deSingel StadBuitenStad
vr 27 feb zo 7 jun 2015
Expo Beel laag
Rondleidingen in de tentoonstelling
Openingsuren
Rondleidingen op zondagen 15 maart, 26 april, 10 mei 2015 telkens om 14 uur | € 5 reservering verplicht via
[email protected] of +32 3 248 28 28
woensdag tot en met zondag 14 18 uur en bij avondvoorstellingen gesloten ma, di en feestdagen toegang € 5 tickets te koop bij ingang tentoonstelling
Groepsrondleidingen op afspraak max 20 pers | € 60 | reserveren via www.antwerpenaverechts.be
Randprogramma Naast de lezingenreeks StadBuitenStad - De ontdekking van de voorsteden kan u ook deelnemen aan rondleidingen in de Antwerpse voorstad. Meer info op www.vai.be
Coproductie tentoonstelling Vlaams Architectuurinstituut, deSingel internationale kunstcampus Coproductie presentatie Labo XX Vlaams Architectuurinstituut, stad Antwerpen
3
StadBuitenStad De StadBuitenStad is het alternatief voor wie niet in de binnenstad wil of kan wonen. Goed bereikbaar, met een ruim woningenaanbod, vlak bij scholen en winkels en een groenere leefomgeving. Voor veel Europese steden zijn het deze wijken aan de rand die de sleutel voor de ontwikkeling van een gebalanceerd woningaanbod leveren. De StadBuitenStad is anders, meer ontspannen, opener, groener. De StadBuitenStad verandert. De suburbane woonidealen van gisteren worden er in sneltempo geschiedenis. Vorige generaties wooneigenaars worden oud en doen hun woning van de hand. Nieuwe bewoners dienen zich aan. De voorstad wordt minder homogeen. Huizen worden opgekocht om door appartementen vervangen te worden. In de StadBuitenStad zit veel potentieel. De basisinfrastructuur ligt er. Er is ruimte voor verdere ontwikkeling. Wat ontbreekt, is verbeelding. De tentoonstelling verkent dat potentieel in drie vormen: Foto’s uit Antwerpen Extra Muros: elf taferelen die tonen hoe verschillende werelden elkaar in de stadsrand kruisen en de belofte van een nieuwe stedelijkheid suggereren. De resultaten van Labo XX, ontwerpend onderzoek dat in opdracht van de stad Antwerpen werd uitgevoerd. Vier gerenommeerde bureaus onderzoeken hoe de verdichting van de voorstad een betere en interessantere stad kan opleveren. Een associatieve thematische trip door de geschiedenis van de Europese voorstad, met veertien haltes en met referenties voor mogelijke verandering. Beelden, van elders en weleer, die het gebrek aan collectieve verbeelding doorbreken waar de stadsrand aan lijdt. Zo ontstaat het beeld van de zoektocht naar een nieuwe identiteit van de StadBuitenStad, als belofte voor de toekomst: tegelijk ontspannen en stedelijk, rijk aan verschillen en kwaliteiten. Een nieuwe belofte voor de grote stad als plek om te wonen, te werken en te leven.
4
Ontwerp en bronnen Jean Bernard Koeman
5
Taferelen uit de stadsrand Michiel Dehaene en Jean Bernard Koeman over StadBuitenStad In de meeste centrumsteden lijkt de stadsvlucht gekeerd. Maar de stadsvernieuwing die ervoor gezorgd heeft dat wonen in de binnenstad weer aantrekkelijk werd, stuit stilaan op ruimtelijke en demografische grenzen. Net buiten de binnenstad liggen de kansen voor een kwaliteitsvolle stedelijke groei echter voor het grijpen. De tentoonstelling StadBuitenStad laat zien hoeveel potentieel er schuilt in die twintigste-eeuwse gordel. Curator Michiel Dehaene en curator/ scenograaf Jean Bernard Koeman geven uitleg. De twintigste-eeuwse stadsgordel was vorig jaar reeds onderwerp van Labo XX, een project waarmee de stad Antwerpen onderzocht hoe de stadsrand de verwachte bevolkingsgroei kan opvangen. Die groei betekent niet alleen dat er ruimte moet worden gevonden voor meer woningen, maar ook voor extra voorzieningen, werkplekken en recreatiemogelijkheden. In Labo XX hebben vier ontwerpteams die opdracht vanuit hun eigen invalshoek benaderd. Is StadBuitenStad meer dan louter een presentatie van de ontwerpen van Labo XX? Michiel Dehaene: Vorig najaar hebben we die resultaten voorgesteld op een colloquium en uitgegeven in een boek, en nu vormen ze inderdaad ook een belangrijk facet van de tentoonstelling. Labo XX was echter heel erg betrokken op de Antwerpse context. Voor StadBuitenStad trekken we de thematiek open omdat ze van toepassing is op veel steden van min of meer dezelfde schaal. Die hebben vaak een gelijkaardige naoorlogse bouwwoede meegemaakt die heel wat ruimte net buiten de stad heeft aangesneden, waardoor ze nu net als Antwerpen te maken hebben met de erfenis van vijftig jaar suburbanisering. Over dat ‘suburbaan leven’ is op verschillende plekken in Europa een discussie aan de gang. Wat moeten we ons voorstellen bij dat ‘suburbaan leven’? Michiel Dehaene: Een eigen woning op een eigen kavel in de stadsrand en in het groen. Een omgeving die ontstaan is vanuit de logica van de stadsvlucht. Tot gisteren was dat het woonideaal, als onderdeel van een soort maatschappelijke deal. Dat droombeeld is heel snel geschiedenis aan het worden omdat de ‘sociale verbeelding’ die eraan vasthangt verdwijnt. Letterlijk ook omdat het patrimonium
6
aan het verouderen is. Het is uitgeleefd door een bevolking die nu andere oorden opzoekt, vaak zelfs terug naar de binnenstad. Het ‘suburbane scenario’ was een best of both worlds die de voordelen combineert van ‘den buiten’ en de stad. Maar op korte tijd evolueren we naar een worst of both worlds: noch stad, noch platteland. Veel steden beseffen nu dat ze met dat gegeven aan de slag moeten. Niet alleen door te anticiperen op de problemen die die razendsnelle verandering met zich meebrengt, maar ook door te beseffen dat er een gigantisch potentieel in verscholen zit. In Antwerpen hebben we een stadsvernieuwingsgolf achter de rug die vooral heeft ingezet op de binnenstad en de negentiende-eeuwse gordel. Die projecten zijn natuurlijk nog niet helemaal klaar, en het blijft nodig om erin te investeren, maar er blijft nog maar weinig marge over. Terwijl er net buiten de singel nog wel strategische ruimte is om de verwachte demografische groei op te vangen. De mensen die daar wonen, willen bovendien graag aansluiting vinden bij de stad. Hoe zet je dat scenario om in de praktijk? Michiel Dehaene: Dat is het grote vraagstuk. De twintigste-eeuwse gordel is grotendeels verkaveld en in privéhanden, een gevolg van de naoorlogse ontwikkeling waarbij je als particulier een ‘woontuig’ koopt en al je aspiraties vastknoopt aan de vermeende mogelijkheden van dat eigendom. Zo kwam een omgeving tot stand die in zekere zin het scenario van ‘stedelijk samenleven’ is ontzegd. Als je alles op zijn beloop laat, komen sommige gebieden vanzelf wel in een soort stedelijkheid terecht, maar dan wel in een miserabele variant, met conflicten, files, hoge stookkosten, noem maar op. En dan kan je aan symptoombestrijding beginnen doen. We nemen dus beter de vlucht vooruit via een ‘heronderhandeling’ over de bestemming van die ruimte. Ik zeg soms met een boutade dat stedelijkheid pas begint wanneer je in de omgeving niet één, maar twee bakkers hebt, zodat je kan kiezen. Als er niet één maar meerdere scholen zijn, en een arbeidsmarkt met verschillende soorten jobs. Als er een surplus is, een cocktail. We moeten dus de stap zetten naar een organisatievorm waar we als collectief, als samenleving voordeel uit halen. De belangrijkste werkhypothese van Labo XX luidt: je moet inzetten op die plekken die al op de drempel staan. En precies die twintigste-eeuwse gordel is er klaar voor. Er liggen bijvoorbeeld al drie tramlijnen, je moet ze alleen nog verbinden. De moeilijkste opgave is wellicht investeerders te overtuigen van de meerwaarde. Hoe maak je van zo’n veelzijdig onderwerp een tentoonstelling? Michiel Dehaene: In StadBuitenStad stellen we het ‘labo’ open voor het publiek. Wat tot nu toe een discussieonderwerp voor specialisten was, heeft immers een maatschappelijk debat nodig.
