewoonte dat familieleden rond het sterfbed elkaar de bekende en onbekende zonden vergeven.

51

Voorafgaand aan de uitvaart Bij de hanafieten is het toegestaan dat een vrouw haar man ritueel wast maar in de praktijk gebeurt dit zelden. Het omgekeerde is niet toegestaan. Meestal vindt de wassing plaats onder leiding van een imam of andere ervaren persoon, soms de vrouw van de imam. Voor de wassing wordt handwarm water gebruikt. Bij de eerste twee wassingen wordt zeep aan het water toegevoegd, bij de derde wassing wordt schoon water gebruikt. De lijkwade wordt als regel besprenkeld met parfum. Uitvaart Een belangrijke ceremonie vormt het uitspreken van het begrafenisgebed. Dit wordt het liefst uitgesproken in de openlucht. In Turkije, en soms ook in Nederland, is er in de ‘tuin’ van de moskee een soort stenen plaat gemaakt waarop de kist of baar kan worden gezet. In Nederland wordt het gebed vaak uitgesproken in of bij het rouwcentrum. Tijdens de plechtigheid antwoorden de aanwezigen drie keer op de vraag van de imam dat zij de overledene als een goed moslim kennen. Bij de plechtigheid zijn alleen mannen aanwezig. Bij de uitvaart zijn tegenwoordig, zeker in grote steden, ook wel vrouwen bij aanwezig. Het is gebruikelijk dat de imam uit de Koran leest en als laatste het graf verlaat. De meeste Turken worden naar Turkije overgebracht en daar begraven. Zij hebben hiervoor speciale voorzieningen getroffen in de vorm van organisaties die de repatriëring verzorgen en hiervoor ook verzekeringen aanbieden. De meeste Turken zijn bij een dergelijke organisatie aangesloten. Voor wie niet verzekerd is, is repatriëring een uiterst kostbare en tijdrovende zaak. Rouw De 7de en 40ste dag, soms ook de 52ste dag, na de begrafenis gelden als bijzondere gedenkdagen. Op de 40ste dag wordt een plechtigheid gehouden waarbij de ‘mevlüd’, een Turks gedicht over de profeet, wordt gelezen. Ook worden op die dag allerlei zoetigheden gegeten ten teken dat het leven zijn gewone loop herneemt. Samenvatting en meer: Aandachtspunten bij zorg rondom sterven, dood, uitvaart en rouw -Bij de hanafieten is het toegestaan dat een vrouw haar man ritueel wast maar in de praktijk gebeurt dit zelden. Het omgekeerde is niet toegestaan. -Meestal vindt de wassing plaats onder leiding van een imam of andere ervaren persoon, soms de vrouw van de imam. -Meestal vindt in of bij het rouwcentrum de ceremonie van ‘het uitspreken van het begrafenisgebed’ plaats. -De meeste Turken worden naar Turkije overgebracht en daar begraven. Zij hebben hiervoor speciale voorzieningen getroffen in de vorm van organisaties die de repatriëring verzorgen en hiervoor verzekeringen aanbieden. De meeste Turken zijn bij een dergelijke organisatie aangesloten. Adressen voor meer informatie Stichting Moslim Cultureel en Informatiecentrum Meliskerkestraat 14, 6845AW Arnhem, tel: 026-3816323 Alevitische Kulturen Ver. Oost Gelderland Hof van Rome 5, 7007JW Doetinchem, tel: 06-11028389 Stg. ter Bevordering van het Sociaal/ Maatschapppelijk Welzijn van Turkse moslims in Ede Corversbos 65, 6718HK Ede Gld Stichting Turkse Ouderen Nijmegen Stichting voor het behartigen van de belangen en het verbeteren van het welzijn voor Turkse ouderen. Men is niet specifiek bezig met opvang of advies bij verlies of rouw, maar men kan wel sociale steun bieden aan ouderen die hiermee te maken krijgen. Er zijn zowel bijeenkomsten voor vrouwen als voor mannen. Koninginnelaan 1, 6542 ZH Nijmegen, tel: 024-3782116

52

Curatus Uitvaartzorg. Algemene uitvaartorganisatie die in de regio Nijmegen voor de Turkse gemeenschap regelmatig uitvaarten verzorgt. Curatus onderhoudt contacten met de Turkse vereniging hulp aan overledenen Nijmegen. Curatus organiseert ook repatriëring naar het geboorteland. De Wellekamp 15-53, 6545 NL Nijmegen, tel: 024-3789972 Rijssense Begrafenis Onderneming B.V. Men verzorgt regelmatig uitvaarten voor Turken en men doet dit van rituele wassing en aflegging tot en met de vlucht naar het land van herkomst. Men werkt door heel Nederland. Westerstraat 1, 7462 AJ, Rijssen, tel: 0548-522002 Stichting Hilal Uitvaartorganisatie die onder andere samenwerkt met de Turkse organisaties Hoofdkantoor, Zeeburgerdijk 117, 1094 AD Amsterdam tel: 020-6682250 Stichting Milli Görüs-Arafat Solidariteitsfonds dat zich deels ook bezighoudt met uitvaartverzorging. Zuidermolenweg 27, 1069 CE Amsterdam, tel: 020-6182904/06-51984244 Eyup Sultan Moskee Sophialaan 30, 7311PD Apeldoorn Ayasofya Moskee Sonsbeeksingen 109/110, 6822 BJ Arnhem, tel: 026-4433694 Turkiyem Moskee Maaslaan 7, 6826 AC Arnhem, tel: 026-4438098 Fatih Moskee Boulevard Heuvelink 110, 6828 KV Arnhem, tel: 026-4420390 Imami Azam Moskee Rietveldseweg 6, 4105 LG Culemborg, tel: 0345-513114 Anadolu Moskee Oranjesingel 20, 6981 GZ Doesburg, tel: 0313-473132 Eyupsultan Moskee Vondelstraat 11, 6512 BB Nijmegen, tel: 024-3226357/024-3604996, [email protected] Ahmed Yesevi Moskee Koornmarkt 20, 4001 KW Tiel, tel: 0344-617549

Marokkanen: (Zie ook het hoofdstuk ‘Moslims’) Aantallen en spreiding In Gelderland wonen zo’n 20.000 Marokkanen ( 1 % van bevolking Gld, 16% van niet-westerse allochtonen Gld). De meeste Marokkanen wonen in Nijmegen (ongeveer 3300) en Arnhem (ongeveer 2800). Verder wonen er relatief veel Marokkanen in Culemborg (1900, 6.8% bevolking) en in Tiel (1700, 4.1% bevolking). Zij vormen hier de grootste groep allochtonen. Achtergrondinformatie De Marokkanen die in Nederland wonen zijn over het algemeen Berbers en geen Arabieren. Voorafgaand aan de uitvaart Bij de wassing is het toegestaan dat echtelieden hun eigen partner (man of vrouw) wassen.

53

Uitvaart Een belangrijke ceremonie vormt het uitspreken van het begrafenisgebed. In Nederland wordt het begrafenisgebed vaak gehouden in de moskee maar soms ook in de openlucht. In het eerste geval zijn er soms ook vrouwen aanwezig maar dan wel in hun eigen ruimte. Vaak blijven de vrouwen ook thuis. Over het algemeen gaan in Marokko de vrouwen mee naar de begraafplaats. In Nederland gebeurt dit ook maar lang niet altijd. Indien er vrouwen aanwezig zijn staan zij op enige afstand van het graf. Bij de teraardebestelling hurken de mannen neer. Het is gebruikelijk dat de imam om bij het graf enkele gedeelten uit de Koran leest. Soms blijft de imam achter om de gestorvene nog éénmaal de belangrijkste islamitische geloofswoorden mee te geven maar dat is geen algemeen gebruik. De meeste Marokkanen worden in Marokko begraven. Zij hebben hiervoor speciale voorzieningen getroffen in de vorm van organisaties die de repatriëring verzorgen en hiervoor verzekeringen aanbieden. De meeste Marokkanen zijn bij een dergelijke organisatie aangesloten. Voor wie niet verzekerd is, is repatriëring een uiterst kostbare en tijdrovende zaak. Rouw Het is gebruikelijk dat men in de eerste drie dagen na de begrafenis de rouwende familie bezoekt en deze voorziet van allerlei etenswaar, waaronder veel zoetigheid. De 40ste dag na de begrafenis is een vaste gedenkdag waarop de nabestaanden buren en bekenden uitnodigen. Er wordt gebeden en gegeten. Een jaar na de begrafenis gebeurt dit meestal nog een keer. Verder is men gewoon om na het vrijdaggebed en op feestdagen het graf van een overleden naaste te bezoeken. Samenvatting en meer: Aandachtspunten bij zorg rondom sterven, dood, uitvaart en rouw -Bij de wassing is het toegestaan dat echtelieden hun eigen partner (man of vrouw) wassen. -Meestal vindt in de moskee of in de openlucht de ceremonie van ‘het uitspreken van het begrafenisgebed’ plaats. -In Nederland wordt het begrafenisgebed vaak gehouden in de moskee maar soms ook in de openlucht. -De meeste Marokkanen worden in Marokko begraven. Zij hebben hiervoor speciale voorzieningen getroffen in de vorm van organisaties die de repatriëring verzorgen en hiervoor verzekeringen aanbieden. De meeste Marokkanen zijn bij een dergelijke organisatie aangesloten. Adressen voor meer informatie Banque Commerciale du Maroc Bank die uitvaartverzekeringen verzorgt. Centuurbaan 400, 1073 EN Amsterdam, tel : 020-6647551 Chaabi du Maroc Banque Bank die uitvaartverzekeringen verzorgt. Rokin 87, 1012 KL Amsterdam, tel: 020-6234751 Begrafenis- en crematieverzorging Ouwerkerk B.V. Marokkanen zijn vaak verzekerd via een verzekeraar in Marokko. Ouwerkerk is een van de begrafenisondernemers die contacten heeft met deze verzekeraars in Marokko (met name Banque Populair) en verzorgt regelmatig de organisatie rondom sterfgevallen van Marokkanen door heel Nederland. Men regelt alles tot en met de terugvlucht naar Marokko. Wezerdreef 11, 3562 BC Utrecht, tel: 030-2933375, [email protected], www.ouwerkerk-uitvaart.nl Al-Fatha Moskee J. van Oldenbarneveldstraat 85a, 6828 ZN Arnhem, tel: 026-4458728 Marokkaanse Moskee Slauerhoffstraat 2, 3842 GM Harderwijk Abibakr Moskee

54

Pastoor Zegersstraat 75, 6542 VN Nijmegen, tel: 024-3780817 Naser Moskee Koninginnestraat 13, 4001 NH Tiel, tel: 0344-617916/06-33821510, [email protected] Vereniging El Hassani Moskee Tielerwaardlaan 4, 4006 EW Tiel, tel: 0344-612752

55

Sji’ieten Achtergrondinformatie Sji’ieten in Nederland zijn veelal afkomstig uit Afghanistan, Irak, Iran en Azerbeidjan. In Iran (93%) en Irak (60%) vormen sji’ieten de meerderheid van de bevolking. Verder zijn er relatief grote sji’itische minderheden in Afghanistan, Libanon, Azerbeidjan en enkele andere moslimlanden. Binnen het sji’itisme bestaan verschillende richtingen die hier niet worden besproken omdat ze in Gelderland niet of nauwelijks zijn vertegenwoordigd. Voor veel sji’ieten nemen naast de profeet (Mohammed) een aantal van de twaalf imams (voor anderen moslims zijn dat er zeven) een bijzondere plaats in als geestelijk leiders. Sji’ieten kennen naast Mekka en Medina, die voor alle moslims belangrijk zijn, een aantal andere heilige plaatsen zoals Kerbala, Najjaf (Irak) en Qom (Iran). In het geloofsleven van veel sji’ieten hebben deze een speciale emotionele en religieuze betekenis. Sji’ieten kennen een sterkere interne hiërarchie. De aanduidingen ‘imam’ en ‘ayatollah’ worden gereserveerd voor de hoogste geestelijke leiders, die groot gezag hebben als uitleggers van de traditie. Wat de rituelen betreft is het zo dat de voorschriften gedetailleerder zijn en preciezer worden opgevolgd dan bij de soennieten. Verder zijn er verschillen in gebedspraktijk en geloofsbeleving ten opzichte van de soennieten. Stervensfase Tijdens de stervensfase wordt uit de Koran gelezen en de islamitische geloofsbelijdenis opgezegd. Daarnaast wordt de stervende herinnerd aan de twaalf eerste imams. Men gelooft dat zij samen met de profeet de stervende helpen bij de overgang naar het toekomstige leven. Zo mogelijk krijgt de stervende water waarin een klein beetje aarde uit Kerbala is opgelost. Nadat de dood is ingetreden wordt veelal de geloofsbelijdenis nogmaals ingefluisterd. Voorafgaand aan de uitvaart Voordat de wassing plaatsvindt, wordt de plek waar het lichaam tijdens de wassing komt te liggen goed schoongemaakt. Ook worden de haren en de nagels van de gestorvene bijgeknipt en later apart begraven. Bij sji’ieten is het verplicht (en niet aangeraden) de wassing driemaal te verrichten. Er wordt in principe koud water gebruikt. Aan het water wordt de eerste keer lotuspoeder toegevoegd en de tweede keer kamfer, echter niet zoveel dat het water troebel wordt. De derde wassing gebeurt met schoon water. Het is gebruikelijk dat daarna de lichaamsdelen die bij het dagelijks gebed de grond raken (voorhoofd, handpalmen, neus, knieën en tenen) met kamfer worden ingewreven. Bij sommige sji’íeten is het gebruikelijk dat men, terwijl anderen de wassing uitvoeren, de namen van 40 moslims verzamelt en deze op een stuk katoen (een stuk van de lijkwade of soms papier) zet. Daarmee verklaart men dat men de overledene als goed moslim kent of alleen diens goede daden weet. Deze verklaring wordt in de lijkwade gestopt. Uitvaart Een belangrijke ceremonie vormt het uitspreken van het begrafenisgebed. Bij het begrafenisgebed kennen de sji’ieten een iets andere gebedspraktijk dan de soennieten. Sji’ieten uit Irak (en soms andere landen) hebben de wens om te worden begraven in een van de eerdergenoemde heilige plaatsen. Wanneer dit niet mogelijk is wordt bij de teraardebestelling soms wat zand uit een van die plaatsen onder het hoofd van de gestorvene gelegd. Op de avond na de begrafenis wordt nog een bepaald gebed uitgesproken voor de overledene.

56

Afghanen: (zie ook het hoofdstuk ‘Moslims’) Aantallen en spreiding In Gelderland wonen zo’n 5000 Afghanen (0,25% van bevolking Gld, 4% van niet-westerse allochtonen Gld.) De meeste wonen in Arnhem (ongeveer 800) en in Apeldoorn (ongeveer 600). Achtergrondinformatie Afghanen zijn in de regel als vluchteling naar Nederland gekomen. Ze kunnen zowel soennitisch als sji’itisch zijn. De meeste moslims in Afghanistan (80%) zijn soennieten van de hanafitische school. Eén van de bevolkingsgroepen, de Hazara, is echter sji’itisch. De meeste Afghanen zijn gevlucht onder het Talibanregime (een extreem strenge, soennitische richting die andere soennieten en sji’ieten vervolgde). Afghanen kenmerken zich door een groot gemeenschapsgevoel. Het aantal Afghaanse organisaties in Nederland is groot hoewel de laatste jaren veel organisaties zijn opgehouden te bestaan wegens het stopzetten van subsidiegelden. Er zijn geen aparte Afghaanse moskeeën. Men sluit zich in de praktijk het meest aan bij Turkse moskeeën, hetzij sji’itisch, hetzij soennitisch. Stervensfase Zie voor soennieten de informatie bij ‘Turken’ en voor sji’ieten de informatie bij ‘sji’ieten’. Voorafgaand aan de uitvaart Bij vrouwen is het de regel is dat de wassing plaatsvindt door iemand van de naaste familie (moeder, dochter of tante). Bij mannen is dit geen regel. Zie verder voor sji’ieten de informatie bij ‘sji’ieten’. Uitvaart Onder het Talibanregime was het praktisch onmogelijk om overledenen te repatriëren. Tegenwoordig kan dit wel. Of men dit ook daadwerkelijk doet of ervoor kiest om in Nederland begraven te worden hangt af van onder andere de familiesituatie. Wanneer de ouders of het grootste deel van de familie nog in Afghanistan wonen zal men geneigd zijn om in Afghanistan te begraven. Het komt echter ook voor dat hele families gevlucht en over de wereld verspreid geraakt zijn. In dat geval stelt men de begrafenis zo lang mogelijk uit. Afghanen hebben momenteel nog geen eigen verzekeringsorganisatie voor repatriëring, hetgeen een en ander ook kan bemoeilijken. Zie verder voor soennieten de informatie bij ‘Turken’ en voor sji’ieten de informatie bij ‘shi’ieten’. Rouw Zie verder voor soennieten de informatie bij ‘Turken’ en voor sji’ieten de informatie bij ‘shi’ieten’. Samenvatting en meer: Aandachtspunten bij zorg rondom sterven, dood, uitvaart en rouw -Bij sji’ieten wordt tijdens de stervensfase uit de Koran gelezen, de islamitische geloofsbelijdenis opgezegd en gesproken over de twaalf eerste imams. Men gelooft dat zij samen met de profeet de stervende helpen bij de overgang naar het toekomstige leven. -Bij sji’ieten krijgt de stervende zo mogelijk water waarin een klein beetje aarde uit Kerbala is opgelost. Nadat de dood is ingetreden wordt veelal de geloofsbelijdenis nogmaals ingefluisterd. -Bij vrouwen is het de regel is dat de wassing plaatsvindt door iemand van de naaste familie (moeder, dochter of tante). Bij mannen is dit geen regel. -Bij sji’ieten wordt, voordat de wassing plaatsvindt, de plek waar het lichaam tijdens de wassing komt te liggen goed schoongemaakt. Ook worden de haren en de nagels van de gestorvene bijgeknipt en later apart begraven.