7
Op de tentoonstelling geven we daartoe de aanzet door plekken aan te duiden en beelden te genereren van hoe de twintigste-eeuwse gordel eruit zou kunnen zien. We scheppen een ruimte waarin we de abstracte discussie over demografie, stadsvernieuwing en verdichting naar het publiek terugbrengen. Geen gesneden koek, wel een context voor een dubbel experiment. Dubbel, want naast het ontwerpend onderzoek van Labo XX heeft Jean Bernard een ‘associatiemachine’ neergezet. Jean Bernard Koeman: Met mijn ‘dialoogmachine’ – een pilvormig bouwsel dat ik liever niet ‘installatie’ noem – heb ik bij wijze van spreken weer een Antwerpse ring gemaakt. De foto’s van Fabian Schröder hangen op de juiste plekken, in geografische volgorde, zodat er een soort logica ontstaat. We kunnen die ring niet in – daarbinnen zit onze middeleeuwse stad. Daarrond laat ik op ooghoogte allerlei referenties zien. Een mooie glossy foto van een Grossform uit de jaren 30, een hedendaags voorstel van een architectenbureau ... Je moet het in lagen bekijken, met een complexiteit en een veelheid van belangen en materialen. Net als in het verhaal van Labo XX verken je de ‘dialoogmachine’ via een dwingend lineair parcours. Zo kan je de twintigste-eeuwse gordel opnieuw aanvoelen, terwijl je je verbaast over de ontwikkelingen die hij heeft doorgemaakt. Michiel Dehaene: De tentoonstelling heeft geen centrum, ze is louter periferie. De machine van Jean Bernard biedt een soort collectief archief, een architectuurcatalogus met allerlei beelden en referenties van andere Europese voorsteden. We kijken ook naar soortgelijke labo’s zoals Bordeaux en Hamburg, maar evenzeer naar het verleden, want de transformatie van suburbane gordel naar intensievere voorstedelijke vorm is niet iets van vandaag. Het gebeurt herhaaldelijk. In Berlijn-Charlottenburg bijvoorbeeld, hebben ze dat in de jaren 1920 zonder veel moeite voor elkaar gekregen. En kijk eens wat een fantastische omgeving dat opgeleverd heeft. Er is succesvol geïnvesteerd in nieuw patrimonium, openbaar domein en voorzieningen, kortom in een nieuw stuk stad.
hebben we telkens een eensluidend beeld van gemaakt, als geste om de rest te kunnen lezen. Michiel Dehaene: Het zijn taferelen van toevallige elementen die in die omgeving verzameld zijn en waarvan je ziet dat ze op de drempel staan om stad te worden. We komen uit een periode in de fotografie waarin zulke omgevingen heel esthetiserend en neutraal werden weergegeven. Dat wilden we bewust vermijden, omdat we zochten naar een actievere blik. We hebben ook lang getwijfeld of er nu al dan niet mensen op de foto’s moesten. Uiteindelijk hebben Fabian en Jean Bernard besloten ’s nachts te fotograferen, omdat de ruimte dan gedifferentieerd wordt door de verlichting, die menselijke activiteit aangeeft, of erop anticipeert. De gemeenschappelijke noemer van StadBuitenStad is het experiment, het labo. Het is een tentoonstelling over potentieel. Daarom zitten er ook meerdere sporen in, want we zoeken naar verschillende manieren om dat potentieel weer te geven, om het te associëren met wat we kennen van elders. En om te laten zien dat ‘verstedelijken’ niet betekent ‘doen lijken op de binnenstad’. Het gaat om een andere soort stedelijkheid, samengehouden door een andere soort mayonaise. Bart Biesbrouck
Michiel Dehaene is hoofddocent Stedenbouw aan de vakgroep Architectuur en Stedenbouw van de Universiteit Gent. Hij was als adviseur betrokken bij Labo XX. Jean Bernard Koeman is beeldend kunstenaar, scenograaf, tentoonstellingsmaker en docent aan de Gerrit Rietveld Academie (Amsterdam). Hij is onder meer bekend van zijn samenwerking met Les Ballets C de la B en Toneelhuis.
Fabian Schröder fotografeerde voor de tentoonstelling elf plekken in de twintigste-eeuwse gordel. Wat is de rol van die foto’s? Michiel Dehaene: Ze laten op poëtische wijze het potentieel van de gordel zien. Het zijn onbekende plekken, met straatnamen waar de meeste Antwerpenaren nog nooit van gehoord hebben, maar die wel betekenis hebben. Jean Bernard Koeman: Op zich zijn het helemaal geen fotogenieke locaties. We hadden een soort ‘eensluidendheid’ nodig om hun merites naar boven te brengen. We zijn die plekken op een hoogtewerker gaan fotograferen om het samenkomen van een aantal dingen te vatten: wonen, werken, industrie, sport, volkstuintjes. Daar
8
9
StadBuitenStad
10
Ontwerp en bronnen Jean Bernard Koeman
11
Een zee van huizen en tuinen De droom van een eigen tuin. Ook al heeft die maar de afmetingen van een handdoekje en ruimte voor één kersenboom: een eigen tuin geeft voor veel mensen een andere dimensie aan hun woning. Experimentele woningen, waarin lage bebouwing samengaat met een hoge dichtheid, hebben architecten al zeer lang gefascineerd. Daarbij laten ze zich soms inspireren door de huizen rond een patio of atrium die we kennen uit mediterrane landen, een oertype van de woning. De tuin wordt een private ruimte voor het individu of het huishouden, volledig afgesloten van de buitenwereld. In Scandinavië, Zwitserland en Engeland onderzochten architecten in de jaren 1960 en 1970 de mogelijkheden van woonenclaves samengesteld uit atriumhuizen. Ook de klassieke Vlaamse rijwoning in de voorstad laat zich omvormen tot een huis waarin de tuin een omsloten buitenkamer wordt.
12
Weekend House (2012), Merchtem, België, Office Kersten Geers David Van Severen
13
Collectieve figuren – wonen rond een hof Al sinds de late middeleeuwen kennen de Lage Landen een traditie van wonen rond een gemeenschappelijke ruimte: in kleine hofjes met enkele huizen, of in de grote ensembles van de Vlaamse begijnhoven. In de negentiende eeuw wordt het collectieve hof opnieuw ontdekt als een woonvorm voor de moderne metropool en als alternatief voor de beluiken of de byelaw housing. Het samenvoegen van huizen biedt de mogelijkheid om een collectieve groene ruimte te delen en gezamenlijk te beheren. In de Engelse tuinsteden en de Duitse Siedlungen van de vroege twintigste eeuw onderzochten architecten de mogelijkheden van de hoftypologie; soms als nabootsing van een middeleeuws klooster, soms als een grote gemeenschappelijke tuin. Of als een omsloten parkje met gemeenschappelijke moestuin of speelplek. Ook in de hedendaagse voorstad is het wonen rond een gemeenschappelijke tuin aantrekkelijk. Een gedeelde tuin is een driedubbele tuin.
14
Hampstead Garden Suburb (1906), Londen, Engeland, Parker & Unwin
15
Enclave – de oase in de stad De middeleeuwse handelssteden van de Lage Landen kenden twee verschillende vormen van ontwikkeling. Het grootste deel van de stad bestond uit de huizen van kooplieden en ambachtsmannen langs de straten en pleinen waar zich het economische leven van de stad afspeelde. Daarnaast waren er de kloosters, abdijen of gestichten, met gemeenschappelijke open ruimten als enclaves in de stad. De enclaves gaven uitdrukking aan een ander, meestal religieus gefundeerd model van leven. In de moderne tijd was er in de voorstad ruimte voor instituten die de rol van de kloosters gaandeweg overnamen: ziekenhuizen en instellingen voor zorg en onderwijs. De voorstad bood ook de mogelijkheid om landschappelijke elementen in de enclave op te nemen en te benadrukken. Zo ontstonden parken met paviljoens of vrijstaande villa’s. Het model van de enclave schept de mogelijkheid om stedelijk wonen te realiseren in een landschappelijke omgeving. Voor jonge gezinnen, en iedereen die in de stad wil blijven wonen maar ze tegelijkertijd op een afstand wil houden, zijn groene woonenclaves een aantrekkelijk alternatief voor het huis met tuin in de buitenwijk.
16
Puu-Käpylä (1925), Helsinki, Finland, Martti Välikangas
17
Stadsvilla – een stad van villa’s Sinds de oudheid is het vrijstaande huis of de villa bij uitstek typerend voor de vlucht uit de stad. In de achttiende en negentiende eeuw waren de villa’s en landhuizen van gefortuneerden ook de pioniers in de ontwikkeling van de voorsteden van Londen, Rome, Parijs, Brussel en ook Antwerpen. In de naoorlogse periode is het ideaal van de villa gedemocratiseerd – een huis met tuin voor iedereen – maar ook geperverteerd. Uit de nevelstad is geen vlucht meer mogelijk. Met de villa kan je echter ook een stad maken. De ontwikkeling van de voorsteden van Rome in de twintigste eeuw laat zien dat de palazzine, een dichte bebouwing met vrijstaande collectieve woongebouwen, kwaliteit oplevert: ruime woningen met vaak genereuze terrassen, mooi aangelegde gemeenschappelijke tuinen – en kapper, bakker en dokter zijn vlakbij. Architecten onderzoeken of het potentieel van de urban villa ook voor de hedendaagse stadsontwikkeling nuttig kan zijn. Als deel van een woonpark of autoluwe enclave, of van een open bebouwing die het zicht op een tuin vrijlaat. Of gewoon als een klein, stedelijk paleis dat door meerdere huishoudens wordt gedeeld.
18
Urban Housing (2008), Finsbury Park, Londen, Engeland, Sergison Bates
19
Reuzen, rotsen, luchtkastelen – de Großform in de voorstad Vanouds bieden de randen van steden ruimte voor grote gebouwen die zich niet gemakkelijk in het bestaande weefsel laten invoegen. Kloosters, ziekenhuizen en fabrieken hebben gemeen dat ze de schaal van hun omgeving overstijgen. Als gebouw zijn ze aanwezig op een stedelijke schaal. Vaak zijn het belangrijke herkenningspunten in de eerder lage bebouwing van de voorsteden. Ook voor het wonen in de stadsrand kan het grote gebouw aantrekkelijk zijn. Het combineert vaak een stedelijk voorzieningenniveau met het uitzicht op het landschap. En voor zijn omgeving kan het woongebouw als Großform (een term uit de jaren zestig van de Keulse architect Oswald Matthias Ungers) een monumentale doorbreking zijn van de monotonie van de voorstad. Met zijn uitgesproken silhouet is het grote gebouw een baken in de huizenzee.
20
Maison de Campagne (1780), Chaux, Frankrijk, Claude-Nicolas Ledoux
21
Het stedelijk dorp – alles dichtbij Wonen in de stad is wonen in de buurt van voorzieningen. De bakker en de slager, de dokter, de apotheker, de school, de crèche, de fitness, de kroeg, het postkantoor, de bibliotheek. Samen vormen ze momenten van verdichting in de stad: het plein rond de kerk, de steenweg, het marktplein. In de loop van het verstedelijkingsproces van het buitengebied schikten nieuwe voorzieningen zich historisch rond bestaande kernen. De oude dorpskernen begonnen aan een tweede leven zodra ze door de stad werden opgeslokt. Waar die historische centra niet bestonden, werden ze uitgevonden. De nieuwe parochie met een modern kerkje. Vijf flats met een nieuw commercieel centrum. De voorzieningencluster met school, bib, buurtcentrum en bejaardentehuis. Met elke verdichtingsronde vult de stad zichzelf aan met nieuwe microcentra, nieuwe combinaties van functies die zich in overlappende werelden van gebruikers verzamelen: de brede school, de krantenwinkel met post- en Kialapunt, het benzinestation als de facto nachtwinkel, de groepspraktijk. Oude en nieuwe programma’s die de stad niet enkel functioneel verrijken, maar met kleine gebaren ook de nodige herkenningspunten bezorgen. ‘Dicht bij alles’ (met de auto) wordt ingeruild voor ‘alles dichtbij’.
22
IGLO kinderdagverblijf De Strandloper (2013), Linkeroever, Antwerpen, België De Smet Vermeulen architecten
23
Centrum buiten het centrum – nieuwe openbare plekken De voorstad is niet enkel slaapstad, maar ook bestemming. Grote nieuwe functies die in de bestaande stad geen onderdak vonden, werden hier ingeplant. Ziekenhuizen, universiteitscampussen, grote winkelcentra en sportcomplexen zijn bepalend voor de mentale kaart van de ontspannen stad. Vaak gaat de bouw ervan vooraf aan de verstedelijking. Vandaag is er de kans om ze in de stad in te bouwen en ze te laten ontwikkelen tot volwaardige nieuwe openbare plekken voor de hele stad. Het suburbane winkelcentrum verpopt tot een stadsdeel. De sportenclave haalt de stad binnen, clustert kantines, wordt stadspark en feestpaleis voor bruiloften en verjaardagen. De onderwijscampus wordt universiteitskwartier. De steenweg wordt Curry Mile – niet langer het lokale centrum maar een gespecialiseerd en bijzonder hoogstedelijk milieu. Vaak komt die specialisatie er als tweede leven, na een dip. Boulevard Zuid in Rotterdam, ooit de hoofdwinkelstraat van Rotterdam Zuid, is vandaag een gespecialiseerde cluster van Turkse bruidsmode en designartikelen. De hoofdstraat in Southall is in heel London bekend als dé plek voor Indiase restaurants, in de schaduw van de grootste Sikhtempel van Europa. Iedere inwoner van Manchester kent Wilmslow Road als de Curry Mile, wegens de sliert van Aziatische eetgelegenheden.
24
Milton Keynes (1967), Engeland, Derek Walker
25
Nuttige monumenten – infrastructuur als stedelijk decor De eerste verstedelijking in de buitenstad kwam per spoor. Buurtspoorwegen, tram en metro waren de middelen bij uitstek om grond te ontsluiten voor nieuwe woonwijken. In het nieuwe Metroland leverde dat vaak mooie stukjes architectuur op. Metrostations, trampleinen, kunstwerken en viaducten werden met de nodige zorg behandeld en kondigden een stad aan die er met dezelfde zorg omheen gebouwd zou worden. Later werd de stadsrand vooral een autostad, met heel wat minder decorum, gebouwd binnen een grofmazig raamwerk van ruim bemeten autowegen. Veel stedelijkheid leverde dat niet op, wel afstand en parking. De buitenstad werd een carbon city, getekend volgens een kleurgecodeerde wegenhiërarchie. De StadBuitenStad bereidt zich voor op het post-carbon-tijdperk. De nieuwe openbaarvervoersverbindingen die daarvoor nodig zijn, bieden kansen om infrastructuur en stad opnieuw te verknopen. Maar ook de nieuwe duurzaamheidstechnieken, warmtenetten, gescheiden rioleringsstelsels, regenwateropslag en duurzame energieproductie brengen een nieuwe laag aan. Waar die ondergrondse wereld van nutssystemen de kop boven het maaiveld steekt, ontstaat een nieuw landschap van grote en kleine totems. Ze vieren het collectieve project voor de stad en geven er een publieke betekenis aan. Van putdeksel tot warmtehub, van tramhalte tot biomassacentrale.