57

-Meestal vindt in of bij het rouwcentrum de ceremonie van ‘het uitspreken van het begrafenisgebed’ plaats. -Sommige sji’ieten hebben de wens om te worden begraven in een van de eerdergenoemde heilige plaatsen. Wanneer dit niet mogelijk is wordt bij de teraardebestelling soms wat zand uit een van die plaatsen onder het hoofd van de gestorvene gelegd. -Wanneer de ouders of het grootste deel van de familie nog in Afghanistan wonen zal men geneigd zijn om in Afghanistan te begraven. Indien hele families gevlucht en over de wereld verspreid geraakt zijn zal men de begrafenis zo lang mogelijk uitstellen. Afghanen hebben momenteel nog geen eigen verzekeringsorganisatie voor repatriëring, hetgeen een en ander ook kan bemoeilijken. Adressen voor meer informatie Stichting Takrim Deze stichting ondersteunt de Afghanen in Nederland bij de uitvoering van traditionele gebruiken bij uitvaarten en huwelijken. Ook helpt zij landelijk bij het afsluiten van uitvaartverzekeringen. Zij organiseert bovendien Afghaanse culturele activiteiten voor jong en oud. Herkingenstraat 64c, 3086 BH Rotterdam, tel: 010-4752162/06-24707731

Irakezen: (zie ook het hoofdstuk ‘Moslims’) Aantallen en spreiding In Gelderland wonen zo’n 5000 Irakezen (0,25% van bevolking Gld., 4% van niet-westerse allochtonen Gld). De meeste Irakezen wonen in Arnhem (ongeveer 1300) en Nijmegen (ongeveer 600). Achtergrondinformatie In Irak wonen verschillende bevolkingsgroepen zoals Koerden (Noord-Irak) en Arabieren. Onder de Arabieren zijn zowel christenen als moslims. De meeste moslims (60%) zijn sji’iet. De soennieten horen tot de hanafitische school. Het regime van Saddam Hussein steunde op de soennitische minderheid. De Irakezen in Nederland zijn in tegenstelling tot bijvoorbeeld de Afghanen niet erg georganiseerd vanwege onderlinge verdeeldheid en wantrouwen. Stervensfase Zie voor soennieten de informatie bij ‘Turken’ en voor sji’ieten de informatie bij ‘sji’ieten’. Voorafgaand aan de uitvaart Zie voor soennieten de informatie bij ‘Turken’ en voor sji’ieten de informatie bij ‘sji’ieten’. Uitvaart Tot voort kort werden de meeste Irakezen in Nederland begraven. Tegenwoordig gebeurt het vaker dat men gerepatrieerd wordt, maar dit is vaak een omslachtige en langdurige procedure. Irakezen hebben momenteel nog geen eigen verzekeringsorganisatie voor repatriëring, hetgeen een en ander ook kan bemoeilijken. Zie verder voor soennieten de informatie bij ‘Turken’ en voor sji’ieten de informatie bij ‘sji’ieten’. Rouw Zie voor soennieten de informatie bij ‘Turken’ en voor sji’ieten de informatie bij ‘sji’ieten’.

58

Samenvatting en meer: Aandachtspunten bij zorg rondom sterven, dood, uitvaart en rouw -Bij sji’ieten wordt tijdens de stervensfase uit de Koran gelezen, de islamitische geloofsbelijdenis opgezegd en gesproken over de twaalf eerste imams. Men gelooft dat zij samen met de profeet de stervende helpen bij de overgang naar het toekomstige leven. -Bij sji’ieten krijgt de stervende zo mogelijk water waarin een klein beetje aarde uit Kerbala is opgelost. Nadat de dood is ingetreden wordt veelal de geloofsbelijdenis nogmaals ingefluisterd. -Meestal vindt de wassing plaats onder leiding van een imam of andere ervaren persoon, soms de vrouw van de imam. -Bij sji’ieten wordt, voordat de wassing plaatsvindt, de plek waar het lichaam tijdens de wassing komt te liggen goed schoongemaakt. Ook worden de haren en de nagels van de gestorvene bijgeknipt en later apart begraven. -Meestal vindt in of bij het rouwcentrum de ceremonie van ‘het uitspreken van het begrafenisgebed’ plaats. -Sji’ieten uit Irak (en soms andere landen) hebben de wens om te worden begraven in een van de eerdergenoemde heilige plaatsen. Wanneer dit niet mogelijk is wordt bij de teraardebestelling soms wat zand uit een van die plaatsen onder het hoofd van de gestorvene gelegd. -Tegenwoordig gebeurt het vaker dat men gerepatrieerd wordt, maar dit is vaak een omslachtige en langdurige procedure. Irakezen hebben momenteel nog geen eigen verzekeringsorganisatie voor repatriëring, hetgeen een en ander ook kan bemoeilijken.

59

Surinamers Aantallen en spreiding In Gelderland wonen zo’n 10.960 Surinamers (1,8% van bevolking Gld, 8,9% van niet-westerse allochtonen Gld.). De meeste Surinamers wonen in Arnhem (3.015) en Nijmegen (1.500). Achtergrondinformatie Tot de Surinamers behoren verschillende bevolkingsgroepen zoals bosnegers, Chinezen, indianen, Javanen, hindoestanen en creolen (bos- en stadscreolen). Eenderde van de Surinamers is christen, eenvijfde is hindoestaans en een klein deel is moslim. Wij richten ons hier op de stadscreolen, omdat deze groep het meest voorkomt in Gelderland en omdat boscreolen hun overledenen vaak repatriëren naar Suriname voor een traditionele uitvaart. De meeste creolen zijn christenen die een mengvorm van het traditionele wintigeloof en christelijke geloof praktiseren. Zie verder het hoofdstuk ‘Hindoes’. Creolen zijn de in Suriname geboren afstammelingen van Afrikaanse negerslaven, afkomstig uit West en Centraal Afrika. Hoewel de meeste creolen zich christen (voornamelijk protestant) noemen, speelt het ‘wintigeloof’ bij velen een grote rol. Het wintigeloof is een natuurgodsdienst, oorspronkelijk afkomstig uit Afrika, die veel macht toekent aan de wereld van de geesten en aan gestorven voorouders. Deze begeleiden iemand op zijn/haar levensweg. Er zijn vele verschillende stromingen binnen het wintigeloof met allemaal hun eigen rituelen. Wat bij alle stromingen terugkomt is het belang om te zorgen voor de zielenrust van de overledene. Men verricht allerlei rituelen om de ziel van de overledene te behagen, bijvoorbeeld met eten, drinken, dans, zang, gebeden, kruidenbaden en praten met de overledene. Ook voert men rituelen uit waarbij men ‘in trance’ raakt. Zo kan iemand bijvoorbeeld met de stem van de overledene gaan praten, hetgeen angstaanjagend maar ook troostend kan werken. Bij een sterfgeval voeren de meeste creolen rituelen uit die een combinatie zijn van het christelijke geloof en wintigeloof. De creolen in Nederland gaan op verschillende wijze om met het wintigeloof. Er is een groep waarbij winti onderdeel vormt van het dagelijks leven, een groep die winti niet vindt passen bij het christelijk geloof maar de kracht ervan wel erkent, en een groep die winti afwijst. De laatste jaren bestaat er onder Surinamers in Nederland een grote belangstelling voor winti. Onder creolen bestaat een grote betrokkenheid bij sociale gebeurtenissen en dit is ook merkbaar bij de gebeurtenissen rondom sterven, dood en rouw. Beleving van sterven en dood Men besteedt veel aandacht en tijd aan de losmaking van de nabestaanden en de overledene. Men gelooft dat na het overlijden de ziel terugkeert naar de schepper. Tegelijkertijd geloven velen dat na overlijden de ziel in de buurt van de nabestaanden kan blijven. Collectieve rituelen moeten ervoor zorgen dat deze zwerfziel de aarde tevreden kan verlaten en niet blijft ronddolen rond de nabestaanden. Het is daarom heel belangrijk dat de juiste rituelen op de voorgeschreven wijze worden uitgevoerd. Wanneer dit om wat voor een reden dan ook niet gebeurt, kan de geest van de gestorvene later nadelige invloed uitoefenen op het leven van de nabestaanden en nakomelingen. Voorafgaand aan de uitvaart Meteen nadat iemand is heengegaan wordt diens huis, het dodenhuis of ‘dede oso’, in rouw gedompeld. Alle spiegels en portretten in het dodenhuis worden omgekeerd of met (wit) laken bedekt, want de geest van de gestorvene mag niets in de weg worden gelegd om het huis te verlaten. Ook moeten de naast familieleden vanaf dit moment rouwkleding te dragen. Traditioneel is dit wit, maar tegenwoordig kiest men vaak voor wit met zwart om de uitstraling van het wit enigszins af te zwakken. Ook draagt men blauwe kleding.

60

Men besteedt veel aandacht aan het wassen, kleden en verzorgen van de overledene. Van oudsher doen de nabestaanden dit niet zelf, maar maken ze hiervoor meestal gebruik van een Surinaamse aflegvereniging. Ook in Nederland bestaan aflegverenigingen en zo’n 80% van de Surinamers doet een beroep op hen. De overigen laten het afleggen over aan de uitvaartonderneming. De aflegverenigingen werken allemaal volgens hun eigen beleid. Hun (vrijwillige) leden, de ‘dinari’, worden geselecteerd volgens een strenge procedure en leggen een eed van geheimhouding af ten aanzien van wat zij zien bij het afleggen. De dinari zorgen ervoor dat de overledene volgens de juiste rituelen wordt gewassen, gebalsemd, gekleed en naar het graf begeleid. De aflegging vindt meestal plaats in een rouwcentrum. Bij de eerste voorbereidingen worden door de dinari gebeden uitgesproken. Daarna ontvangen ze de familie in de wasruimte waarbij de overledene onder een laken ligt opgebaard. De dinari spelen een belangrijke rol bij het afscheidsritueel. Hierbij raken de familieleden de overledene aan en dit gaat vaak gepaard met hevige emoties. De dinari zorgen ervoor dat de tranen die vloeien niet op de overledene vallen want dit zou een verbinding met de geestenwereld tot stand kunnen brengen. Na het afscheid moet de familie de wasruimte verlaten. Vervolgens vragen de dinari Gods zegen en beginnen ze met de werkzaamheden onder het uitspreken van gebeden en zingen van religieuze liederen. Ook wordt er volgens de traditie alcohol geschonken. Na het wassen en balsemen volgen het kleden, kappen en eventueel opmaken waarbij de goedkeuring van de overledene wordt gevraagd. Daarna komt het belangrijke ritueel van het kisten. De kist wordt zingend en biddend ingewijd door de dinari. Onderin de kist leggen ze kleding die de gestorvene bij leven droeg en persoonlijke bezittingen. Wanneer een ouder van nog kleine kinderen is overleden is worden katoenen draden met de lengte van de kinderen in de kist gelegd. Zo gaan de kinderen symbolisch mee met de ouder opdat diens geest hen later niet komt zoeken. Voor de partner van de overledene volgt nog een apart ritueel waarbij hij/zij iets van zichzelf meegeeft in de kist om symbolisch bij de overledene te blijven. In het rouwcentrum wordt een rouwbijeenkomst gehouden waarbij velen aanwezig zijn. Bij aanvang brengen de dinari de baar met de open kist naar de rouwzaal onder gezang en het uitvoeren van onregelmatige passen. Deze ‘krepsi-pas’ is vermoedelijk bedoeld om kwade geesten op een dwaalspoor te brengen. Vervolgens wordt de kist neergezet en het voeteneinde met een wit kleed, waarop de naam van de aflegvereniging, bedekt. De dinari nemen om beurten de wacht bij de kist. Er volgt een korte gebedsdienst, met als voorganger een dominee of pastor, met veel gezang en toespraken. Daarna nemen de aanwezigen afscheid door langs de kist te lopen, de overledene de hand op het hoofd te leggen en daarbij ‘rust in vrede’ uit te spreken. Tot slot dragen de dinari de kist zingend en dansend de zaal uit. Overigens wordt de overledenen soms ook thuis opgebaard. Op de avond voor de begrafenis vindt in het dodenhuis de (symbolische) dodenwake, de ‘broko dey’, plaats. De bijeenkomst begint om 20.00 uur en eindigt de volgende ochtend om 05.00 uur. Er zijn veel gasten en eventueel zijn een aantal leden van de aflegvereniging aanwezig om de ceremonie (bestaande uit gebeden, lezingen en gezang) mee te leiden. Midden in de kamer staat een tafel met een wit kleed, een brandende kaars, een schoteltje en een glas water als zijnde de elementen die de verbinding met de geestenwereld vormen. Naast het uitvoeren van de ceremonie wordt er gepraat, gegeten en gedronken. Tegen de ochtend vindt het afscheid plaats. Hierbij nemen de aanwezigen afscheid van de geest van de overledene, ervan uitgaand dat deze nog in huis aanwezig is. Tegenwoordig neemt men vaak afscheid om 24.00 uur om overlast met de buren te voorkomen en omdat men ‘s ochtends weer moet werken. Uitvaart De doden worden bij voorkeur begraven. Op de dag van de begrafenis vindt ’s ochtends in het rouwcentrum nog een korte afscheidsplechtigheid plaats voor de naaste familie. Daarna kan de overledene, indien het zijn/haar wens was, voor de laatste maal naar huis worden gebracht om afscheid te nemen van de eigen omgeving. Op de begraafplaats wordt de familie door velen opgewacht. In de aula vindt meestal een korte gebedsdienst plaats waarbij op het laatst de kist weer open gaat voor een definitief afscheid. Nabestaanden worden aangemoedigd hun emoties de vrije loop te laten. Sommigen huilen en schreeuwen hysterisch, anderen tonen op een meer ingetogen manier hun emoties. Vervolgens dragen familie en vrienden de kist naar het graf onder het zingen van liederen. De dominee of pastor gaat voor in gebed, de zegen wordt uitgesproken en er wordt gezongen. Vóór het dichten van het graf