26
Ventilator Obelisk, Igusa, Tokio, Japan
27
Tuinen van plezier Soms keert de stad zich van binnen naar buiten. Bijzondere plekken in de voorstad worden dan even het centrum van de stad. Op zomerse avonden komen de Berlijners samen in de Biergärten, de Weners in de Prater en de Antwerpenaren op het Sint-Annastrand, in het Middelheimpark of het Rivierenhof. De rand van de stad biedt al sinds lang de ruimte voor plekken van vertier en vermaak. Buiten de stad golden minder en andere regels dan binnen de muren. Zo kende het achttiende-eeuwse Londen veel commercieel opgezette pleziertuinen waar de betere kringen elkaar in de zomer opzochten. Vauxhall Gardens is wellicht het bekendste voorbeeld. Maar ook het eenvoudige volk trok de stad uit voor zijn vermaak, zoals in de Wurstelprater in Wenen of Folkets Gröna Lund in Stockholm. Veel plezierparken zijn inmiddels verdwenen. Andere bestaan nog steeds als amusementspark, maar zijn intussen opgeslorpt door de oprukkende verstedelijking: het legendarische Coney Island (1840, New York), Tivoli (1843, Kopenhagen) en het Parque de Atracciones de Tibidabo (1901, Barcelona). Maar nog altijd houden de stadsrand en de groene gebieden in de voorstad de belofte in van een zomerse vrijheid. Vandaag biedt de veelvuldig aanwezige open ruimte in de stadsrand de mogelijkheid om nieuwe en oude recreatieve programma’s te ontvangen en te ontsluiten voor een groot publiek.
28
Guingette de Faubourg Poissonnière, Frankrijk, Claude-Nicolas Ledoux
29
Le jardin collectif De moestuinen en kleine velden van het buitengebied zijn lange tijd belangrijk geweest voor de voedselproductie van de stedelingen. Maar door verdichting en verstedelijking zijn de open ruimten in de stadsrand onder druk komen te staan en langzaamaan verdwenen. De StadBuitenStad kleurt nog steeds groen, maar ze is niet langer productief of eetbaar. De vraag naar lokaal geproduceerd voedsel neemt toe. De vele kleine gaten met flarden landbouwgrond, ingekapseld tussen de woonkernen in de rand van de steden, bieden kansen voor kleinschalige productie. Het zijn plekken voor tuinen die gemeenschappelijk of individueel kunnen worden bewerkt. Zo kan de verhouding tussen stad en het productieve landschap hersteld worden, een relatie die pas de laatste vijftig jaar teloor is gegaan met de evolutie naar een globaal vertakt voedselnetwerk. Inspirerende voorbeelden zijn de Urbaniahoeve in de Amsterdamse rand, of het Chant des Cailles in Watermaal-Bosvoorde (Brussel), waar een huurderscoöperatie een verbreed landbouwbedrijf beheert, inclusief medicinale tuin en verhuur van ruimten.
30
Kolonihaverne i Nærum (1948-49), Kopenhagen, Denemarken, Carl Theodor Sørensen
31
Een tweede leven Veel gebouwen die in de periode van de wederopbouw tot stand kwamen, zijn inmiddels toe aan een tweede leven. Vooral de grote ensembles in de woonwijken voldoen vaak niet meer aan veranderde woonwensen of technische standaarden. Woningen zijn te klein of bieden te weinig comfort. Het verval is ondertussen ook aan de buitenkant goed zichtbaar. Ook het openbare domein kent vaak een achterstand in onderhoud. Projecten voor de verbetering van het woonmilieu in de woonwijken grijpen vaak op verschillende niveaus in. Een tweede buitengevel maakt van een aftandse woontoren in een Franse voorstad een verticale serre en geeft aan iedere woning een nieuwe leefruimte. Een oude fabriek biedt onderdak aan een gemeenschap die er woont én werkt. In een voormalig warenhuis aan de steenweg ontstaat een woongebouw voor meerdere generaties. Maar ook het openbare domein van de naoorlogse wijk heeft aandacht nodig. Soms gebeurt dat door nieuwe gebouwen toe te voegen die plekken van intimiteit scheppen in de open groene ruimte. Of door afgedankte infrastructuur te hergebruiken als nieuw buurtpark of wandelroute.
32
San Gimignano Lichtenberg (2012), Berlijn, Duitsland, Brandlhuber+
33
Spelcirkels – sport als stedelijke gemeenplaats Het spel maakt de spelcirkel, de kring waarbinnen de regels gelden, de ruimte waarbinnen de aandacht opgeëist wordt door de bal, de ploeg, de wedstrijd. Die spelcirkel heeft niet veel nodig. Een veld, een kader, wat lijnen. De infrastructuur voor sport en spel bestaat los van de stad maar rijkt ze tegelijk aan, en treedt buiten de routine van de week. Infrastructuur voor sport en spel doorbreekt al sinds het begin het monoresidentiële karakter van de buitenstad. De stadsrand is met sport en spel opgegroeid: de kantine van de lokale sportclub, maar ook het uitzicht op de voetbalwedstrijden vanaf de appartementen rond het Rooi, toen Berchem nog in de eerste divisie speelde. Ze vormen de lieu de mémoire van een stad met weinig historische diepte. Hier leerde ik zwemmen. Daar speelden ‘we’ kampioen. Naarmate de stadsrand verdicht, wordt de sportinfrastructuur meer opgenomen in de bebouwde stedelijke omgeving. Het stadion krijgt een gevel en bijbehorend publiek domein. De sportcampus wordt verdicht, voorzien van een doorlopende padenstructuur, en wordt publiek park. De sportverenigingen delen samen een nieuwe kantine. Het stadspark krijgt een ecologische zwemvijver, de sporthal een klimmuur. De sportcluster neemt andere functies op. Winkels in de plint van het stadion, een vergadercomplex, een wellness centre, een school. De spelcirkel biedt weerstand aan de stad en dwingt haar ook tot nieuwe combinaties.
34
Il Bagno Pubblico di Bellinzona (1970), Bellinzona, Zwitserland, Aurelio Galfetti
35
Werkstadtpalastgarten Het koppelen van de woon- aan de werkplek was vroeger het privilege van freelanceprofessionals, kunstenaars of industriëlen. De loft waarin gewoond en gewerkt wordt. Een villa bij een kleine fabriek aan de steenweg. Ze verbeelden hoe men het leven wenst in te richten. Pendelen kost tijd. De nieuwe werkstad vertrouwt op korte afstanden. De werkplek is strategisch gesitueerd in de buurt van stedelijke functies en vlot bereikbaar met het openbaar vervoer. De werkstad gedijt in complexe, gelaagde omgevingen. De architecturale modellen creëren een mengeling tussen wonen en werken op het niveau van de wijk of het gebouw. De werkstad is niet enkel nieuw. Ze gebruikt ook bekende en vergeten patronen voor de organisatie van de stad. De negentiende-eeuwse fabrieksvilla of de traditionele vierkanthoeve, waar bedrijf en woning het erf delen, bieden inspiratie voor architecturale oplossingen waarin productie en wonen opnieuw geïntegreerd worden.
36
Yardhouse London (2014), Londen, Engeland, Assemble
37
Excentriek De voorstad was altijd ook een toevluchtsoord. Voor varend volk en foorkramers, voor geïmproviseerde danszaaltjes en guinguettes, voor reizende gezelschappen van acteurs. Maar ook voor excentrieke eenlingen die er de ruimte vonden voor hun onderneming of droomkasteel – of beide. In de voorstad zien we nog steeds uitdrukkingen van excentriciteit die in de stadskern niet snel aanvaard zouden worden. Die mogelijkheid voor het onaangepaste, soms zichtbaar, soms onzichtbaar, is een grote kwaliteit van de voorstad. Ze schept een vrijheid waar de stad als geheel rijker van wordt. In de StadBuitenStad van de toekomst moet die vrijheid gekoesterd worden.
38
Küchen monument, Duisburg, Mülheim, Hamburg, Warschau, Giessen, Berlijn, Raumlabor Berlin
39
De veranderende stad tentoongesteld StadBuitenStad staat in een traditie van tentoonstellingen over een stedelijk landschap in verandering. De veranderende stad spreekt tot de verbeelding, niet alleen nu maar ook in het verleden. In 1910 werd door de ‘studie-commissie ter inrichting der Antwerpsche Agglomeratie’, een tentoonstelling samengesteld met de resultaten van de internationale ontwerpwedstrijd die zich op hetzelfde grondgebied richtte als Labo XX vandaag. In 1932 maakt dezelfde commissie ter gelegenheid van haar 25-jarig bestaan een nieuwe tentoonstelling. Naast een stand van zaken over de verstedelijking van de agglomeratie, kijken de makers achterom en tonen aan de hand van pittoreske gravures hoe ‘de buitenijen, het grondgebied buiten de Leien, tot voor korte jaren nog een landelijk karakter had’. In 1942, in volle oorlogstijd krijgt Renaet Braem de opdracht van de provincie om een tentoonstelling te maken die de studie van de verstedelijking koppelt aan de campagne voor goeie ruimtelijke ordening. ‘Bezoeker, het gaat u aan’ schrijft hij onderaan de schets van een sculpturale, didactische installatie die midden de ‘marmeren zaal’ van de dierentuin zal worden opgericht. StadBuitenStad neemt de draad op bij Antwerpen’93. Stadsontwikkeling werd niet langer opgevat als technocratische bezigheid maar als culturele praktijk. Daarbij hoorde de nodige aandacht voor stadsfotografie. De blik richtte zich tijdens deze culturele manifestatie nadrukkelijk op de negentiende-eeuwse gordel. Vandaag verlegt de blik zich naar buiten en komt de verandering van de buitenstad in beeld.
40
Tentoonstelling 1932
41
Labo XX Kiezen voor de twintigste-eeuwse gordel Labo XX is het project waarmee Antwerpen zijn twintigste-eeuwse gordel – het stedelijke grondgebied buiten de ring en de singel – wil leren kennen en vernieuwen. Na jarenlange succesvolle stadsvernieuwing in de binnenstad en de negentiende-eeuwse gordel lijkt de stadsvlucht gekeerd en is de kernstad weer een aantrekkelijke plek om te wonen. De sterke bevolkingsgroei van de afgelopen jaren was dan ook vooral daar merkbaar. Daardoor zijn de maximale dichtheid en capaciteit er stilaan bereikt. Volgens de stad kan toekomstige bevolkingsgroei best worden opgevangen in de twintigste-eeuwse gordel, een gebied dat bovendien aan vernieuwing toe is. Met die keuze vermijdt de stad overmatige verdichting in de binnenstad en verdere consumptie van de schaarse open ruimte binnen en buiten de stadsgrenzen. Omdat het haast letterlijk en figuurlijk om stedenbouwkundig onontgonnen gebied gaat, organiseerde de stad een wedstrijd om het potentieel van de twintigste-eeuwse gordel te onderzoeken. Deze tentoonstelling toont de resultaten van dat ontwerpend onderzoek. De vier geselecteerde ontwerpteams gingen na hoe de stadsgroei een nieuwe investeringsgolf voor onze twintigsteeeuwse gordel op gang kan brengen. Die moet niet alleen bijkomende woningen opleveren maar ook nieuwe publieke ruimte, hoogwaardig openbaar vervoer en kwaliteitsvolle stedelijke voorzieningen. +100.000 Sinds 2000 groeit de Antwerpse bevolking weer aan, na 80 jaar van bevolkingsafname. Hoe sterk die groei zich zal doorzetten, is niet exact te voorpellen. De studiedienst van de stad maakt jaarlijks een bevolkingsprognose met telkens drie scenario’s. Labo XX gaat uit van het ‘gematigde’ scenario uit de prognose van 2013, dat 100.000 extra inwoners voorspelt tegen 2030. Ook de samenstelling van de bevolking verandert sterk. Elk jaar verlaten ongeveer 25.000 inwoners de stad en komen er even veel bij. Ook binnen de stadsgrenzen zijn er jaarlijks ongeveer 50.000 verhuisbewegingen. Dat zorgt voortdurend voor veranderingen en verschuivingen in de bevolkingssamenstelling. Zo was er de afgelopen jaren een sterke stijging van het aantal jongeren. Antwerpen vergrijst dus niet, in tegenstelling tot de rest van het arrondissement.
42
43
Bij het opvangen van de bevolkingsgroei wil de stad haar voorzieningen op peil houden en ze afstemmen op de bevolkingssamenstelling. Daarom maakt ze berekeningen om de toekomstige nood aan woningen, voorzieningen en arbeidsplaatsen in te schatten. Voor 100.000 extra inwoners moeten er 50 extra basisscholen, 10 sporthallen, 21 kinderdagverblijven, 88 artsen en 34 supermarkten bijkomen. Maar omdat prognoses nooit zeker zijn, houdt de stad de evoluties permanent in de gaten en stuurt ze de verwachtingen voortdurend bij. Het stedelijk potentieel van de zuidrand Ter voorbereiding van het ontwerpend onderzoek van Labo XX voerde de stad een grondige analyse uit van de ruimtelijke ontwikkeling van Antwerpen op stadsregionale schaal. Daaruit blijkt een sterke interactie tussen de historische ontwikkeling van de stedelijke nederzettingsstructuur en de fysisch-geografische structuur van de regio. De verstedelijking heeft zich vooral doorgezet ten zuiden van de stad. In de context van de industriële revolutie kwam het gebied centraal te liggen op de economische ruggengraat van de Belgische natiestaat. Stap voor stap is ten zuiden van de stad een sterk ‘vernette’ ruimtelijke structuur ontstaan. De resultaten van de stadsregionale analyse pleiten voor de verdere ontwikkeling van die al goed uitgeruste ‘onderlegger’. Indien verdichting en vernieuwing slim aan elkaar worden gekoppeld, zijn verschillende gebieden klaar om uit te groeien tot aantrekkelijke stedelijke ruimtes met een hoogwaardig voorzieningenniveau. In andere gebieden zouden daar veel meer investeringen voor nodig zijn. Bovendien is de zuidrand bij uitstek geschikt voor verdichting wegens de strategische ligging binnen de Vlaamse Ruit en op de as Antwerpen-Brussel. Mogelijkheden, invalshoeken en selectieve verdichting Het ontwerpend onderzoek van Labo XX is een mogelijkhedenonderzoek. Het legt een diversiteit aan ideeën en mogelijkheden bloot die toelaten de discussie over de toekomst van de twintigsteeeuwse gordel concreet en in detail te voeren. Van daaruit werkt de stad verder aan een visie en een actieplan, dat ze zal opnemen in de actualisatie van het strategisch Ruimtelijk Structuurplan Antwerpen. De vier teams voerden hun onderzoek elk vanuit een eigen invalshoek. Twee teams vertrokken van de kenmerken van het gebied zelf: de structuur van de open ruimte (Palmbout/De Nijl) en het openbaarvervoersnet (Buur). De strategie volgde dan uit de analyse van die kenmerken. De andere teams vertrokken vanuit strategieën: kapitaalsvorming en haalbaarheidscriteria (51N4E/
44
Connect&Transform) en centrumvorming en clustering van voorzieningen (Maat/Posad). Vervolgens scanden ze het gebied op de eigenschappen en voorwaarden die nodig zijn om die strategieën toe te passen. In beide gevallen maakt het onderzoek een slingerbeweging tussen algemene principes en specifieke gebiedskenmerken. Daarbij is de belangrijkste vraag: welke gebieden zijn klaar voor de overgang van stadsrand naar voorstad? In die zin is het onderzoek een oefening in selectieve verdichting, of een voorlopige cartografie van deelruimtes waarin verdichting en vernieuwing kunnen samengaan. Van halte naar knoop Volgens team Buur kunnen nieuwe ontwikkelingen het best ingeplant worden op locaties die goed ontsloten zijn met het openbaar vervoer. Met dat uitgangspunt onderzocht het team het potentieel van een nieuwe tangentiële tramlijn die als een verbinding, rocade genoemd, centraal door de twintigste-eeuwse gordel loopt. De nieuwe noord-zuidlijn verbindt Merksem met Hoboken (en bij uitbreiding Linkeroever) en heeft een groot structurerend vermogen. De rocade wordt geïntegreerd in het stedelijke weefsel en draagt bij tot de verdere ‘vernetting’ en ‘verknoping’ van de bestaande structuur. Door de toename van het aantal tramhaltes komen er ook meer haltes aan kruisende lijnen te liggen. Daardoor worden er meer richtingen rechtstreeks bereikbaar en ontstaan er knooppunten met een hoger bedieningsniveau dan gewone haltes. Zo zetten we de stap van een minimale bediening naar een volwaardige stedelijke mobiliteit. De rocade zorgt voor een betere bediening van de reeds aanwezige bovenlokale voorzieningen in de twintigste-eeuwse gordel. Maar ze creëert ook nieuwe mogelijkheden voor verdichting op plekken die vandaag niet goed ontsloten zijn. De rocade is geen alternatief voor tramverlengingen of voor een singeltram. Het onderzoek van Buur pleit er wel voor om de ‘vernetting’ van het radiale openbaarvervoersnetwerk voorrang te geven op de verlenging van de tramassen. Groene lobben Team Palmbout/De Nijl onderzocht hoe verdichting kan samengaan met de opwaardering van de bestaande groenstructuur. Groene ruimte is nadrukkelijk en veelvuldig aanwezig in de twintigste-eeuwse gordel. Grote parken, zoals het Rivierenhof en het Middelheimpark, zijn verankerd in de collectieve verbeelding van de Antwerpenaar. Maar ook kleinere en lokaal georiënteerde groene ruimtes bepalen mee de identiteit van de twintigste-eeuwse gordel.