61

kan er een laatste grafrede worden uitgesproken. Tenslotte gooien de aanwezigen aarde of bloemen in het graf en brengen zij een laatste groet. Na de begrafenis gaan familie en goede vrienden naar het huis van een familielid of het dodenhuis om de familie van de overledene niet alleen te laten. Er wordt gegeten, gedronken en gepraat. Rouw De rouwperiode, die vroeger 6 weken duurde, duurt nu nog 8 dagen en wordt gekenmerkt door soberheid. De nabestaanden worden geacht zo min mogelijk aan activiteiten buitenshuis deel te nemen en zoveel mogelijk bij elkaar te zijn. Op de zaterdag na de begrafenis houdt men vaak een herdenkingsdienst in de kerk. Ook vinden er rouwbijeenkomsten plaats in het dodenhuis. De term ‘dede oso’ wordt zoals gezegd gebruikt voor het dodenhuis, maar ook voor de rouwbijeenkomsten aldaar. Op de achtste dag na het overlijden komt de geest van de overledene op bezoek en vindt een rouwbijeenkomst plaats waarbij men bidt, zingt, eet, drinkt en praat. Het eten is vaak het lievelingsmaal van de overledene. Dit wordt buiten gezet voor diens geest en ’s ochtends volgens bepaalde rituelen weggegooid of begraven. Het verdient de voorkeur niet voor 06.00 in de ochtend te vertrekken. Zes weken na de begrafenis vindt weer een rouwbijeenkomst plaats. Men gaat er vanuit dat de geest van de overledene de aarde nu voorgoed zal verlaten. De avond verloopt zoals de eerdere rouwceremonie maar de stemming is minder ernstig. De gasten vrolijken de familie op zodat ze afstand leren nemen van hun verdriet. Weer wordt een maaltijd buiten gezet voor de geest van de overledene. De sluitingsceremonie is bij voorkeur om 05.00 uur in de ochtend en vormt tevens de afsluiting van het publieke rouwen. De familie zal nu het leven van alledag hervatten. Tegenwoordig vindt de laatste bijeenkomst minder vaak plaats. Velen sluiten de rouwperiode af op de achtste dag. Samenvatting en meer: Aandachtspunten bij zorg rondom sterven, dood, uitvaart en rouw -Onder creolen bestaat een grote betrokkenheid bij sociale gebeurtenissen en dit is ook merkbaar bij de gebeurtenissen rondom sterven, dood en rouw. -Allerlei rituelen moeten ervoor zorgen dat de ziel van de overledene de aarde tevreden kan verlaten en niet blijft ronddolen rond de nabestaanden. Het is daarom heel belangrijk dat de juiste rituelen op de voorgeschreven wijze worden uitgevoerd. -Men besteedt veel aandacht aan het wassen, kleden en verzorgen van de overledene. Van oudsher doen de nabestaanden dit niet zelf maar maken ze hiervoor meestal gebruik van een Surinaamse aflegvereniging. -De aflegging vindt meestal plaats in een rouwcentrum. -Bij het afscheidsritueel voorafgaand aan het afleggen raken de familieleden de overledene aan en dit gaat vaak gepaard met hevige emoties. -De vrijwilligers (‘dinari’) van het aflegcentrum verrichten hun werkzaamheden onder het uitspreken van gebeden en zingen van religieuze liederen. Ook wordt er volgens de traditie alcohol geschonken. -In het rouwcentrum wordt een rouwbijeenkomst gehouden waarbij velen aanwezig zijn. Bij aanvang brengen de dinari de baar met de open kist naar de rouwzaal onder gezang en het uitvoeren van onregelmatige passen. De dinari dragen de kist ook weer zingend en dansend de zaal uit. -Op de dag van de uitvaart vindt ’s ochtends in het rouwcentrum nog een korte afscheidsplechtigheid plaats voor de naaste familie -De doden worden bij voorkeur begraven. -Op de begraafplaats wordt de familie door velen opgewacht. -In de aula vindt meestal een korte gebedsdienst plaats waarbij op het laatst de kist weer open gaat voor een definitief afscheid. Nabestaanden worden aangemoedigd hun emoties de vrije loop te laten. Adressen voor meer informatie Dhr. Henri Stephen Deskundige op het terrein van wintireligie en Afro-Surinaamse tradities en werkzaam geweest in de geestelijke gezondheidszorg Kramatweg 68d, 1095 KA Amsterdam, tel: 020-6659834

62

Uitvaartorganisatie ‘Een laatste groet’ De contactpersoon is zelf van Surinaams Creoolse afkomst en verzorgt door het hele land met name Surinaamse uitvaarten. Haar motto is ‘neem de tijd voor afscheid’. Contactpersoon mw. Lenie Oosterwouw, Groeneveen 160E, 1103 EK Amsterdam zuidoost, tel: 0204530845, www.uitvaartorganisatieeenlaatstegroet.nl Aakhri Bidaai Uitvaartverzorging Aakhri Bidaai is een uitvaartverzorging voor allochtonen. In eerste instantie zijn Surinamers de doelgroep. De uitvaart wordt geregeld in de eigen taal, volgens de eigen geloofsovertuiging en cultuur. Aakhri Bidaai werkt samen met de mandir (hindoetempel) en de moskee, en met diverse Surinaamse organisaties en stichtingen. Het overbrengen van de overledene naar Suriname is mogelijk. Contactpersoon mw. Carla Mahawat Khan, Columbusstraat 237, 2561 AK Den Haag, 070-3586187 Landelijke Federatie Surinaamse Aflegorganisaties (LFSA) Men beschikt over de adressen van Surinaamse aflegverenigingen in Nederland. In Gelderland is geen vereniging aanwezig. De LFSA wil de Surinaams-creoolse werkwijze van afleggen behouden en waar nodig verbeteren. Kobalaan 346, 3067 MD Rotterdam, tel: 010-4567870 Romac ‘Sranang Sabi Winkri’ Winkel met Surinaams-Creoolse artikelen zoals oliën voor afleggen en rouwkleding. Kromme Wiekstraat 25, 3035 RA Rotterdam Stichting Landelijke Federatie van Welzijnsorganisaties voor Surinamers De stichting houdt zich bezig met voorlichting, advies, projectbegeleiding met betrekking tot diverse thema’s. Onder andere kan men hier advies inwinnen over uitvaartplechtigheden en gebruiken van Surinamers, lijkbewassersverenigingen en uitvaartverzekeringen. De stichting heeft in de loop der jaren een groot netwerk opgebouwd. Nieuwe Koekoeksstraat 111, 3514 ED Utrecht, tel: 030-2723978 Pengel Uitvaartverzorging G.S. Deze onderneming is gespecialiseerd in het verzorgen van traditionele Surinaamse en Antilliaanse uitvaarten. Men regelt transport in binnen- en buitenland en verzorgt verzekeringen. Nicolaas Beetslaan 328, 2273 RL Voorburg, tel: 070-3869460 Shanti-Nelom Uitvaartverzorging, algemene begrafenis en crematieverzorging. Shanti-Nelom werkt met name in Noord- en Zuid-Holland en is gespecialiseerd in Surinaamse uitvaarten, ongeacht etnische of religieuze achtergrond. Shanti-Nelom adviseert op het gebied van de uitvaart zelf, maar ook over de kosten daarvan. Regelmatig worden voorlichtingsbijeenkomsten georganiseerd in huiselijke kring en binnen organisaties. Lavendeltuin 28, 2724 PE Zoetermeer, tel: 079-3311989

63

Asielzoekers In Gelderland verblijven vele honderden asielzoekers. Het gaat hierbij om een groep die zeer divers is van samenstelling en sterk kan wisselen, afhankelijk van de omstandigheden elders in de wereld en van het politieke beleid in Nederland. De meeste asielzoekers komen uit Afrika en uit islamitische landen. Voor informatie over de verschillende groepen raadplege men de betreffende paragrafen in deze gids. De situatie van asielzoekers verschilt van persoon tot persoon. Soms gaat het om minderjarige asielzoekers (ama’s), soms is men alleen naar Nederland gekomen, soms met familie. Men verblijft in een asielzoekerscentrum (azc) totdat er een beslissing is gevallen over de vraag of men in Nederland mag blijven. Namens het ministerie van justitie is het Centraal Opvangorgaan Asielzoekers (COA) verantwoordelijk voor de opvang en begeleiding van asielzoekers. De zes azc’s in Gelderland vallen onder het COA-clusterkantoor in Nijmegen. Het komt een enkele keer voor dat een asielzoeker komt te overlijden. De directie van het clusterkantoor is dan (eind)verantwoordelijk voor de gang van zaken. Er is een beperkt budget beschikbaar voor repatriëring, begrafenis of crematie. Wat er precies gebeurt hangt af van de specifieke omstandigheden van de asielzoeker. Heeft de overledene zich uitgesproken over zijn/haar wensen? Heeft de asielzoeker familie en bekenden of is hij/zij alleen hierheen gekomen? Wonen er andere asielzoekers uit het betreffende land in het azc van de overledene (of een ander azc) en weten zij wat de passende rituelen en gebruiken zijn? Is repatriëring mogelijk en wenselijk of moet de uitvaart in Nederland plaatsvinden? In de praktijk blijkt dat het COA-clusterkantoor zich veelal kan beperken tot een faciliterende rol. Anderen (familieleden, landgenoten, andere asielzoekers) regelen in samenspraak met de betrokken uitvaartonderneming, het personeel en de vrijwilligers van het azc de zaken die moeten gebeuren. Dit geldt ook voor het uitvoeren van bepaalde rituelen en gebruiken. In voorkomende gevallen worden hierbij externe (religieuze) instanties (moskeeën, kerken, zelforganisaties) ingeschakeld. In het azc van de overledene wordt meestal een bijeenkomst gehouden om de bewoner te herdenken. Op het moment dat de asielzoeker erkend wordt als vluchteling en een vergunning krijgt om in Nederland te blijven, vervalt de verantwoordelijkheid van het COA. In principe is men dan zelf verantwoordelijk voor de gang van zaken. Omdat het niet altijd mogelijk is om een erkende vluchteling direct huisvesting te bezorgen, verblijft hij/zij vaak nog enige tijd in het azc. Adressen voor meer informatie COA clusterkantoor Gelderland De azc’s in Aalten, Apeldoorn, Arnhem, Nijmegen, Wageningen en Winterswijk vallen onder dit kantoor. Daalseweg 382, 6523 CG Nijmegen, tel: 024-3818818 COA landelijk kantoor Postbus 3002, 2280 ME Rijswijk, tel: 070-372 7000, www.coa.nl

64

Verdere verwijzingen

65

Rouwbegeleiding en -verwerking Algemeen Protestants Dienstencentrum Gelderland Hier worden o.a. cursussen aangeboden op gebied van verlies- en rouwbegeleiding. Dorpsstraat 33, 6986 AK Angerlo, tel: 0313-482063, [email protected], www.gelderland.pkn.nl Stichting Vrijwilligers Terminale Zorg Steeds meer mensen willen thuis sterven. De vrijwilligers van de Stichting VTZ ondersteunen in overleg met familie, artsen en thuiszorg welke steun er geboden kan worden. Alle hulp wordt gratis geboden. Giften zijn welkom. Postbus 30194, 6803 AD Arnhem, tel: 026-3703540/026-3847400, www.vtzoostgelderland.nl Uitvaartverzorging De Wit Naast de gebruikelijke, persoonlijk georiënteerde diensten is er grote aandacht voor rouwverwerking. Parkstraat 74, 6828 JL Arnhem, tel: 026-4433200, [email protected], www.uitvaartverzorging-dewit.nl Bureau voor Verandering & Verankering Het bureau geeft trainingen rondom sterven en rouw, afscheid en verlies, zingeving. Het biedt begeleiding aan mensen die geconfronteerd zijn met een verlies of een ingrijpende verandering. Tevens kan het bureau hulp bieden aan mensen die een belangrijke verandering in hun leven willen bewerkstelligen (bijvoorbeeld verandering van werk). Emmalaan 15, 6571 AK Berg en Dal, tel: 06-51717885, [email protected], www.ankersmid.nl Praktijk voor verliesverwerking en levensvragen Men biedt begeleiding ongeacht iemands culturele of religieuze achtergrond. v. Ostadestraat 117, 6921 LE Duiven, tel: 0316-261482, [email protected], www.verliesverwerking.com Ikos psychosociale hulpverlening Naast de reguliere hulpverlening is er ook een aanbod in verliesverwerking vanuit de visie dat de mens en wereld principieel bij elkaar horen en dat zij onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Flevo-Staete, Weth. Jansenlaan 73, 3844 GD Harderwijk, tel: 0341- 432832, [email protected], www.ikwilverder.nl Stichting Welzijn Ouderen Buren Met andere weduwen en weduwnaren kunnen emoties en ervaringen uitgewisseld worden. Men heeft een gespreksgroep met als thema ‘Rouwen, alleen of samen’. Blommeland 12, 4033 JL Lienden, tel: 0344-602337/692966, www.swoburen.nl Stichting Nazorg, Regio Zuid-Oost Nederland De stichting geeft begeleiding, advies en steun aan nabestaanden. Zij doet dat op verschillende manieren, bijvoorbeeld door hulp te bieden bij het regelen van administratieve, financiële en maatschappelijke zaken. Maar ook kunnen de medewerkers emotionele begeleiding en therapie geven. Tevens kan de stichting in voorlichtingsactiviteiten, lezingen en workshops voorzien. De diensten van de stichting kunnen ingehuurd worden door zowel particulieren als organisaties. Postbus 629, 6500 AP Nijmegen, tel: 024-3606192, [email protected], www.nazorg.nl (met link naar uitvaartondernemers die Nazorg aanbieden) Lichaamsgerichte Begeleiding Bij Rouw Mw. H. de Winter, tel: 024-6752775, [email protected] Markant, Steun bij grensmomenten Biedt individuele begeleiding bij rouw, begeleiding bij uitvaartdiensten en begeleiding bij het vinden van persoonlijke rituelen bij het verwerken van verlies. Joke van Eck, Gerardsweg 30, 6525 RT Nijmegen, tel: 024-7850175, [email protected], www.markantinfo.nl

66

Augustijns Centrum De Boskapel (rooms-katholiek), Deze kapel behoort van oorsprong tot een klooster van de orde van de Augustijnen. Hier kan men een afscheidsviering verzorgen voor katholieken, maar ook voor niet-kerkelijken of mensen zonder specifieke geloofsovertuiging. De Boskapel heeft hier de nodige ervaring in. De Boskapel verzorgt ook thema-avonden over alternatieve uitvaarten en rouw en verliesverwerking. Contactpersoon pastor drs. J. Koopmans, Graafseweg 276, 6532 ZV Nijmegen, tel: 024-3776968 [email protected], [email protected], www.boskapel.nl Academie voor Muziek, Educatie en Genezing (AMEG) De Academie verzorgt trainingen, opleidingen, retraites, bedrijfsadvies, lezingen, consulten en wandelreizen. Groenestraat 294, 6531 JC Nijmegen, tel: 024-3551000/06-53767511, www.ameg.nl Studiegroep ‘Muziek in de laatste levensfase’ De studiegroep probeert het sterven te vergemakkelijken door middel van muziek. Door het luisteren naar muziek kan de stervende zich mogelijk gemakkelijker open stellen voor het spirituele. Dit kan helpen angst te verminderen en los te laten. Secretariaat: Doorwerthstraat 35, 6535 MT Nijmegen, tel: 024-3542017 Mozaïek Mozaïek is een organisatie die het leefklimaat in de wijk wil stimuleren door mensen met elkaar in gesprek te laten komen, ze adviseert en initiatieven begeleidt. De laatste jaren heeft deze organisatie een meer multicultureel gezicht gekregen. Een van haar producten is de ‘bezoekdienst weduwen en weduwnaars’. Deze bezoekdienst wil mensen die een partner verloren hebben met elkaar in contact brengen. Ambtmanstraat 10, Postbus 55, 4000 AB Tiel, tel: 0344-611566, [email protected], www.mozaiekwelzijn.nl Humanitas district Oost Onder dit district vallen 9 afdelingen, verspreid over Gelderland. Verschillende afdelingen hebben groepen voor steun bij verliesverwerking. Deze groepen bestaan uit vrijwillige ervaringsdeskundigen die individuele begeleiding kunnen bieden aan mensen gedurende een langere periode. Ook organiseren zij lotgenotengespreksgroepen. Via district Oost kunt u worden doorverwezen naar een van de coördinatoren die op dat moment actief zijn in de betreffende gemeente. Afdelingen: Apeldoorn, Neder-Veluwe, Noordwest-Veluwe, Doetinchem, De Liemers, Zutphen, De Bommelerwaard, Doesburg-Rheden-Roosendaal, Oostelijke Achterhoek Dieserstraat 22, 7201 NB Zutphen, tel: 0575-519545, [email protected] Landelijk Stichting Dr. Elisabeth Kübler-Ross (EKR) De stichting wil mensen bijstaan bij de problemen in het leven. Hierbij hanteert zij het uitgangspunt dat het leven bestaat uit een reeks uitdagende ervaringen van de geboorte tot ‘door de dood heen’. De stichting wil de lichamelijke, emotionele, intellectuele en spirituele gezondheid van de mens bevorderen. Hiertoe organiseert men onder andere workshops over afscheid nemen, rouwbegeleiding en verliesverwerking, sterven en dood en symposia over denken over de dood in bredere setting. EKR beschikt ook over een verwijsbestand van rouwzorg. In Nederland zijn meer dan 30 ontmoetingsgroepen EKR, die over 8 regio’s verdeeld zijn, actief. Halterstraat 3c, 7201 MV Zutphen, tel: 0575-545703, [email protected], www.kubler-ross.nl Vanadis Uitvaartzorging Bij de verzorging van de overledene worden alleen biologisch afbreekbare middelen, die geproduceerd zijn met respect voor mens en milieu, gebruikt. Vanadis beschikt over professioneel opgeleide rouwbegeleid(st)ers, die ook in de terminale fase behulpzaam kunnen zijn. Ook begeleiden zij bij het vormgeven van persoonlijke afscheidsrituelen. Misterweg 169, 7102 EN Winterswijk, tel: 0543-535020, [email protected], www.vanadis.nl Humanitas, Nederlandse vereniging voor maatschappelijke dienstverlening en samenlevingsopbouw Het doel van Humanitas is het verrichten van maatschappelijke dienstverlening en het leveren van een bijdrage aan de opbouw van de samenleving, uitgaande van het algemeen humanistisch beginsel van medemenselijkheid en eerbiediging van de menselijke persoonlijkheid en de daaruit voortvloeiende erkenning op het recht en de plicht tot zelfbestemming en zelfontplooiing voor ieder