45
De structuur van de groene open ruimte is echter erg versnipperd, zowel binnen de stad als op stadsregionaal niveau. De stedelijke structuur is nauwelijks op de groene ruimte afgestemd. Groene ruimtes zijn vaak slecht toegankelijke ‘achterkanten’. Team Palmbout/ De Nijl gebruikt de mogelijkheden van het landschap om richting te geven aan de ontwikkeling. Het wil vanuit de open ruimte ‘tegendruk’ organiseren om het bestaande weefsel te verbeteren en verdichten. Strategisch gekozen deelprojecten onderzoeken de mogelijkheden om een samenhangende groenstructuur, bereikbaarheid en functionele verbindingen te bouwen. Door selectief in te zetten op de herontwikkeling van stedelijke ‘randen’, waar bebouwing stopt en groene open ruimte begint, worden groene achterkanten volwaardige voorkanten. Op strategische plaatsen worden ongebruikte, residuele groenruimtes aangesneden om hoogwaardige publieke ruimte en toegankelijk groen te realiseren. Microcentraliteit Team Maat/Posad onderzocht de mogelijkheden van ‘microcentraliteit’, een nieuw type van programmering van voorzieningen, inclusief nieuwe collectieve duurzaamheidstechnieken. De voormalige gemeentelijke centra in de twintigste-eeuwse gordel hebben elk hun eigenheid. Maar voortschrijdende verstedelijking heeft de relaties tussen de districtscentra herschikt. De winkelcentra in de districten hebben het moeilijk en voelen de concurrentie van de binnenstad en de grote suburbane winkelcentra. Voor de verdichting en vernieuwing van het gebied schuift team Maat/Posad het concept ‘microcentraliteit’ naar voren, naast de ‘monocentraliteit’ van de binnenstad en de ‘polycentraliteit’ van de districten. Microcentraliteit reikt een nieuw type van programmering aan. Het is complementair aan het bestaande voorzieningenniveau en staat in functie van nieuwe behoeften. Microcentraliteit doorbreekt ook de monocultuur van de suburbane woonmilieus. Het gaat om functionele verdichting, waarbij projecten gespreid worden in plaats van geconcentreerd. Microcentraliteit wordt verkregen door nieuwe voorzieningenclusters en diensten in te brengen, en door grote, monofunctionele bedrijven en voorzieningencomplexen (zoals ziekenhuizen, onderwijsinstellingen en sporthallen) open te werken. Een aanpak die meteen ook mogelijkheden biedt om duurzaamheidstechnieken toe te passen (zoals warmtenetten en duurzame opwekking) en voorzieningen te collectiviseren (denk aan autodelen of buurtparkeren).
46
Kapitaal als hefboom Team 51N4E/Connect&Transform onderzocht financiële hefbomen om tot gezamenlijke acties te komen in de twintigste-eeuwse gordel. Financiële haalbaarheid, het samenbrengen van partijen en perceelsoverschrijdende projecten zijn altijd moeilijke facetten van stadsvernieuwing. Welke inzichten ontstaan er bij het doordenken van complexe stadsvernieuwingsoperaties vanuit financieel oogpunt? Hoe kunnen die inzichten gebruikt worden om een strategisch en toekomstgericht beleid uit te bouwen? Om daar een zicht op te krijgen, moeten we de stad als kapitaal lezen. Zo leest team 51N4E/Connect&Transform de twintigsteeeuwse gordel als een omgeving die snel werd ontwikkeld, rijk aan contrasten en mogelijkheden voor verdere ontwikkeling. De meeste van die mogelijkheden vereisen echter afstemming tussen de stad, eigenaars, bewoners, gebruikers en investeerders. Team 51N4E/Connect&Transform onderzocht drie mogelijke ontwikkelingsdynamieken. De collagedynamiek verkent samen met eigenaars mogelijkheden tot herontwikkeling van onderbenutte terreinen zoals baanwinkels, supermarkten en opslagplaatsen. In de coalitiedynamiek zetten stakeholders samen perceelsoverschrijdende projecten op om het potentieel van versnipperde gebieden te maximaliseren. En met de ketendynamiek bundelen burgers de krachten om lokale ‘waardenketens’ te ontwikkelen die een directe meerwaarde bieden voor henzelf als gebruiker. Denk bijvoorbeeld aan gedeelde tuinen of parkings, samen boodschappen bestellen, of zorg voor kinderen of ouderen.