67

mens. Humanitas heeft verschillende afdelingen, verspreid over het hele land. Humanitas organiseert diverse activiteiten met betrekking tot rouwbegeleiding en verliesverwerking en werkt hierbij samen met het Humanistisch Verbond. Landelijk Bureau, Postbus 71, 1000 AB Amsterdam, tel: 020-5231100, [email protected] www.humanitas.nl Nederlands Ouderen Migranten Actief (NOMA) Bond voor de belangenbehartiging van ouderen migranten. Men kan advies en ondersteuning bieden bij sterven. Plantagemiddelaan 14, 1018 DD Amsterdam, tel: 020-6244067, www.noma-amsterdam.nl Odyssee Maatschappelijke Ontwikkeling Odyssee organiseert ontmoetingsbijeenkomsten (weekenden) voor mensen die een dierbare hebben verloren. Men maakt onderscheid in diverse groepen zoals ouders met een overleden kind, jonge weduwnaren/weduwen met kinderen, nabestaanden na zelfdoding. Odyssee verzorgt geen individuele begeleiding. Postbus 156, 3740 AD Baarn, tel: 0900-6397733, [email protected], www.odyssee.nl Landelijk Steunpunt Vrijwilligers Terminale Zorg Het doel van het steunpunt is het bevorderen van de samenwerking op landelijk niveau van organisaties die zich met terminale zorg bezig houden en het nastreven van integratie van de terminale zorg in het geheel van de gezondheidszorg. Het steunpunt ondersteunt hiertoe een netwerk van lokale vrijwilligersorganisaties terminale thuiszorg. In Gelderland zijn zo’n 30 hulpgroepen actief, waarin vrijwilligers zitten die mensen verzorgen en ondersteunen bij hun wens om thuis te sterven. Het landelijk steunpunt heeft alle adressen van de hulpgroepen. Postbus 189, 3980 CD Bunnik, tel: 030-6596266, [email protected], www.vtz-nederland.nl Stichting Koinonia Dit is een organisatie voor pastorale en psychosociale hulpverlening. Er werken professionele hulpverleners vanuit een persoonlijke geloofsovertuiging. De stichting werkt veelal onder christenen die via kerken, Riagg’s, artsen, collega organisaties en bedrijfsverenigingen doorverwezen worden. Revetsteeg 1, 4201 EM Gorinchem, tel: 0183-638595, [email protected], www.koinonia.nl Marije Baudoin Verliesverwerking Zij geeft individuele begeleiding, ondersteuning en coaching aan paren en families. Aan organisaties biedt zij informatie, training en supervisie. Slenerweg 108, 7848 AK Schoonoord, tel: 0591-382135 Landelijk Stichting Rouwbegeleiding (LSR) Hier kan men terecht voor alle informatie met betrekking tot rouw. De stichting heeft tot doel het ondersteunen en stimuleren van allerlei activiteiten in het land die gericht zijn op een goede verliesverwerking, ongeacht levensbeschouwelijke overtuiging. Men biedt zelf geen hulpverlening, maar beschikt over verwijsadressen van honderden rouwinitiatieven in heel Nederland. Hierbij kan men denken aan rouwgroepen, individuele rouwbegeleiders, rouwtherapeuten, vrijwillige of professionele hulpverleners, belangenorganisaties. LSR ontwikkelt zelf ook materiaal dat mensen in de rouwperiode kan helpen. Tevens organiseert LSR themabijeenkomsten en cursussen. Kaap Hoorndreef 38, 3563 AV Utrecht, tel: 030-2761500, [email protected], www.verliesverwerken.nl Stichting Korrelatie Deze stichting geeft algemene informatie en advies over rouwbegeleiding en verliesverwerking. Haar hulpverleners kunnen handvatten geven over hoe om te gaan en in gesprek te treden met nabestaanden. Bovendien kan men verwijzen naar andere organisaties. Postbus 9484, 3506 GL Utrecht, [email protected], www.korrelatie.nl Protestants Christelijke Ouderenbond (Bondsbureau PCOB) De PCOB behartigt de belangen van ouderen vanuit een protestants-christelijke grondslag. De PCOB verstrekt informatie over rouwverwerking en verliesverwerking en bezint zich op vraagstukken rondom euthanasie en levensbeëindiging. Postbus 1238, 8001 BE Zwolle, tel: 038-4225588/0900-1450, [email protected]

68

Kinderen en jongeren Praktijk voor rouwbegeleiding aan kinderen en jongeren Begeleiding aan kinderen en jongeren door een orthopedagoge. Als procesbegeleidster helpt zij gezinnen waarbinnen iemand ziek is en gaat sterven. Ook aan scholen kan zij hulp bieden aan klassen en leerkrachten. Bovendien verzorgt ze cursussen en trainingen. St. Annastraat 402, 6525 ZL Nijmegen, tel: 024-3555549 Stichting Tende Mie (luister naar me) Richt zich op verliesverwerking bij jongeren. Ook verhuur van beelden en andere artikelen die te maken hebben met rouwverweking. Zuiderstationsweg 20, 2061 HE Bloemendaal, tel: 023-5261219 KJBB Vereniging ‘Kinderen uit de Japanse Bezetting en Bersiap 1941 – 1949’ Men kent vele groepen, o.a. de ‘werkgroep Indische oorlogswezen’ voor hen die beide ouders tijdens de oorlog verloren en de ‘werkgroep tieners’ voor hen die de oorlog als tieners hebben meegemaakt. Nienoord 5, 1112 XE Diemen, tel: 020-6900519, [email protected], www.kjbb.nl Stichting Pharos – Steunpunt Gezondheidzorg Vluchtelingen Pharos is het landelijk kenniscentrum voor vluchtelingen en gezondheid. Deze organisatie heeft in 2001 een onderzoek afgerond naar de verwerking van het overlijden van ouders door vluchtelingenjongeren en migrantenjongeren. Doel was om meer kennis en inzicht te verkrijgen in de beleving van verlies en verliesverwerking bij vluchtelingen- en migrantenjongeren. Deze kennis kan als basis dienen voor hulpverlening. Verslag van dit onderzoek is te vinden in het boek ‘Met de dood in het hart. Rouw bij migranten- en vluchtelingenjongeren’ door Maartje Goudriaan. Herenstraat 35, Postbus 13318, 3507 LH Utrecht, tel: 030-2349800, [email protected], www.pharos.nl Stichting Achter de Regenboog, verliesverwerking met kinderen en jongeren De stichting wil kinderen en jongeren ondersteunen bij het verwerken van het overlijden van een dierbare waardoor deze gebeurtenis geen belemmering zal zijn om een gezond en volwassen bestaan op te bouwen. Men heeft spreekuren, geeft publicaties uit en verzorgt lezingen. Ook wordt er jaarlijks een weekend georganiseerd waarin kinderen en jongeren hun verlies met lotgenoten kunnen delen. Kaap Hoorndreef 38, 3563 AV Utrecht, tel: 0900-2334141, [email protected], www.achterderegenboog.nl Ouders Landelijke zelfhulporganisatie Vereniging Ouders van een Overleden Kind Landelijke zelfhulpvereniging met als doel hulp, medeleven, her- en erkenning bieden aan lotgenoten. Dit doet men door middel van individuele contacten, gespreksgroepen op regionaal niveau en telefonische hulpverlening. Men heeft een tweemaandelijkse rondzendbrief voor en door leden. De vereniging heeft geen binding met een specifieke geloofsovertuiging. Er is een aparte werkgroep voor broers en zussen. Tevens geeft men voorlichting aan opleidingen en alle andere organisaties die te maken hebben met verliesverwerking van een kind. Contactpersoon Toos Kool, Postbus 418, 1400 AK Bussum, tel: 0900-2022723, [email protected], www.vook.nl Zelfdoding Nederlandse Vereniging voor Vrijwillige Euthanasie (NVVE) De vereniging heeft tot doel het verbeteren van de maatschappelijke aanvaarding en legalisering van vrijwillige euthanasie en hulp bij zelfdoding. De vereniging geeft euthanasieverklaringen uit, verstrekt persoonlijke informatie, biedt bemiddeling aan en geeft voorlichting aan het algemene publiek of aan speciale doelgroepen. Postbus 75331, 1070 AH Amsterdam, tel: 0900-6060606, www.nvve.nl

69

Stichting Verder, Rouwbegeleiding bij verlies na zelfdoding De stichting biedt op verschillende manieren hulp bij rouwverwerking voor nabestaanden na zelfdoding via rouwverwerkingsgroepen, documentatie, begeleiding en thema-ontmoetingsdagen. Voor jongeren is er een eigen rouwverwerkingsgroep. Postbus 2086, 5202 CB Den Bosch, fax: 073-5511559, [email protected], www.anderzijds.nl Stichting Horizon, Lotgenotengroep van nabestaanden na zelfdoding Tweemaal per jaar organiseert men een bijeenkomst waarin het uitwisselen van gevoelens en ervaringen centraal staat. Eenmaal per jaar organiseert men een lezing met als thema ‘rouwverwerking na zelfdoding’. Spieakker 16, 5341 SE Oss, tel: 06-12791044, www.horizontilburg.nl

70

Rouwcentra/mortuaria, begraafplaatsen, crematoria Rouwcentra/mortuaria Rouwcentrum Rouwenhorst Het rouwcentrum is er niet speciaal op ingericht, maar gebruikers van het centrum hebben alle vrijheid om rituele handelingen zoals rituele wassingen te verrichten. C. Geurtsweg 24-26, 7335 JV Apeldoorn, tel: 055-5414089, [email protected], www.rouwcentrum-rouwenhorst.nl St. Barbara, Rouwcentrum Nijmegen Het rouwcentrum staat open voor eenieder, ongeacht levensbeschouwing of religie. De belangrijkste taak van het rouwcentrum is de totale verzorging van de overledene met als doel een respectvolle opbaring te garanderen. Burgemeester Daleslaan 27, 6532 CL Nijmegen, tel: 024-3551858, [email protected], www.stbarbara.nl Radboud Ziekenhuis. Mogelijkheden voor moslims, zoals een opbaarruimte richting Mekka, een ruimte voor rituele wassing en andere uit te voeren rituelen en een voetenwasruimte. Wenckebachhof 6, 6525 GA Nijmegen, tel: 024-3614347 Mortuarium Canisius-Wilhelmina Ziekenhuis Er wordt,na overleg met de begrafenisondernemer, de mogelijkheid gegeven voor rituele verzorging van de overledene. Weg door het Jonkerbos 100, 6532 SZ Nijmegen, tel: 024-3658521, [email protected], www.cwz.nl Begraafplaatsen Algemene en RK Begraafplaats en Crematorium Moscowa Dankzij de fraaie ligging en de grote verscheidenheid aan groen is Moscowa naast een laatste rustplaats ook een geliefd wandelgebied. De begraafplaats bestaat uit een algemeen, een roomskatholiek en een moslimdeel. Naast Moscowa ligt de joodse begraafplaats, welke niet tot Moscowa behoort. Zowel op het rooms-katholieke als op het algemene gedeelte zijn verschillende strooivelden. Informatie over de verschillende vormen van asbestemming is te vinden in een aparte folder over Moscowa. In overleg is er veel mogelijk, mits het andere bezoekers en het personeel niet stoort. Waterbergseweg 18, 6815 AP Arnhem, tel: 026-4456347, [email protected], www.moscowa.nl Gemeentelijke Begraafplaatsen Harderwijk: Oostergaarde en Elzenhof In Harderwijk, als één van de weinige gemeenten in Nederland, kunnen nabestaanden zelf een graflocatie uit zoeken. Beheerder W. Smienk, Oostergaarde: Oosteinde tel: 0341-412926, Elzenhof: Walstein 99, 3848 AP Harderwijk, tel: 0341-460982 Begraaf- en Gedenkpark Heilig Landstichting Van oorsprong katholieke begraafplaats met veel katholiek erfgoed. Alle geloofsovertuigingen zijn welkom, maar het graf moet wel harmoniëren met de natuur omwille van het behoud van de unieke identiteit. Mgr. Suyslaan 4, 6564 BV Heilig Landstichting, tel: 024-3823113, [email protected], www.heiliglandstichting.com Algemene begraafplaats Vredehof Deze begraafplaats heeft ook een islamitisch gedeelte. Er wordt aan de realisering van wasgelegenheid en gebedsruimte voor moslims gewerkt. Weg door Jonkerbos 80, 6532 SZ Nijmegen, tel: 024-3566960, [email protected], www.begraafplaatsennijmegen.nl

71

Begraafplaats Jonkerbos Bestond oorspronkelijk uit twee katholieke begraafplaatsen. Jonkerbos heeft een apart islamitisch gedeelte, ook alle andere geloofsovertuigingen zijn welkom. Er vinden regelmatig Molukse begrafenissen plaats. Er wordt alle ruimte geboden om het begraven op eigen wijze te doen. Winkelsteegseweg 78-80, 6534 AR Nijmegen, tel: 024-3566960, [email protected], www.begraafplaatsennijmegen.nl Algemene Begraafplaats De Leeuwerenk Beheerder Wout den Hartog, Buissteeg 2, 6704 AG Wageningen, tel: 0317-413875, [email protected] Algemene Begraafplaats Terborg Deze begraafplaats heeft ook een gedeelte waar moslims en joden begraven kunnen worden. Silvoldseweg 62a, 7061 DR Terborg Begraafplaats Nieuwe Tijningen Deze begraafplaats heeft ook een gedeelte waar moslims begraven kunnen worden. Postbus 10002, 5300 DA Zaltbommel Chinese begraafplaats De Chinese Rustplaats Dit is de eerste Chinese begraafplaats van Zuid-Holland, geopend in april 2000. De begraafplaats heeft karakteristieke Chinese stijlelementen. Er kan worden begraven volgens confuciaanse, boeddhistische, taoïstische en christelijke tradities. Nieuw Eykenduynen, Kamperfoeliestraat 2a, 2563 KJ Den Haag, tel: 070-3258396, [email protected], www.yarden.nl Natuurbegraafplaats Westerwolde Dit is een algemene begraafplaats met alleen zwerfkeien als gedenksteen. Ornamenten en kunstbloemen zijn niet welkom. Er worden mensen van allerlei culturen begraven. Er wordt alle ruimte geboden om het begraven op eigen wijze te doen. Alverschotenseweg 24, 7346 AL Hoog Soeren, tel: 06-53396912 Stichting Natuurbegraafplaats Bergerbos Dit is een bijzondere begraafplaats omdat graven en herdenkingstekens in allerhande formaten en uitvoeringen te krijgen zijn. Verder is Bergerbos een begraafplaats die op basis van milieuvriendelijke materialen een breed scala aan mogelijkheden biedt. Roskam 7, 6077 NU St. Odilienberg, tel: 0493-536099, [email protected], www.natuurbegraafplaats.nl Crematoria Algemene en RK Begraafplaats en Crematorium Moscowa Dankzij de fraaie ligging en de grote verscheidenheid aan groen is Moscowa naast een laatste rustplaats ook een geliefd wandelgebied. Informatie over de verschillende vormen van asbestemming zijn te vinden in een aparte folder over Moscowa. In overleg is er veel mogelijk, mits het andere bezoekers en het personeel niet stoort. Waterbergseweg 18, 6815 AP Arnhem, tel: 026-4456347, [email protected], www.moscowa.nl Yarden Crematorium Rijk van Nijmegen (Yarden is ontstaan na een fusie van de verenigingen NUVA en AVVL) Het beleid van alle Yarden-crematoria is hetzelfde. Men probeert zoveel mogelijk aan alle wensen van de overledene en nabestaanden te voldoen. Men kan bijvoorbeeld kijken naar de verbranding of wierook gebruiken. Schoenaker 12, 6641 SZ Beuningen, tel: 024-6774288, [email protected], www.yarden.nl Crematorium Dieren B.V. Er kan van alles geregeld worden in overleg; uitgangspunt is dat het anderen en personeel niet mag storen.

72

Imboslaan 6, 6952 JP Dieren, tel: 0313-419114, [email protected], www.crematoriumdieren.nl Yarden Crematorium Slangenburg (Yarden is ontstaan na een fusie van de verenigingen NUVA en AVVL) Het beleid van alle Yarden-crematoria is hetzelfde. Men probeert zoveel mogelijk aan alle wensen van de overledene en nabestaanden te voldoen. Men kan bijvoorbeeld kijken naar de verbranding of wierook gebruiken. De Nutselaer 4, 7004 HJ Doetinchem, tel: 0314-345774, [email protected], www.yarden.nl Crematorium Jonkerbos Er kan van alles geregeld worden in overleg; uitgangspunt is dat het anderen en personeel niet mag storen. Weg door Jonkerbos 51, 6532 CN Nijmegen, tel: 024-3565645, [email protected], www.crematoriumjonkerbos.nl Crematoria Twente Hier bevindt zich het eerste Hindoe-strooiveld van Nederland. IJsselerrietweg 40, 7546 PE Enschede, tel: 053-4281725, [email protected]

73

Uitvaartverzorgers en/of -verzekeraars Uitvaartverzorgers Yarden (Yarden is ontstaan na een fusie van de verenigingen NUVA en AVVL) Kent een grote mate van diversiteit ten aanzien van producten en diensten om een persoonlijke benadering van de uitvaart mogelijk te maken. Hofveld 21-23, 7331 KB Apeldoorn, tel: 055-5213459 Weg langs de Begraafplaatsen 5, 6815 AZ Arnhem, tel: 026-4424257 Schoenaker 12, 6641 SZ Beuningen, tel: 024-6774288 Stationsstraat 29, 8161 CP Epe, tel: 057-8613285 Rijksstraatweg 75, 7231 AC Warnsveld, tel: 057-5521300 www.yarden.nl Balinkes Uitvaartverzorging Verzorgt de uitvaart voor alle levensbeschouwelijke richtingen. Wanneer de familie de gestorvene naar het land van herkomst wil laten vervoeren kan men daar ook zorg voor dragen. Jeugdkerkstraat 12, Postbus 41, 7120 AA Aalten, tel: 0543-532549, [email protected], www.balinkes.nl Kramer BV Uitvaartverzorging Kramer BV beschikt over eigen, stijlvolle rouwcentra in Arnhem, Velp en Westervoort. De dienstverlening rond het afscheid van een kind is uitgebreid. Weg langs de Begraafplaatsen 3, 6815 AZ Arnhem, tel: 026-4423102, [email protected], www.kramerbv.nl Uitvaartverzorging De Wit Naast de gebruikelijke, persoonlijk georiënteerde diensten is er grote aandacht voor rouwverwerking. Parkstraat 74, 6828 JL Arnhem, tel: 026-4433200, [email protected], www.uitvaartverzorging-dewit.nl Arnhemse Uitvaart Onderneming Een kleinschalige uitvaartonderneming die vooral gespecialiseerd is in de persoonlijke benadering van het afscheid nemen. Hiertoe heeft men de beschikking over specialisten w.o. kunstenaars, alternatieve vormen van rouwvervoer en een 24-uurs rouwkamer waar de gestorvene altijd bezocht kan worden. Iedereen kan een beroep op deze dienst doen ongeacht geloof of levensvisie. Ook verzorgt men regelmatig gratis workshops ‘afscheid nemen bestaat wel’, bestemd voor iedereen die wat meer wil weten over uitvaart en afscheid nemen. Broerenstaat 18, 6811 EB Arnhem, tel: 026-4439070, [email protected] Siska Caneel Uitvaartverzorging Deze uitvaartverzorger is gespecialiseerd in het opbaren van de overledene bij de mensen thuis. Tuinstraat 254, 6828 BE Arnhem, tel: 026-3894582/06-52688706, [email protected] Mijnhart Uitvaartverzorging Een uitvaartverzorger die gespecialiseerd is in afscheidsrituelen bij andere culturen. Thorbeckestraat 1, 6828 TS Arnhem, tel: 026-4424881, [email protected], www.uitvaartverzorgingmijnhart.nl Monica Zeegers Uitvaartverzorging B.V. Het persoonlijke staat bij deze organisatie centraal. Kernwoorden zijn zorgzame aandacht, professionele begeleiding, uitvoeren van persoonlijke wensen en dat alles met een vrouwelijk oog voor detail. Ook na de uitvaart probeert men de nabestaanden weer op weg te helpen, zowel als het gaat om persoonlijke zaken als praktische zaken. Al het werk wordt verricht door vrouwen. De organisatie heeft een winkel met afscheidsartikelen, voor als het net even iets anders moet zijn. Boomsestraat 2a, 6613 AH Balgoy, tel: 0900-90011111, [email protected], www.monicazeegers.nl

74

Uitvaartverzorging Heijting & De Vet Men verzorgt uitvaarten voor iedere afkomst dan wel geloofsovertuiging. Mede door lange en gedegen ervaring verzorgt men uitvaarten voor in principe elke bevolkingsgroep en heeft men kennis van alle gebruiken bij de diverse religies. Ook kan men zorgen voor een ecologische doodskist. Kerklaan 17, 6865 GW Doorwerth, tel: 0342-444084/026-3334558, [email protected], www.heijtingendevet.nl Begrafenisondernemer Schaftenaar Begeleidt mensen bij het omzetten van oude rituelen naar een nieuwe vorm. Deventerweg 103, 3843 GC Harderwijk, tel: 0341-415098, [email protected], www.rouwcentrumschaftenaar.nl Tumulus Uitvaartverzorging Dit is een nog jonge uitvaartverzorger in de regio Arnhem/Nijmegen, die zich nadrukkelijk bezighoudt met de vormgeving en inhoud van een persoonlijke uitvaart. Hierbij wordt in overeenstemming met de wensen van de overledene en nabestaanden gezocht naar passende (multiculturele) rituelen om uiting te geven aan de gevoelens. Op de website informatie over producten en diensten en verwijzing naar andere websites met informatie over o.a. lijkwades en zachte kisten. Joke van der Krans tel: 0481-450433 & Jalb Schut, Langestraat 52B, 6851 AS Huissen, tel: 0263258440, [email protected], www.tumulus.nl St. Barbara-Dela Uitvaartverzorging Garandeert een uitvaart waarbij de wensen en belangen van de betrokkenen centraal staan, ongeacht ieders levensovertuiging. Burgemeestter Daleslaan 27, 6532 CL Nijmegen, tel: 024-3515200 (0800-9551551), [email protected], www.Barbara-Dela.org Suzanne van Horssen Uitvaartbegeleiding Suzanne van Horssen stimuleert de nabestaanden zoveel mogelijk tot het zelf bepalen van de te gebruiken rituelen en stimuleert daaraan ook zelf deel te nemen. De bedoeling is om door een persoonlijke uitvaart het rouwproces op gang te brengen. Prof. Cornelissenstraat 35, 6524 PG Nijmegen, tel: 024-3563010, [email protected], www.suzannevanhorssen.nl Ars Moriendi Uitvaartverzorging Ars Moriendi gaat uit van een integrale benadering van sterven, dood en rouw om zo stil te staan bij het leven en bewust om te gaan met dood. Vanuit de visie dat de mens (voor de dood, tijdens het stervensproces en na de dood) deel is van het ‘levende licht’, biedt Ars Moriendi begeleiding aan de stervende en de nabestaanden om zo de eenheid te ervaren van leven en dood. Marjo de Jong, Zwanenstraat 35, 6545 AX Nijmegen, tel: 024-3886995, [email protected] Curatus Uitvaartzorg. Algemene uitvaartorganisatie die in de regio Nijmegen voor de Turkse gemeenschap regelmatig uitvaarten verzorgd. Curatus onderhoudt contacten met de Turkse vereniging hulp aan overledenen Nijmegen. Curatus organiseert ook repatriëring naar het geboorteland. Wellekamp 15-53, 6545 NL Nijmegen, tel: 024-3789972 Begrafenis- en Crematieonderneming Postma Bij deze onderneming staat een persoonlijke begeleiding en een stijlvolle uitvoering centraal. Marie Curiestraat 45, 6533 HV Nijmegen, tel: 024-3563929, [email protected], www.postmauitvaart.nl Klopper & Kramer Begrafenis- en Crematieverzorging Op de website is een uitgebreide en persoonlijk in te vullen wensenlijst te vinden. St. Annastraat 166, 6524 GS Nijmegen, tel: 024-3234444, www.kk.nl Jan Tijssen Begrafenis, Crematie- en uitvaarverzorging Houdt informatieavonden over (nieuwe) mogelijkheden op uitvaartgebied. Kloosterstraat 10, 4001 NC Tiel, tel: 0344-613007, www.uitvaartverzorgingjantijssen.nl

75

Uitvaartverzorging Monuta ’t Hoge Heem . Hier heeft men ervaring met allerlei religies en culturen. Er is veel mogelijk zoals het gebruik van wierook, rituele wassingen, afleggen door familie en repatriëring van de overledene naar het land van herkomst. Geertjesweg 19, 6706 EA Wageningen, tel: 0317-424024 Mercedes Goud Kinderuitvaarten Uitvaartonderneming gespecialiseerd in het bieden van ondersteuning en begeleiding bij het verlies van een kind. Respect voor levensovertuiging en religie staat voorop bij het organiseren van de uitvaart die bij het kind en de gezinssituatie past. Spoorstraat 53, 7101 GS Winterswijk, tel: 0543-550093/06-51925464, [email protected], www.kinderuitvaarten.nl Vanadis Uitvaartzorging Bij de verzorging van de overledene worden alleen biologisch afbreekbare middelen, die geproduceerd zijn met respect voor mens en milieu, gebruikt. Vanadis beschikt over professioneel opgeleide rouwbegeleid(st)ers, die ook in de terminale fase behulpzaam kunnen zijn. Ook begeleiden zij bij het vormgeven van persoonlijke afscheidsrituelen. Misterweg 169, 7102 EN Winterswijk, tel: 0543-535020, [email protected], www.vanadis.nl Humanistische Uitvaartbegeleiding van het Humanistisch Verbond. Vrijwilligers van het Humanistisch Verbond ondersteunen mensen bij het zelf vormgeven aan de uitvaart. Zij kunnen op verzoek een toespraak houden bij een uitvaart. Werkgroep HV Midden Nederland, Wachterslaan 335, 6523 RW Nijmegen, tel: 024-3234021 Humanistisch Verbond, Sarphatikade 13, 1070 AL Amsterdam, tel: 020-521 90 00, www.humanistischverbond.nl/uitvaart Natuurlijk Dood Centrum Het doel is om degenen die thuis (willen) sterven en hun verzorgers te steunen, en waar mogelijk te helpen bij de organisatie van een persoonlijke, natuurlijke begrafenis. p/a Archimedesplantsoen 141-hs, 1098 KB Amsterdam, [email protected], www.natuurlijkdoodcentrum.org Moederoverste Moederoverste biedt pastorale dienstverlening en geestelijke begeleiding, zonder kerkelijke of religieuze binding, bij onder andere rouwceremonies. Dit houdt in het op maat ontwerpen en uitvoeren van verschillende rituelen. Moederoverste wil mensen bijstaan bij het zoeken naar hun eigen wortels, waarden en tradities. Zij is in staat te werken vanuit vele verschillende culturen en tradities. Moederoverste werkt in binnen- en buitenland, in het Nederlands, Frans, Engels en Italiaans. Stadionkade 16-II, 1077 VK Amsterdam, tel: 020-3790852, [email protected], www.moederoverste.nl Stichting Hilal Uitvaartorganisatie die onder andere samenwerkt met de Turkse organisaties Hoofdkantoor, Zeeburgerdijk 117, 1094 AD Amsterdam tel: 020-6682250 Stichting Milli Görüs-Arafat Solidariteitsfonds dat zich deels ook bezighoudt met uitvaartverzorging. Zuidermolenweg 27, 1069 CE Amsterdam, tel: 020-6182904/06-51984244 Uitvaartorganisatie ‘Een laatste groet’ De contactpersoon is zelf van Surinaams Creoolse afkomst en verzorgt door het hele land met name Surinaamse uitvaarten. Haar motto is ‘neem de tijd voor afscheid’. Contactpersoon mw. Lenie Oosterwouw, Groeneveen 160E, 1103 EK Amsterdam Zuidoost, tel: 0204530845, www.uitvaartorganisatieeenlaatstegroet.nl Monuta Multi-Culturele Uitvaartverzorging Op dit moment opereert Monuta Multi-Culturele Uitvaarverzorging voornamelijk in Den Haag, Rotterdam en Amsterdam. Maar men gaat zich steeds meer op andere regio’s richten. Er werken

76

hindoestaanse en islamitische uitvaartverzorgers die samenwerken met diverse hindoestaanse en islamitische organisaties. Men verzorgt ook transport van de overledene naar het geboorteland. Beeklaan 261, 2562 AH Den Haag, tel: 070-3021933, [email protected], www.monuta.nl Monuta Innemee Uitvaartonderneming die zich richt op onder andere hindoestanen, moslims en joden. Men werkt door het hele land. Innemee heeft veel ervaring met het overbrengen van de overledene naar het land van herkomst. Laan van Eik en Duin 38, 2564 GT Den Haag, tel: 070-3603905, www.monuta.nl Nederlandse Unie van Erkende Uitvaartondernemingen (NUVU) Groot Hertoginnelaan 1a, 2517 EA Den Haag, tel: 070-3647500, [email protected], www.nuvu.nl Aakhri Bidaai Uitvaartverzorging Aakhri Bidaai is een uitvaartverzorging voor allochtonen. In eerste instantie zijn Surinamers de doelgroep. De uitvaart wordt geregeld in de eigen taal, volgens de eigen geloofsovertuiging en cultuur. Aakhri Bidaai werkt samen met de mandir (hindoetempel) en de moskee, en met diverse Surinaamse organisaties en stichtingen. Het overbrengen van de overledene naar Suriname is mogelijk. Contactpersoon mw. Carla Mahawat Khan, Columbusstraat 237, 2561 AK Den Haag, 070-3586187 Monuta Uitvaartverzorging N.V. Monuta heeft ervaring met uitvaarten van verschillende allochtone groepen. Het is een landelijk werkende organisatie met meerdere vestigingen in Gelderland. Postbus 55, 3970 AB Driebergen-R, tel: 0343-520741, [email protected], www.monutaverzekering.nl Rijssense Begrafenis Onderneming B.V. Men verzorgt regelmatig uitvaarten voor Turken en men doet dit van rituele wassing en aflegging tot en met de vlucht naar het land van herkomst. Men werkt door heel Nederland. Westerstraat 1, 7462 AJ, Rijssen, tel: 0548-522002 Begrafenis- en crematieverzorging Ouwerkerk B.V. Marokkanen zijn vaak verzekerd via een verzekeraar in Marokko. Ouwerkerk is een van de begrafenisondernemers die contacten heeft met deze verzekeraars in Marokko (met name Banque Populair) en verzorgt regelmatig de organisatie rondom sterfgevallen van Marokkanen door heel Nederland. Men regelt alles tot en met de terugvlucht naar Marokko. Wezerdreef 11, 3562 BC Utrecht, tel: 030-2933375, [email protected], www.ouwerkerk-uitvaart.nl, Pengel Uitvaartverzorging G.S. Deze onderneming is gespecialiseerd in het verzorgen van traditionele Surinaamse en Antilliaanse uitvaarten. Zij regelt transport in binnen en buitenland en verzorgt verzekeringen. Nicolaas Beetslaan 328, 2273 RL Voorburg, tel: 070-3869460 Shanti-Nelom Uitvaartverzorging, algemene begrafenis en crematieverzorging. Shanti-Nelom werkt met name in Noord- en Zuid-Holland en is gespecialiseerd in Surinaamse uitvaarten, ongeacht etnische of religieuze achtergrond. Shanti-Nelom adviseert op het gebied van de uitvaart zelf, maar ook over de kosten daarvan. Regelmatig worden voorlichtingsbijeenkomsten georganiseerd in huiselijke kring en binnen organisaties. Lavendeltuin 28, 2724 PE Zoetermeer, tel: 079-3311989 Uitvaartverzekeraars RVS Verzekeringen. Het adviseurcorps van RVS is een afspiegeling van de Nederlandse samenleving. Postbus 225, 6710 DA Ede, tel:0318-662054/0318-663336, [email protected], www.rvs.nl De Nederlandse Bank De Nederlandse Bank houdt toezicht op en verstrekt informatie over uitvaartverzekeringsmaatschappijen. De Nederlandse Bank registreert ook welke maatschappijen en fondsen