47
Colofon
StadBuitenStad
Deze tentoonstelling toont werk van:
Curatoren Christoph Grafe (Vlaams Architectuurinstituut) Michiel Dehaene (Universiteit Gent) Kristiaan Borret (Bouwmeester Maître Architecte voor het Brussels Gewest) Curator en scenograaf Jean Bernard Koeman Chef productie JB Koeman Bass Beek Productieassistentie Sam Lanckriet Fotografie Fabian Schröder Grafische vormgeving Asger Behncke Jacobsen Opbouw Veerle Vermeyen, Guy Anthoni, Dirk Lesoil, Johan De Meulder, Marc De Block, Kris Kenis Communicatie Siska Claessens Zakelijke ondersteuning Stefan Siffer, Marion Witteveen Vertaling Gregory Ball Eindredactie Bart Biesbrouck, Ayala Agranat, Michiel Dehaene In samenwerking met Marius Grootveld (Het ruimteboek, Veldwerk Architecten) Tom Broes (Universiteit Gent) Bart Tritsmans (Universiteit Antwerpen)
Kunstenaars Jan Wildens (1586-1653), Imogen Stidworthy, Paul Casaer, Stephan Keppel Fotografen Fabian Schröder, Jan Kempenaers, Filip Dujardin, Bas Princen, Hans van der Meer, Kim Zwarts, Jeroen Verrecht, Philippe Ruault, Veit Landwehr, Philipp Ebeling, Karin Borghouts, Götz Wrage, Stijn Brakkee, Johan Dehlin, Christoph Grafe, Marius Grootveld Modellen ‘Silo’ en ‘Rollercoaster’ door John van Oers en Fien van Elsen Maquettes van OFFICE Kersten Geers David Van Severen, Bovenbouw Architectuur, Architecten De Vylder Vinck Taillieu, BeL – Anne-Julchen Bernhardt und Jörg Leeser, De Smet Vermeulen architecten, Korteknie Stuhlmacher Architecten, 1010 architecture urbanism, NL architects, Zeinstra Van Gelderen Met dank aan MILO Profi, Akinci Gallery, het Ruimteboek, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België
Labo XX
IE
UR
SW ETENSC
H AP
PE N
ING
EN
Projectteam Isabelle Verhaert, Valerie Van de Velde, Toon Vanobbergen, Virge Smets Grafische vormgeving Ellen Van Huffel Begeleiding Michiel Dehaene, Jean Bernard Koeman Communicatie Petra Panis, Katherine Meersman Eindredactie Alix Lorquet, Hans Willems Ontwerpend onderzoek BUUR – bureau voor urbanisme (Johan Van Reeth, Kathleen Van de Werf, Kevin Penalva, Diego Luna, Charlotte Deckers, Toon Manders, Maritza Toro, Simona Paplauskaité); Maat ontwerpers, Posad Spatial Strategies, Shinsekai Analysis, 3 E (Peter Vanden Abeele, Laura Nagels, Emile Revier, Sarah Van Appeldoorn, Kai Van Hasselt, Marianne Lefever); Palmbout Urban Landscapes, De Nijl Architecten, Blauwdruk Stedenbouw, Feddes Olthof Landschapsarchitecten (Jeroen Ruitenbeek, Leonie Rupert, Endry Van Velzen, Erik van den Berg, Roser Igual, Els Nulens, Bertie Olthof); 51N4E, Connect&Transform (Freek Persyn, Dieter Leyssen, Annaik Deceuninck, Jan De Visch, Bart van de Putte)
AR
48
C H IT
EC TU
UR
49
50
Ontwerp en bronnen Jean Bernard Koeman
architectuur tentoonstellingen lezingen films boeken ... something
in deSingel
www.desingel.be t +32 (0)3 248 28 28 Desguinlei 25 B-2018 Antwerpen f deSingelArtCity
www.vai.be t +32 (0)3 242 89 70 Jan Van Rijswijcklaan 155 B-2018 Antwerpen f Architectuurinstituut
Het Vlaams Architectuurinstituut wordt betoelaagd door de Vlaamse Overheid. Het programma wordt mee mogelijk gemaakt door Reynaers Aluminium, Group Bernaerts. deSingel is een kunstinstelling van de Vlaamse Overheid en geniet de steun van de Provincie en de stad Antwerpen. Mediasponsors zijn Canvas, Cobra.be, De Standaard, Klara en Knack. deSingel is een kunstinstelling van de Vlaamse Overheid
mediasponsors
deSingel CityOutsideTheCity
Fri 27 February Sun 7 June 2015
Expo Beel laag
Guided tours in the exhibition Guided tours on Sunday March 15, April 26, May 10 2015 at 14:00 | Price is €5 Reservation is necessary via
[email protected] or +32 3 248 28 28
Practical information open from Wednesday until Sunday, from 2 until 6 p.m., closed on Mondays and Tuesdays. entry price: €5 tickets for sale at the entrance of the exhibition
A guided tour for a group consisting of max. 20 people is also possible on reservation, €60, reservation via www.antwerpenaverechts.be Side Program Apart from the lecture series CityOutsideTheCity – The discovery of the suburbs, we also organize guided tours in the suburbs of Antwerp. More information on www.vai.be D/2015/5.497/13
Coproduction exhibition Flemish Architecture Institute, deSingel International Arts Campus Coproduction presentation Labo XX Flemish Architecture Institute and the city of Antwerp
3
CityOutsideTheCity The CityOutsideTheCity is the alternative for those who do not want or cannot afford to live in the inner city. It is easily accessible and offers a variety of different environments and dwellings, as well as a range of schools and amenities within green surroundings. For many European cities, it is in these districts that a balanced mixture of housing can be developed. The CityOutsideTheCity is different, more relaxed, more open, greener. The CityOutsideTheCity is changing. Yesterday’s ideals of suburban living are rapidly becoming history here. Previous generations of owner-occupiers are ageing and selling their homes. New inhabitants are entering the scene. The suburbs are becoming less homogeneous. Houses are being bought up to be redeveloped into flats. The CityOutsideTheCity has great potential. The basic infrastructure is already in place. At the same time, there is room for further development. What is lacking is imagination. The exhibition explores this potential in three forms: Eleven photos from Antwerp Extra Muros: eleven scenes that illustrate how different worlds meet in the city’s outskirts and evoke the prospect of a new urbanity. Research by design: the results reached by Labo XX, commissioned by the Antwerp city council. Design work by four renowned firms examining how the densification of the suburbs could also yield a better and more interesting city. An associative thematic journey, stopping at 14 points in the history of the European suburb, providing inspiration for possible futures: pictures from elsewhere and yesteryear to overcome the poverty of collective imagination from which the outer areas of the city suffer. Three ways to picture a new identity for the CityOutsidetTheCity as a promise for the future: relaxed and, at the same time urban; rich in variety and qualities; a new promise for the contemporary metropolis as a place to live and work.
4
Thoughts and sources Jean Bernard Koeman
5
Scenes on the edge of the city Michiel Dehaene and Jean Bernard Koeman on CityOutsideTheCity For most central cities in Europe, the period of decline and urban flight seems to belong to the past. The growing success of the inner city is rapidly turning into a problem. The urban renewal that made the inner city attractive again is gradually coming up against spatial and demographic limits. However, just outside the renewed urban core, opportunities for high-quality urban growth are waiting to be explored. The CityOutsideTheCity exhibition shows the potential qualities of this twentieth-century belt. The curator Michiel Dehaene and curator/ designer Jean Bernard Koeman explain. Last year, the so-called twentieth-century belt was studied by Labo XX, a project in which Antwerp city council examined how the historical suburbs of the city could absorb the expected growth in population. The projected growth means that space has to be found not only for more homes, but also for extra amenities, workplaces and recreational facilities. As part of Labo XX, four design teams took on this task, each team developing a specific speculative approach, proceeding from different aspects. In which way is CityOutsideTheCity more than the presentation of the designs made within the context of Labo XX? Michiel Dehaene: Last autumn, we presented these results in the form of a book and a colloquium. Today the results are indeed an important aspect of the exhibition. Labo XX was, however, very much focused on the Antwerp context. For the CityOutsidetheCity exhibition, we have opened up the topic to other cities. Many cities of a similar size have often experienced a similar post-war building boom, which used a great deal of space just outside the city. Just like Antwerp, these cities are faced with the ambiguous legacy of fifty years of suburbanisation. In many of these European cities, the meaning of this ‘suburban lifestyle’ is currently being questioned and discussed. What should we understand by ‘suburban life’? Michiel Dehaene: A house of one’s own with a private garden on the outskirts of the city and in green surroundings. Surroundings that
6
arose out of the logic of flight from the city. Until yesterday, this was the housing ideal of many, as part and parcel of a social deal. This dream is very quickly becoming a thing of the past, because the social imagination behind it is vanishing. Literally, the ideal is becoming history, because the suburban housing stock is ageing. It has been consumed by an ageing population that is now seeking new places, often looking to move to the inner city. Historically, the suburban scenario represented the best of both worlds, combining the advantages of the countryside and the city. But in a very short time, it is in danger of becoming the worst of both worlds: neither city nor countryside. Many cities are now realising that they will have to factor this in. Not only by anticipating the problems that this rapid change is bringing along, but also by actively exploring its undeniable potential. In Antwerp, we have seen a wave of urban renewal that was mainly focused on the city centre and the nineteenth-century belt. These projects are of course not yet entirely finished, and it is necessary to keep on investing in the inner city, but there is very little margin left. However, outside the Singel, there is more margin to strategically accommodate the expected demographic growth. What is more, the people who live there (in contrast to the outer suburbs) are eager to be more closely connected to the city. How do you put this scenario into practice? Michiel Dehaene: That’s the big question. The twentieth-century belt has been largely parcelled out in private lots. Private home ownership was in Belgium one of the cornerstones of the Welfare State. Housing was sold as a commodity that opened up the perspective of prosperity and self-realisation. This gave rise to an environment that has in a certain sense been deprived of developing social scenarios attuned to a more urban way of life. If you let everything run its course, the process of urbanisation will produce a certain level of urbanity, but only a precarious variant of it, one marked by growing conflicts, traffic problems, high heating costs. The option of the ownership society avoided these collective challenges but can now no longer delay these inherently urban questions. Rather than fighting the symptoms, we need to take a step forward and begin to ‘renegotiate’ the status quo of this historical legacy, so that we not only face a lingering (sub)urban crisis but may also begin to enjoy the virtues of living together in an urban way. To put it simply: urbanity only begins when one has two bakers nearby, and hence can make a choice. When there are several schools rather than one, and a labour market with different jobs on offer. When there is a surplus, a cocktail. To have those options, one has to move towards a more intensive organisational form from which society collectively benefits. The most important working hypothesis for