77

polissen hebben overgenomen. Postbus 98, 1000 AB Amsterdam, tel: 0900 5200520, www.dnb.nl Klachteninstituut Verzekeringen Bemiddelt in klachten en geschillen tussen particulieren en uitvaartverzekeraar. Verstrekt ook informatie over uitvaartverzekeringen. Borderwijklaan 10, Postbus 93560, 2509 AN Den Haag, tel: 070-3338999, www.klachteninstituut.nl

78

Andere nuttige adressen Netwerk van Uitvaartvernieuwers. Het netwerk wil begrip kweken voor het in de praktijk brengen van de persoonlijke uitvaart. Het netwerk streeft naar uitvaartvernieuwing met betrekking tot dienstverlening, (kunstzinnige) producties en de mentaliteit van de uitvaartondernemer. Op de website zijn de namen van de leden in rubrieken en vele links ondergebracht. Secretariaat: Mr. Th. Heemskerklaan 37-c34, 3818 UZ Amersfoort, [email protected], www.anderzijds.nl Osmose Osmose biedt praktische oplossingen voor multiculturele vraagstukken. Voor vragen op het gebied van allochtonen en de Gelderse multiculturele samenleving geeft de helpdesk advies, informatie of verwijst door. Kastanjelaan 51-53, 6828 GJ, Arnhem, tel: 026-3523410/026-3523428, [email protected], www.osmose.nl Stichting Welzijnswerk Ouderen Nijmegen (SWON) Een stichting die zich ten doel heeft gesteld ouderen te ondersteunen. Informatie, advies en bemiddeling zijn gratis. SWON heeft twee adviseurs voor allochtone ouderen. Zij regelen rondom het overlijden van allochtone ouderen, m.n. Marokkanen en Turken, o.a. vervoer van gestorvene naar het land van herkomst en andere zaken gerelateerd aan begrafenis en afscheid. Julianaplein 1, 6524 AG Nijmegen, tel: 024-3650190, [email protected], www.swon.nl Stichting Centrum voor Uitvaartinformatie (SCU) De stichting heeft tot doel alle informatie rondom overlijden, uitvaart en nazorg te bundelen en breed beschikbaar te stellen. Tel: 0800-4444000, [email protected], www.uitvaartinformatiehulplijn.nl Hulplijn voor Oorlogsgetroffenen Voor psychische problemen, stervensbegeleiding, administratie, post, familie- en gezinsproblemen en doorverwijzing naar hulpinstellingen. Tel: 020-6370869 Landelijk Bureau Vluchtelingenwerk Nederland Voor informatie en doorverwijzing wat betreft vluchtelingen Postbus 2894, 1000 CW Amsterdam, tel: 020-3467315 Humanitaire Dienstverlening VluchtelingenWerk Nederland Het fonds kan bijdragen in de directe kosten van de begrafenis of crematie van een cliënt in Nederland of voor repatriëring van het stoffelijke overschot. Ook kan het fonds onder voorwaarden individuele vluchtelingen financieel steunen in geval van overlijden van een naast familielid hier (repatriëring) of daar (t.b.v. vliegreis naar land van herkomst i.v.m. begrafenis). p/a VWN, Jacques Veltmanstraat 463, 1065 DZ Amsterdam, tel: 020-3467200 Stichting Dood en Samenleving Men stelt zich ten doel een bijdrage te leveren aan het een plaats geven van de dood in onze samenleving. Men doet dit door het bespreekbaar maken van en voorlichting geven over dood, uitvaart, rouwverwerking etc. Facultatieve Groep, postbus 80532, 2508 GM Den Haag, tel: 070-3518800, [email protected], www.facultatieve.com Vereniging het Nederlandse Rode Kruis Men kan hulp bieden bij het opsporen van familieleden. Postbus 28120, 2502 KC Den Haag, tel: 070-4455888, [email protected], www.rodekruis.nl Tolk- en Vertaalcentrum Nederland Hulpverleners van instellingen kunnen bij tolkencentra gratis een persoonlijke of telefonische tolk aanvragen. Bedrijven en particulieren kunnen tegen betaling terecht of worden doorverwezen naar andere tolken.

79

Helftheuvelweg 47, 5222 AV ‘s-Hertogenbosch , tel: 088-2555222, [email protected], www.tolkencentrum.nl ’t Weefatelier aan de Gracht Sinds de wet op de Lijkbezorging van 1991 mag men in Nederland met of zonder kist in een lijkwade begraven worden. ‘t Weefatelier weeft lijkwaden waarin de persoonlijke wensen of elementen uit de levensloop van een persoon worden verwerkt. Mw. Mies Bouwmeester, Herengracht 14, 1441 EW Purmerend, tel: 02999-423774, [email protected] Steunpunt stervensbegeleiding en rouw in de multiculturele samenleving Men maakt kennis en informatie over sterven, dood en rouw binnen diverse culturen en religies toegankelijk voor iedereen die bij deze thematiek is betrokken. COS Rijnmond & Midden Holland, Postbus 686, 3000 AR Rotterdam, tel: 010-2755955, [email protected], www.rouwrituelen.nl Mikado Landelijk kenniscentrum op het gebied van interculturele geestelijke gezondheidszorg, opgericht om praktijk, wetenschap en beleid beter op elkaar af te stemmen. Men richt zich op hulpverleners, onderzoekers en beleidsmakers. Hulpverleners krijgen ondersteuning bij kennisverwerving en het toepassen van wetenschappelijke kennis in de praktijk. Westersingel 94, 3015 LC Rotterdam, tel: 010-2410041, [email protected], www.mikado-ggz.nl Centraal Orgaan opvang Asielzoekers (COA) Dit is een zelfstandig bestuursorgaan dat opereert onder verantwoordelijkheid van het ministerie van justitie. Het COA organiseert de eerste opvang van asielzoekers in Nederland. Tot het moment dat besloten is over hun asielaanvraag worden asielzoekers gehuisvest in een van de centra van het COA. Het COA streeft ernaar om de asielzoekers tijdens hun verblijf in het centrum zo zelfstandig mogelijk te laten functioneren en hen zo goed mogelijk voor te bereiden op een eventueel langdurig verblijf in de Nederlandse samenleving. Postbus 3002, 2280 ME Rijswijk, tel: 070-3727000, www.coa.nl Landelijke Vereniging van Geestelijke Verzorgers in Zorginstellingen (VGVZ) De VGVZ is een landelijke beroepsvereniging voor alle geestelijk verzorgers, werkzaam in instellingen voor de gezondheidszorg in Nederland. Haar leden zijn ingedeeld naar de werkvelden waarin zij werkzaam zijn, o.a. ziekenhuizen, verpleeghuizen en psychiatrische centra. Het doel van deze vereniging is bevordering van geestelijke verzorging aan mensen die opgenomen zijn in bovengenoemde zorginstellingen. Hiertoe ondersteunt men de professioneel geschoolde geestelijke verzorgers met een katholieke, protestantse, humanistische, joodse of islamitische achtergrond. Een hindoesector is in oprichting. Stafbureau, Neckardreef 6, 3562 CN Utrecht, tel: 030-2628618, [email protected], www.vgvz.nl (met vele links) Landelijk Expertisecentrum Verpleging en Verzorging (LEVV) Het Landelijk Expertisecentrum Verpleging & Verzorging (LEVV) is een onafhankelijk kenniscentrum dat zich richt op kwaliteitsverbetering van de zorg door de beroepsuitoefening van verpleegkundigen en verzorgenden te versterken. Om dit te realiseren verzamelt het LEVV kennis uit de wetenschap en de praktijk en maakt deze kennis toegankelijk en toepasbaar in het dagelijks leven. De belangrijkste diensten van het LEVV zijn informatievoorziening, advies, deskundigheidsbevordering en implementatie op gebied van verpleging en verzorging. Bernadottelaan 11, postbus 3135, 3502 GC Utrecht, tel: 030-2919000, [email protected], www.levv.nl Prismant van en voor de zorg (Voorheen NZI) Informatie, onderzoek, advies en opleidingen in de zorg. Papendorpseweg 65, 3528 BJ, Postbus 85200 3508 AE Utrecht, tel: 030-2345678, [email protected], www.prismant.nl Vereniging van Vluchtelingen Organisaties Nederland (VON) De VON is een overkoepelend orgaan van vluchtelingenzelforganisaties van verschillende nationaliteiten. Via de VON kan men in contact komen met deze organisaties.

80

Merelstraat 2bis, 3514 CN Utrecht, tel: 030-2724505, [email protected], www.vluchtelingenorganisaties.nl Stichting Pharos - Steunpunt Gezondheidzorg Vluchtelingen Pharos is het landelijk kenniscentrum voor vluchtelingen en gezondheid. Deze organisatie heeft in 2001 een onderzoek afgerond naar de verwerking van het overlijden van ouders door vluchtelingenjongeren en migrantenjongeren. Het doel is om meer kennis en inzicht te verkrijgen in de beleving van verlies en verliesverwerking bij vluchtelingen- en migrantenjeugd. Deze kennis kan als basis dienen voor hulpverlening. Een verslag van dit onderzoek is te vinden in het boek: Met de dood in het hart. Rouw bij migranten- en vluchtelingenjongeren door Maartje Goudriaan. Herenstraat 35, Postbus 13318, 3507 LH Utrecht, tel: 030-2349800, [email protected], www.pharos.nl Forum, Instituut voor Multiculturele Ontwikkeling Landelijk expertisecentrum dat zich inzet voor een samenleving waarin mensen uit verschillende bevolkingsgroepen als volwaardige burgers samenleven. Werkterreinen zijn opvoeding, communicatie, wetgeving, wonen, arbeid, onderwijs, zorg, vrije tijd en sport, politieke deelname, kunst en cultuur. Forum voert activiteiten uit waarbij het begrip ‘gedeeld burgerschap’ centraal staat. Verder verricht men onderzoek, organiseert men congressen en debatten, heeft men een documentatiecentrum en biedt men ondersteuning, informatie en advies. Kanaalweg 86, Postbus 201, 3500 AE Utrecht, tel: 030-2974321, [email protected], www.forum.nl Uitvaartwinkel Terra Nova Een van de oudste uitvaartverenigingen van Utrecht, de Coöperatieve Vereniging Uitvaartverzorging Terra Nova, heeft sinds 1996 een eigen uitvaartwinkel. Hierin kunnen zowel leden als niet-leden informatie inwinnen over uitvaart en alle zaken die daarbij komen kijken. In de winkel kan men een uitgebreid assortiment ‘uitvaartprodukten’ bekijken en kan men advies over uitvaarten, ritueelbegeleiding en verzekeringen krijgen. In de uitvaartwinkel worden ook regelmatig exposities en evenementen rondom het thema ‘dood en uitvaart’ verzorgd. Nachtegaalstraat 65, 3581 AD Utrecht, tel: 030-2333456, [email protected], www.uitvaartvereniging.nl

81

Video’s De kunst van het afscheid nemen. Rituelen rond de dood Informatie over rouwrituelen in verschillende culturen en vernieuwende rouwrituelen. NPS, Postbus 29140, 1202 MA Hilversum, tel: 035-6774013, [email protected], www.nps.nl Burhapa ke laathi (in goede handen) Tweedelig tv-drama uit 2005 over de lotgevallen van een oude hindoestaanse man, die zijn vrouw net verloren heeft. Hij krijgt van zijn kinderen niet de zorg die hij verwacht en mag van de kinderen weer niet wat hij graag zou willen. De film laat de tradities zien waarmee hindoestanen in Suriname zijn opgegroeid, evenals de dramatische gevolgen van het manco dat er in familieverband niet over wezenlijke zaken gesproken wordt Filmgesprekken Deze filmgesprekken vormen een passend aanbod voor thematische bijeenkomsten over zorg rondom lijden en sterven, levensvragen en omgaan met taboes. Uitgave: Relief. Neckardreef 6, 3562 CN Utrecht, tel: 030-2610454, [email protected], www.relief.nl Onderstaande video’s zijn te huur bij: LBR (Landelijk Bureau ter bestrijding van Rassendiscriminatie), Gebouw De Weenahof, Schaatsbaan 51, 3013 AR Rotterdam, tel: 010-2010201, [email protected], www.lbr.nl Begraven en begraafplaatsen: Religie en dood (6) Manieren van begraven en het omgaan met de dood vanuit verschillende religies. Uitgave: Teleac/NOT, Hilversum (1998) Op zoek naar je eigen verhaal Derde deel van schooltelevisie serie; kinderen praten over de dood, reïncarnatie en het hiernamaals. Geschikt om jonge kinderen kennis te laten maken met andere godsdiensten en gebruiken. Uitgave: NIAM, Den Haag (1989) Terug naar de aarde: van de wieg tot het graf (5) Uit de serie over de levenscyclus van moslims in Nederland. In deze aflevering gaat het over ziekte, genezing en dood. Ook wordt er ingegaan op islamitische rituelen rond dood en overlijden. Uitgave: NMO, Hilversum (1998) Vreemd land-Het gat in de markt Informatie over een bedrijf dat zich bezig houdt met repatriëring. Het verhaal van de ‘kleine zelfstandige’ in de context van de multiculturele samenleving. Uitgave: NPS, Hilversum (1995) Een Surinaamse godsdienst in Nederland (3) Informatie over hoe ‘winti’ troost kan bieden bij een sterfgeval middels het verhaal van twee broers. Uitgave: STOA, Rotterdam (1994) Marokkaanse jongeren rouwen om vriend: Heilig vuur Informatie over rouwverwerking bij Marokkaanse jongeren, het verschil in rouwverwerking tussen jongeren en ouderen en de rol die het geloof hierbij kan spelen. Uitgave: NCRV, Hilversum (2001) Dood, een deel van leven. Overlijdensrituelen Serie over mensen en hun rituelen op scharniermomenten in hun leven: begrafenissen van christenen en moslims, en hindoe-crematies. Video is gedateerd. Uitgave: RVU, Hilversum (1979)

82

Andere nuttige sites www.rouwrituelen.nl Het ‘steunpunt stervensbegeleiding en rouw in de multiculturele samenleving’ maakt kennis en informatie over sterven, dood en rouw binnen diverse culturen en religies toegankelijk voor iedereen die bij deze thematiek is betrokken. www.begraafplaats.org Informatie over de symboliek op begraafplaatsen en adressen van binnen- en buitenlandse begraafplaatsen. www.anderzijds.nl Informatie over allerlei zaken rondom uitvaart. Tevens adressen 'netwerk voor uitvaartvernieuwers'. www.uitvaart.org Informatie over vele religies. Tevens adressenlijst van en links naar relevante instanties. www.gedenkboek.nl Onafhankelijke internetsite over een uitvaart naar wens, rouw, nazorg en geschenken. Ook informatie over rouwrituelen bij verschillende culturen. Tevens een encyclopedie en adressen. www.uitvaart.nl Algemene informatie over uitvaarten met o.a. een boekenlijst. Ook informatie over rouwrituelen bij enkele culturele groepen. www.debegrafenis.nl Informatie over de dood en alles wat daarmee samenhangt op een geheel eigen wijze. www.rouwzorg.nl Een project dat zicht wil krijgen op de kwaliteit van 'zorg bij rouw' bij organisaties door medewerkers te laten reflecteren op de eigen werkwijze. www.verliesverwerken.nl Site van St. SIRE voor diegenen die beter willen omgaan met mensen in de rouw met adressen, tips en publicaties. www.verwerk.nl Een leidraad voor hen die met het proces van verliesverwerking te maken hebben. Ook informatie over rouw en verlies binnen diverse culturen. www.natuurlijkdoodcentrum.org Kenniscentrum op gebied van bewustwording, sterven en dood middels voorlichting over stervensbegeleiding en uitvaart. www.fnao.nl Informatie voor iedereen die werkt met en voor allochtone ouderen met nieuws, achtergrondinformatie, samenvattingen van literatuur en een overzicht van projecten. Ook wisselende (foto)tentoonstellingen over oudere allochtonen en een link naar een discussieweb over oudere allochtonen. www.heermans.demon.nl Informatie voor leerkrachten over de begeleiding van leerlingen in rouw met lessuggesties, een literatuurlijst en informatie over rouw in andere culturen. Ook is er een draaiboek opgenomen. www.palliatievezorg.nl Informatie over allerlei aspecten aangaande palliatieve zorg. www.vtz-nederland.nl Informatie over het werk van vrijwilligers die zich bezighouden met terminale zorg. Ook achtergrondinformatie over de laatste levensfase en organisaties die zorg kunnen verlenen.

83

www.sterven.pagina.nl Vele links naar andere sites. www.sterven.verzamelgids.nl Vele links naar andere sites. www.rouw.nl Vele links naar andere sites. www.nps.nl Een catalogus van video’s over allochtonen.

84

Opleidingen Innovatie en Praktijkcentrum Groene Ruimte Arnhem Opleidingscentrum dat cursussen verzorgt die praktijkgericht zijn. Het centrum biedt onder andere de cursussen ‘uitvoerder begraafplaats en crematoria’ en ‘beheerder begraafplaats en crematoria’ aan. Koningsweg 35, Postbus 393, 6800 AJ Arnhem, tel: 026-3550100, [email protected], www.ipcgroen.nl Van Beek Training en Counseling Men verzorgt trainingen over gedragsverandering, traumapreventie en ethiek. Met betrekking tot sterven, dood en rouw verzorgt men trainingen over stervensbegeleiding voor professionele en vrijwillige hulpverleners. Bovendien geeft men traumabegeleiding aan hulpverleners in de gezondheidszorg en aan nabestaanden van zelfdoding en achterblijvers na vermissing. Ook organiseert men trainingen voor uitvaartverzorgers en crematoriummedewerkers. Julianastraat 2, 3862 CT Nijkerk, tel: 033-2462862 VDO Opleidings- en adviescentrum Opleiders, coaches en adviseurs brengen marktkennis, praktijkervaring en theoretische ervaring over aan mensen uit o.a. de (gezondheids)zorg, welzijn en ouderen- en thuiszorg. Dit gebeurt via opleidingen, maatwerk en advies en ondersteuning. Men is onderdeel van en werkt nauw samen met de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen. Laan van Scheut 10, 6525 EM Nijmegen, Postbus 9029, 6500 JK Nijmegen, tel: 024-3530600, [email protected], www.vdo.han.nl Odyssee Maatschappelijke Ontwikkeling Odyssee verzorgt scholingen en trainingen op maat over rouwbegeleiding en heeft een open aanbod waar iedereen op kan inschrijven. Postbus 156, 3740 AD Baarn, tel: 0900-6397733, [email protected], www.odyssee.nl Stichting Vakopleiding Uitvaartverzorging (STIVU) De enige wettelijk erkende vakopleiding uitvaartverzorging. Het vakdiploma stelt cursisten in staat zich als zelfstandig uitvaartondernemer te vestigen. Voor allen die een leidende functie in een uitvaartonderneming ambiëren is het diploma een pré. Groot Hertoginnelaan 1a, 2517 EA Den Haag, tel: 070-3651375, [email protected], www.stivu.nl Stichting Dood en Samenleving Men stelt zich ten doel de dood in onze samenleving een plaats te geven. Men doet dit door sterven, uitvaart en rouw in onderwijs en onderzoek te bevorderen. Postbus 80532, 2508 GM Den Haag, tel: 070-3518876, [email protected], www.facultatieve.com Stichting Achter de Regenboog, verliesverwerking met kinderen en jongeren Deze Stichting verzorgt trainingen in het begeleiden van kinderen voor hulpverleners, leerkrachten, rouwbegeleiders en andere belangstellenden. p/a Snekerveste 16, 3432 RC Nieuwegein, tel:030-2368282, 0900-2334141, [email protected], www.achterderegenboog.nl Leergangen palliatieve zorg en terminale zorg en rouw Deze leergangen zijn voor alle verpleegkundigen en verzorgenden en voor vrijwilligers in de terminale thuiszorg. Albeda College (unit gezondheidszorg), Rosestraat 1103, 3071 AL Rotterdam, tel: 010-2901403, [email protected], www.albeda.nl Stichting Leerhuizen Palliatieve Zorg Men organiseert praktijkgericht en ‘ambachtelijk’ onderwijs (lezingen, cursussen, open middagen, trainingen, stages), voor allen die bij palliatieve zorg betrokken zijn. Tevens organiseert men een cursus ‘teaching the teacher in palliatieve zorg’, voor hulpverleners met dagelijkse ervaring in palliatieve zorg die ambachtelijk onderwijs willen (leren) geven. Verder streeft men naar een landelijk netwerk van leerhuizen. p/a Groene Tuin 1, 3078 KA Rotterdam, tel: 010-4798621, [email protected], www.leerhuizenpalliatievezorg.nl

85

Studiecentrum dood en samenleving Men stelt zich ten doel het bevorderen, ondersteunen en integreren van kennis rondom sterven, dood en rouw, ook wat betreft de multiculturele samenleving. Van Hardenbroeklaan 18, 2280 CC Rijswijk Universiteit Utrecht, Leerstoel Verliesverwerking, Het doel van deze leerstoel is het leveren van een bijdrage aan het beter leren omgaan met verliezen. Vakgroep Klinische psychologie en Gezondheidspsychologie, contactpersoon prof. dr. J. van den Bout, postbus 80140, 3508 TC Utrecht, tel: 030-2534700, [email protected], www.uu.nl Landelijke Stichting Rouwbegeleiding Men biedt trainingen aan voor (aspirant) vrijwillige en betaalde rouwbegeleiders en andere hulpverleners. Bekkerstraat 120, Postbus 13189, 3507 LD Utrecht, tel: 030-2761500, [email protected], www.verliesverwerken.nl Reliëf, christelijke vereniging voor zorgaanbieders Men biedt trainingen aan als: ‘de dood ter sprake brengen’, vaardigheden om bij stervensbegeleiding beter in staat te zijn over de dood te praten; ‘was ik maar dood’, leren omgaan met zelfdoding, het voorkomen en het aanvaarden; ‘transculturele zorg’, inzicht in de geloofscultuur van verschillende bevolkingsgroepen, rituelen en gewoonten die van invloed zijn op ziekte en gezondheid; ‘transculturele palliatieve zorg’, kennis van religies en gedachten met de daarbij behorende gewoonten en rituelen rond ziekte en sterven. Neckardreef 6, 3562 CN Utrecht, tel: 030-2610454, [email protected], www.relief.nl

86

Literatuur Algemeen Literatuurlijst Rouw Uitgebreid algemeen overzicht en overzicht eigen publikaties. Tevens heeft men veel informatiemateriaal beschikbaar. Landelijke Stichting Rouwbegeleiding, Utrecht, www.verliesverwerken.nl Literatuur over dood en rouw Overzicht van publicaties met korte toelichting voor kinderen, jongeren, ouders, leerkrachten en hulpverleners. Uitg. Stichting Achter de Regenboog (1998) Geloven in Leven, Spirituele zorg voor stervenden en hun naasten Begeleiding van stervenden en hun naasten uit andere religieuze en levensbeschouwelijke culturen, zoals joden, christenen, moslims, bahai, boeddhisten, hindoes e.a. M. Steemers-van Winkoop, Assen (2003) Geloven in zorg. Omgaan met geloof, levensbeschouwing en spiritualiteit in de gezondheidszorg Aandacht voor levensbeschouwing in de alledaagse zorgpraktijk. Leerboek rondom mens- en zorgvisie, betekenis van geloven binnen de zorg. Concrete tips voor de zorg aan mensen uit andere religieuze en levensbeschouwelijke culturen. M. Steemers-van Winkoop, Assen (2001) Vanavond om 8 uur Verpleegkundige dilemma’s bij euthanasie en andere beslissingen rond het levenseinde. A.M. The, Houten ISBN 90-313-2252-0 (1997) Beleving dood bij diverse culturen Requim voor de eerste generatie Verhalenbundel over dood, rouw en verder leven waarbij de veranderingen van het ritueel centraal staan, zowel bij de cultuur van migranten als Nederlanders. Samenst. F. Laroui, De Geus (2006) Nieuwe etnische groepen in Nederland Een onderzoek onder vluchtelingen en statushouders uit Afghanistan, Ethiopië, Eritrea, Iran, Somalië en Vietnam. H. van den Tillaert (red.), Nijmegen (2000) De dood: pluralistisch/gelovige benadering: Hindoe, boeddhist, moslim, jood, christen, humanist B. Lauvrijs, Garant, Apeldoorn, ISBN 90-5350-638-7 (1998) De vele gezichten van de dood Een kennismaking met de dood en rituelen rond het sterven bij Afrikaanse volken, hindoeïsme, theravada- en Tibetaans boeddhisme, daoïsme, islam, christendom en humanisme. D. Tiemersma, Lemniscaat BV, Rotterdam (1996) De vele gezichten van de dood: voorstellingen en rituelen in verschillende culturen D. Tiemersma, Rotterdam ISBN 90-6069-954-8 (1996) 6 dialogen met de dood Doodsopvattingen in verschillende geloven; boeddhisme, christendom, confucianisme, hindoeïsme, humanisme, islam, shintoïsme, taoïsme en het Tibetaanse dodenboek. F. Elders (red.). VUB-press, Brussel, ISBN 90-5487-065-6 (1995) Zandloper, zeis en pierlala Symbolen van de dood in (volks)kunst en cultuur. G.T. Haneveld, Kosmos Z&K Uitgevers Utrecht (1995) Dodendans-ontdekkingsreis rond de dood in verschillende culturen P. van de Klashorst, P. Kloos en A.A. Gerbrands, Uitg. Koninklijk Instituut voor de Tropen, Amsterdam (1990)

87

Een bijzonder iemand is gestorven. Gevoelens rond de dood van een geliefd persoon worden met tekeningen verhaald. Voor kinderen tot 11 jaar. St. Christopher’s Hospice, London, Uitg. Stichting Achter de Regenboog. Stervensbegeleiding bij diverse culturen Multicultureel sterven in het ziekenhuis M. Pijnenburg & C. Leget (red.), Budel ISBN 90-5573-706-2 (2006) De kunst van het sterven Wat religieuze tradities en humanistische spiritualiteit ons leren over doodgaan. M. de Hennezel/J.Y. Leloup, Bloemendaal ISBN 90-230-0979-7 (1998) Omgaan met ernstige zieken en stervenden, geloofs- en levensbeschouwingen Handreiking voor personeel van zieken- en verpleeghuizen. A.G. van Gilse, De Horstink, Amersfoort (1991) Stervensbegeleiding algemeen Palliatieve zorg, stervensbegeleiding, rouwbegeleiding Handboek voor deskundige hulpverlening in de thuiszorg en in het ziekenhuis. Acco, Leuven ISBN 903345-525-0 (2004) Voor de laatste tijd. Samen werken aan een goede dood Over de laatste fase van het mensenleven met o.a. gedichten en casuïstiek, M. van den Berg, Kampen (2003) Terminus. Dr. Ben Zylicz en de kunst van het sterven J. Enklaar, Zutphen ISBN 09-789058-070210 (1999) Sterven kan ook anders A. Roquas, Deventer ISBN 09-789020-280487 (1994) Rouw en uitvaart bij diverse culturen De dood. Uit de reeks: Ceremonies en feesten L. Broadbent/D. Chaplin, Amsterdam ISBN 90-6832-984-7 (2006) Omgaan met rouw vanuit hindoeïstische, islamitische en christelijke traditie. Verslag van de conferentie Rouwen in Pluriform Nederland, LSR, Utrecht (2005) Veelkleurig verdriet Afscheid nemen in verschillende culturen. I. Spee/D. Roos/R. Fiddelaers-Jaspers, Uitg. KPC Groep Den Bosch, ISBN 90-675512-6-0 (2000) Rouwen in zeven ‘Nederlandse’ culturen Uitvaart- en rouwrituelen in de Antilliaanse, Chinese, Indonesische, Marokkaanse, Nederlandse, Surinaamse en Turkse cultuur. S. Pessireron, Seram Press, Utrecht ISBN 90-802978-5-2 (1999) Multiculturele rouwrituelen Hoe kun je als verpleegkundige reageren op misverstanden en irritaties veroorzaakt in ziekenhuizen door rituelen uit andere culturen. E. Danhof, VPN3, nr. 11, (1999) Een laatste groet: uitvaart- en rouwrituelen in multicultureel Nederland M. Bot, Rotterdam ISBN 90-6177-013-0 (1998) De kunst van het sterven. Wat religieuze tradities en humanistische spiritualiteit ons leren over doodgaan M. de Hennezel, Baarn ISBN 90-2300-979-7 (1998)

88

Stof in de Wind, tradities bij overlijden van allochtonen in Nederland L. B. van de Kamp (red.), I. Spalburg. Uitg. Krosbe Multi-Etnisch Centrum te Rotterdam en Stichting Landelijke Federatie van Welzijnsorganisaties voor Surinamers te Utrecht, ISBN 90-72200-06-3 (1997) ‘s Lands wijs, ‘s lands (laatste) eer, over culturen & overlijden C. Dijkstra. Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA), Rijswijk (1995) Rouw en uitvaart algemeen Het leven gaat verder, zeggen ze Lotgenoten in rouw ontmoeten elkaar in groepen. A. Polspoel e.a., Ten Have ISBN 90-7794-224-6 (2006) Aan de rand van het water. Troostende woorden bij rouw L. van Mellaert, Kampen ISBN 90-4351-160-9 (2006) De dode nabij: nieuwe rituelen na overlijden. Voor personen die vanwege hun beroep betrokken zijn bij de dienstverlening rond overlijden. P. van den Akker, uitg. IVA, ISBN 90-68354167 (2006). Rouwverwerking en rouwbegeleiding. Sterven-rouwen-troosten R. Zeylmans, Zeist ISBN 90-6238-679-2 (2006) Als ouderen rouwen. Oudere mensen helpen bij verlies M.C. Adriaensen, Arnhem ISBN 90-209-6302-3 (2006) De dood ter sprake Beknopt boekje over de dood in het ziekenhuis n.a.v. n een cursus over stervensbegeleiding voor verpleegkundigen en artsen van het Albert Schweitzer Ziekenhuis te Dordrecht samen met Reliëf. T. Tromp/W. Dijk, Utrecht (2003) Nieuwe rituelen bij de dood P. Wessels, Bijeen (1997) Helpen bij rouw J. van den Bout/E. van der Veen (red.), Utrecht (1997) Leven met de dood. Mogelijkheden voor een persoonlijke uitvaart. M. Delo, Teleac, NIZG, Purmerend (1996) Onder de groene zoden. De persoonlijke uitvaart Nieuwe rituelen in rouwen, begraven en cremeren. J. Enklaar, Alpha, Zutphen (1995) Dodenakkers. Kerkhoven, begraafplaatsen, grafkelders en grafmonumenten in Nederland C. van Raak, (1995) De wet op de lijkbezorging. Uitg. Koninklijke Vermande B.V., Lelystad Boeddhisten Bardo De weg van dood en wedergeboorte. Lama Lodö, Amsterdam ISBN 90-6030-456-X (1989) Christenen Bridging the Gaps. An empirical study of Catholic funeral rites T. Quartier (prom./coprom.) prof. dr. C.A.M. Hermans, RU Radboud Universiteit Nijmegen, Lit. Verlag München (2007) Hindoes Geen bloemen wel bezoek Rouwverwerking vanuit de joodse theorie en praktijk. R. Evers, Kampen ISBN 90-4351-247-8 (2005)

89

Sterk als de dood Sterven en rouw in joods perspectief. S. Martel, Amstelveen ISBN 90-5972-0407 (2004) Ontmoeting met Hindoes in de thuiszorg J. Buikema/H. Rambaran, ISBN 90-74808-04-2 (1995) Moslims Turken en Marokkanen in de zorg. Omgang en beleving gezondheid van twee groepen migranten A. Korkmaz, ISBN 90-75309-04-X (2005) Leidraad over ziekte en dood in de islam M. Syed Daádat Ali, Den Haag ISBN 90-72330-04-8 (1995) Ontmoeting met moslims in de thuiszorg G. Speelman, ISBN 90-74808-02-6 (1994) Islamitische genezers en hun patiënten: gezondheidszorg, religie en zingeving. Hoffer, Amsterdam ISBN 90-5589-009-X (1994) Islam en ethiek in de gezondheidszorg A. W. van Bommel, Oase, Den Haag (1993) Stervensbegeleiding van islamitische patiënten S. Sahadeo. Stichting Centrale School Nieuwenoord, Leiden/Stichting Rijland Ziekenhuizen, Leiderdorp. Surinamers Dede OSO De dood en rouwverwerking bij Creoolse Surinamers in Suriname en Nederland. H.J.M. Stephen (1998) Ebbehout onder de zeespiegel Maatschappelijke integratie van Surinaamse ouderen in Nederland. V. Tjon A Tjen (red.), Utrecht (1993) Gezin Je vader of moeder is doodgegaan. Richt zich op adolescenten, die zich in dit geval met nieuwe eenzaamheden en verantwoordelijkheden geconfronteerd zien. St. Christopher’s Hospice, London. Uitg. Stichting Achter de Regenboog. Kinderen begrijpen in rouw en verlies. Richt zich op volwassenen. Het geeft inzicht in de rouw van kinderen zoals die bij verschillende leeftijden tot uitdrukking komt. A. Couldrick, M. Sobell House, Oxford, Uitg. Stichting Achter de Regenboog Rouw en persoonlijk verlies. Een leidraad voor een ieder die hiermee te maken heeft binnen een gezinssituatie. Uitg. Stichting Achter de Regenboog.

90

Bronnen Diverse culturen/algemeen - Integratiemonitor Gelderland. Niet-westerse allochtonen in beeld, nummer 1, J. Hulsker, Osmose, Arnhem (2006) - www.cbs.nl - Godsdienstige veranderingen in Nederland. Verschuivingen in de binding met de kerken en de christelijke traditie, J. Becker & J. de Hart, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag (2006), www.scp.nl - Gelderland krijgt kleur. Notitie integratiebeleid van de provincie Gelderland. Gedeputeerde Staten van de provincie Gelderland (2004) - Gelderse Raad Ouderenbeleid (GRO). Ouderen uit Etnische groepen in Gelderland, een 1e kennismaking. - Demografische ontwikkelingen in Gelderland. Allochtone ouderen in de regio (2002) - Servicemap stervensbegeleiding, rouwrituelen en rouwverwerking in de multiculturele samenleving, COS Rijnmond & Midden Holland, mei 2005 - Geloven in leven. Spirituele zorg voor stervenden en hun naasten, M. Steemers-v. Winkoop, Assen (2003) - www.wikipedia.nl - The World’s Religions. N. Smart, Cambridge (20033) - Nederland Wereldland. Feesten, rituelen en gebruiken van veel culturen in Nederland, P. van Schaik (red.), Amsterdam (2001) - Gids voor de uitvaart - laatste eer in eigen hand. Uitgave van AVVL (1991) - Uitvaartgebruiken en rouwverwerking, Achtergrondinformatie en adressen. COS Haaglanden & West-Holland, - Bijeen, Nieuwe rituelen bij de dood, P. Wessels, pagina’s 8-15, november 1997, ,jaargang 30, nummer 10. - Een Laatste groet. Uitvaart- en rouwrituelen in multicultureel Nederland. Marrie Bot, Rotterdam (1998), ISBN 9061770130 - De vele gezichten van de dood. Voorstellingen en rituelen in vele culturen, Douwe Tiemersma (red), (1996), ISBN 9060699548 - Multicultureel sterven in het ziekenhuis, Carlo Leget en Martien Pijnenburg (2006), ISBN 9055737062 - Handboek Sterven, Uitvaart en Rouw, 2 delen met aanvullingen, J. van den Bout e.a. (red.) (1999), ISBN 9035221621 Boeddhisten - Geloven in Zorg. Omgaan met geloof, levensbeschouwing en spiritualiteit in de Gezondheidszorg, M.W.H. Steemers-van Winkoop, (2001), ISBN 90557430062 - Geloven in Leven. Spirituele zorg voor stervenden en hun naasten, M.W.H. Steemers van Winkoop, (2003), ISBN 9023238974 - Rondom de Dood. Rituelen en gebruiken in verschillende boeddhistische tradities in Nederland, uitgave van Boeddhistische Unie Nederland, (1999) - Rituelen in Religieus Nederland. Gebruiken van joden, christenen, moslims, hindoes en boeddhisten in belangrijke levensfasen, E.G. Hoekstra en R. Kranenborg (red), 2001, ISBN 9025952607 Christenen - www.cbs.nl - Godsdienstige veranderingen in Nederland. Verschuivingen in de binding met de kerken en de christelijke traditie, J. Becker & J. de Hart, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag (2006), www.scp.nl - Dhr. Sleebos, voorzitter VPE, [email protected], www.vpe.nl - Ruth Ottelo, beleidsmedewerker VPE, [email protected], www.vpe.nl - Dhr. De Ruyter, leerstoel AZUZA, Amsterdam - De Pinksterbeweging in Nederland: ontstaan, verspreiding en invloed, J. Hofman, Amsterdam (1998) - Keerzijde. Omgaan met ernstig zieken en stervenden. Geloofs- en levenschouwingen. Handreiking voor personeel van zieken- en verpleeghuizen. A van Gilse, Amersfoort (19899) - Veelkleurig verdriet. Afscheid nemen in verschillende culturen, I. Spee, D. Roos & R. FiddelaersJaspers., Den Bosch (2000)

91

-‘s Lands wijs, ‘s lands (laatste) eer. Over culturen & overlijden. C. Dijkstra. Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA), Hoogeveen (1995) - Andere culturen, andere rituelen. Sterven en rouwen in Multicultureel Nederland, inhoud ontleend aan IKO jaarverslag (2004) Hindoes - www.cbs.nl - Gelderland krijgt kleur. Notitie integratiebeleid van de provincie Gelderland. Gedeputeerde Staten van de provincie Gelderland (2004) - Stof in de Wind, tradities bij overlijden van allochtonen in Nederland. Varina Tjon-A-Ten, Rabijn Lody B. van de Kamp, Ibrahim Spalburg. Uitgave van Krosbe Multi-Etnisch Centrum te Rotterdam en de Stichting Landelijke Federatie van Welzijnsorganisaties voor Surinamers te Utrecht (1995). - Keerzijde. Omgaan met ernstig zieken en stervenden. Geloofs- en levenschouwingen. Handreiking voor personeel van zieken- en verpleeghuizen. A van Gilse, Amersfoort (19899) -‘s Lands wijs, ‘s lands (laatste) eer. Over culturen & overlijden. C. Dijkstra. Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA), Hoogeveen (1995) - Andere culturen, andere rituelen. Sterven en rouwen in Multicultureel Nederland, inhoud ontleend aan IKO jaarverslag (2004) Humanisten - S. Markx, medewerker communicatie van het Humanistisch Verbond, Amsterdam, [email protected], www.humanistischverbond.nl - P. de Vrijer, medewerker faciliteren vereniging, Humanistisch Verbond, Amsterdam, [email protected], www.humanistischverbond.nl - F. van Wijk, coördinator Humanistisch Verbond Rotterdam - Humanitas, [email protected], www.humanitas.nl CIPO. - Keerzijde. Omgaan met ernstig zieken en stervenden. Geloofs- en levenschouwingen. Handreiking voor personeel van zieken- en verpleeghuizen. A van Gilse, Amersfoort (19899) Joden - Mediatheek Joods Historisch Museum: www.jhm.nl - Onse Joeden: Nijmegen en de geschiedenis van haar Joden, H. van den Berg, Zutphen (2002) - Pinkas: geschiedenis van de joodse gemeenschap in Nederland, J. Michman e.a., Amsterdam (1992) - Stof in de Wind, tradities bij overlijden van allochtonen in Nederland. Varina Tjon-A-Ten, Rabijn Lody B. van de Kamp, Ibrahim Spalburg. Uitgave van Krosbe Multi-Etnisch Centrum te Rotterdam en de Stichting Landelijke Federatie van Welzijnsorganisaties voor Surinamers te Utrecht (1995). - Keerzijde. Omgaan met ernstig zieken en stervenden. Geloofs- en levenschouwingen. Handreiking voor personeel van zieken- en verpleeghuizen. A van Gilse, Amersfoort (19899) - Veelkleurig verdriet. Afscheid nemen in verschillende culturen, I. Spee, D. Roos & R. FiddelaersJaspers., Den Bosch (2000) - Andere culturen, andere rituelen. Sterven en rouwen in Multicultureel Nederland, inhoud ontleend aan IKO jaarverslag (2004) - Geloven in leven. Spirituele zorg voor stervenden en hun naasten, M. Steemers Van Winkoop, Assen (2003) Moslims en moslimgroeperingen - Integratiemonitor Gelderland. Niet-westerse allochtonen in beeld, nummer 1, J. Hulsker, Osmose, Arnhem (2006) - www.cbs.nl - Demografische ontwikkelingen in Gelderland. Allochtone ouderen in de regio (2002) - Stof in de Wind, tradities bij overlijden van allochtonen in Nederland. Varina Tjon-A-Ten, Rabijn Lody B. van de Kamp, Ibrahim Spalburg. Uitgave van Krosbe Multi-Etnisch Centrum te Rotterdam en de Stichting Landelijke Federatie van Welzijnsorganisaties voor Surinamers te Utrecht (1995). - Keerzijde. Omgaan met ernstig zieken en stervenden. Geloofs- en levenschouwingen. Handreiking voor personeel van zieken- en verpleeghuizen. A van Gilse, Amersfoort (19899) - Veelkleurig verdriet. Afscheid nemen in verschillende culturen, I. Spee, D. Roos & R. FiddelaersJaspers., Den Bosch (2000) -‘s Lands wijs, ‘s lands (laatste) eer. Over culturen & overlijden. C. Dijkstra. Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA), Hoogeveen (1995)

92

- Andere culturen, andere rituelen. Sterven en rouwen in Multicultureel Nederland, inhoud ontleend aan IKO jaarverslag (2004) - Geloven in leven. Spirituele zorg voor stervenden en hun naasten, M. Steemers Van Winkoop, Assen (2003) - Rituals of Birth, Circumcision, Marriage, and Death among Muslims in the Netherlands, Nathal M. Dessing, Leuven (B) (2001), ISBN 9042910593 - Islam en het Dagelijks Leven. Religie en Cultuur onder Marokkanen, Marjo Buitelaar, 2006, ISBN 9045014815 - Rituelen in Religieus Nederland. Gebruiken van joden, christenen, moslims, hindoes en boeddhisten in belangrijke levensfasen, E.G. Hoekstra en R. Kranenborg (red), (2001), ISBN 9025952607 - Rouwen in zeven ‘Nederlandse’ culturen. Uivaart- en rouwrituelen in de Antilliaanse, Chinese, Indonesische, Marokkaanse, Nederlandse, Surinaamse en Turkse cultuur, Sylvia Pessireron, ISBN 9080297852 Afrikanen - Integratiemonitor Gelderland. Niet-westerse allochtonen in beeld, nummer 1, J. Hulsker, Osmose, Arnhem (2006) -‘s Lands wijs, ‘s lands (laatste) eer. Over culturen & overlijden. C. Dijkstra. Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA), Hoogeveen (1995) - Yoruba. Handboek der Afrikaanse Mystiek, B. Karade, Amsterdam (1998) Antillianen - Godsdienstige veranderingen in Nederland. Verschuivingen in de binding met de kerken en de christelijke traditie, J. Becker & J. de Hart, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag (2006), www.scp.nl - Integratiemonitor Gelderland. Niet-westerse allochtonen in beeld, nummer 1, J. Hulsker, Osmose, Arnhem (2006) - Gelderland krijgt kleur. Notitie integratiebeleid van de provincie Gelderland. Gedeputeerde Staten van de provincie Gelderland (2004) - Gelderse Raad Ouderenbeleid (GRO). Ouderen uit Etnische groepen in Gelderland, een 1e kennismaking. - Gemeente Arnhem, statistisch jaarboek (2005) - Winkler Prins Almanak (2001) - Demografische ontwikkelingen in Gelderland. Allochtone ouderen in de regio (2002) - Rouwen in zeven ‘Nederlandse’ culturen. Uitvaart- en rouwrituelen in de Antilliaanse, Chinese, Indonesische, Marokkaanse, Nederlandse, Surinaamse en Turkse cultuur, S. Pessireron, Utrecht (1999) Chinezen - Rouwen in zeven ‘Nederlandse’ culturen. Uitvaart- en rouwrituelen in de Antilliaanse, Chinese, Indonesische, Marokkaanse, Nederlandse, Surinaamse en Turkse cultuur, S. Pessireron, Utrecht (1999) - Keerzijde. Omgaan met ernstig zieken en stervenden. Geloofs- en levenschouwingen. Handreiking voor personeel van zieken- en verpleeghuizen. A van Gilse, Amersfoort (19899) - Veelkleurig verdriet. Afscheid nemen in verschillende culturen, I. Spee, D. Roos & R. FiddelaersJaspers., Den Bosch (2000) - Islamitische groeperingen Molukkers - Gelderland krijgt kleur. Notitie integratiebeleid van de provincie Gelderland. Gedeputeerde Staten van de provincie Gelderland (2004) - Gelderse Raad Ouderenbeleid (GRO). Ouderen uit Etnische groepen in Gelderland, een 1e kennismaking. - Rouwen in zeven ‘Nederlandse’ culturen. Uitvaart- en rouwrituelen in de Antilliaanse, Chinese, Indonesische, Marokkaanse, Nederlandse, Surinaamse en Turkse cultuur, S. Pessireron, Utrecht (1999) - Keerzijde. Omgaan met ernstig zieken en stervenden. Geloofs- en levenschouwingen. Handreiking voor personeel van zieken- en verpleeghuizen. A van Gilse, Amersfoort (19899)

93

Surinamers - Godsdienstige veranderingen in Nederland. Verschuivingen in de binding met de kerken en de christelijke traditie, J. Becker & J. de Hart, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag (2006), www.scp.nl - Integratiemonitor Gelderland. Niet-westerse allochtonen in beeld, nummer 1, J. Hulsker, Osmose, Arnhem (2006) - Gelderland krijgt kleur. Notitie integratiebeleid van de provincie Gelderland. Gedeputeerde Staten van de provincie Gelderland (2004) - Gelderse Raad Ouderenbeleid (GRO). Ouderen uit Etnische groepen in Gelderland, een 1e kennismaking. - Gemeente Arnhem, statistisch jaarboek (2005) - Winkler Prins Almanak (2001) - Demografische ontwikkelingen in Gelderland. Allochtone ouderen in de regio (2002) - Rouwen in zeven ‘Nederlandse’ culturen. Uitvaart- en rouwrituelen in de Antilliaanse, Chinese, Indonesische, Marokkaanse, Nederlandse, Surinaamse en Turkse cultuur, S. Pessireron, Utrecht (1999) - Stof in de Wind, tradities bij overlijden van allochtonen in Nederland. Varina Tjon-A-Ten, Rabijn Lody B. van de Kamp, Ibrahim Spalburg. Uitgave van Krosbe Multi-Etnisch Centrum te Rotterdam en de Stichting Landelijke Federatie van Welzijnsorganisaties voor Surinamers te Utrecht (1995). - Keerzijde. Omgaan met ernstig zieken en stervenden. Geloofs- en levenschouwingen. Handreiking voor personeel van zieken- en verpleeghuizen. A van Gilse, Amersfoort (19899) - Veelkleurig verdriet. Afscheid nemen in verschillende culturen, I. Spee, D. Roos & R. FiddelaersJaspers., Den Bosch (2000) - Andere culturen, andere rituelen. Sterven en rouwen in Multicultureel Nederland, inhoud ontleend aan IKO jaarverslag (2004) - www.rouwrituelen.nl/surinamers

94