7
Labo XX is: you have to focus on those places that are already on the threshold of a more urban form of organisation. And it is precisely the twentieth-century belt, at least parts of it, that is ready. For example, there are already three tramlines; all you have to do is connect them. The most difficult task is probably to convince investors of the added value. How do you make an exhibition about such a varied subject? Michiel Dehaene: In CityOutsideTheCity we open up the ‘lab’ of the ongoing exploration of the twentieth-century belt to the general public. The discussion amongst professionals requires a debate in society. We initiate this in the exhibition by indicating places and generating images of what the twentieth-century belt could look like. We are creating a space in which we bring the abstract discussion of demography, urban renewal and densification back to the public. Not a walk in the park, but rather a double experiment. The results of Labo XX are confronted with a sort of ‘association machine’ created by Jean Bernard. Jean Bernard Koeman: In my ‘dialogue machine’ – a pill-shaped construction that I prefer not to call an ‘installation’ – I have, as it were, made a new imaginary ring around Antwerp. Fabian Schröder’s photos hang on that ring in the correct positions, in geographical order and produce an intelligible logic. One cannot venture inside the ring – that’s where the mediaeval city lies. Around it I arranged all sorts of references at eye-level. A fine glossy photo of a Großform from the 1930s, a contemporary proposal by an architectural firm and so on. You have to view it in layers, with a complexity and an abundance of possible points of attention and related reference materials. Alongside the linear account of the Labo XX material, you have to explore the ‘dialogue machine’ via an obligatory linear route. In this way, one is invited to discover the twentieth-century belt anew, and will be astonished by the developments it has undergone. Michiel Dehaene: The exhibition has no central point, but consists only of a periphery. Jean Bernard’s ‘machine’ presents a sort of collective archive, an architectural catalogue with a selection of images and references from other European suburbs. We drew references from similar laboratories such as those in Bordeaux and Hamburg, but we equally are looking at the past, because the transformation from suburban belt into a more intensive form is not new. It occurs constantly. In the Charlottenburg area of Berlin, for example, they managed to do it without much trouble in the 1920s. And look what a marvellous environment that yielded. There was successful investment in new buildings, public space and amenities, or, in short, a new piece of the city.
8
Fabian Schröder photographed eleven places in the twentiethcentury belt for the exhibition. What role do they play? Michiel Dehaene: They provide a poetic image of the potential of the belt. They are unknown places, streets that most Antwerp people have never heard of, but are gaining a new meaning as the city grows. Jean Bernard Koeman: In themselves, they are not the most photogenic locations at all. We needed a sort of uniformity so as to bring out their merits. We took the photos from a hydraulic work platform so as to capture the combination of several elements: housing, workplaces, industry, sport and allotments. These combinations of elements are pictured in a uniform manner, offering points of rest to leave room for the open interpretation of the other layers of the exhibition. Michiel Dehaene: The pictures are tableaux of situations in which random elements have been accumulated and are at the brink of becoming more urban. After a period in which photographers have rendered environments such as these in an aestheticizing, distant and neutral way, we were deliberately looking for a more active gaze. We debated for some time whether there should be people in the photos or not. In the end, Fabian and Jean Bernard decided to take the pictures at night, because at dusk the space is articulated by the lighting, which registers or anticipates in a poetic manner the presence of human activity. The common denominator between the various elements in CityOutsideTheCity is experimentation, the laboratory. It is an exhibition about potential. This is why it contains several threads, because we are looking for different ways of portraying this potential. We try to associate what can be readily found in the suburb as we know it with what we know from elsewhere. We hope to demonstrate that ‘urbanisation’ does not mean ‘making things look like the city centre’. It is a different, more relaxed, kind of urbanity we are exploring, held together by a different mayonnaise. Bart Biesbrouck
Michiel Dehaene is associate professor in urbanism at the Faculty of Architecture and Urban Planning at Ghent University. He was also an advisor to Labo XX. Jean Bernard Koeman is an artist, stage designer, exhibition designer and lecturer at the Gerrit Rietveld Academy (Amsterdam). He is known among other things for his collaboration with Les Ballets C de la B and Toneelhuis.
9
CityOutsideTheCity
10
Thoughts and sources Jean Bernard Koeman
11
A sea of houses and gardens The dream of a garden of one’s own. Even if it has the size of a handkerchief, with room for a single cherry tree, the private garden adds an extra dimension to the home. Experimental housing, combining low-rise building with high density, has fascinated architects for a long time. Such housing experiments take inspiration from the Mediterranean houses around a patio or atrium, one of the Ur-types of human dwellings. The garden becomes a private space for one individual or one household, completely secluded from the outside world. In the 1960s and 1970s, architects in Scandinavia, Switzerland and Britain explored the model of the atrium house as a way of making residential neighbourhoods in the city. But the traditional Flemish terraced house in the suburbs can also be converted into a house where the garden becomes an enclosed outdoor room.
12
Weekend House (2012), Merchtem, Belgium, Office Kersten Geers David Van Severen
13
Collective figures – living around a garden The Low Countries had a tradition of living around a communal space since the late Middle Ages: in small courtyards with just a few houses, or in large ensembles such as the Flemish beguinages. In the nineteenth century, the communal courtyard was rediscovered as a form of housing for the modern metropolis and as an alternative to the back alley and bye-law housing. The grouping of a number of houses provides the opportunity to share a collective green space and to manage it cooperatively. In the English garden cities and the German Siedlungen of the early twentieth century, architects studied the possibilities of the courtyard model: sometimes in imitation of a mediaeval cloister, sometimes as a large communal garden, or as a sort of enclosed park with a communal vegetable garden or playground. Living around a communal garden is also an attractive option for many people in the contemporary suburb. Sharing adds an extra dimension to the garden.
14
Hampstead Garden Suburb (1906), London, England, Parker & Unwin
15
Enclave – the oasis in the city The mediaeval mercantile cities of the Low Countries developed in two dominant forms. The greater part of the city, its core and the harbour, consisted of merchants’ and craftsmen’s houses built along streets and squares where the economic life of the city went on. Elsewhere there were the monasteries, convents and institutions with enclosed but communal open spaces as enclaves in the city. These enclaves express a different model of life, usually with a religious foundation or background. In modern times, the suburb provides the space for new developments for those institutions that are gradually taking over the role of the convents: hospitals and institutions for care and education. The suburb offers the space for the incorporation and accentuation of landscape elements in the enclave. This gives rise to parks with pavilions or urban villas. The model of the urban enclave provides the possibility of realising urban housing in a landscape setting. Projects for green enclaves offer an attractive alternative to the house with garden in the outer suburb, for young families and individuals who prefer to continue living in the city while wishing to keep it at a sufficient distance.
16
Puu-Käpylä (1925), Helsinki, Finland, Martti Välikangas
17
Urban villa – a city of villas The detached house – or villa – has been the model representing the refuge from the city since antiquity. In the eighteenth and nineteenth centuries, the villas and country houses of the wealthy were also pioneers in the development of the suburbs of London, Rome, Paris, Brussels or Antwerp. In the post-war period, the ideal of the villa is gradually democratised – a house with a garden for everyone, but in a form perverted by its suburban context. There is no escape from urban sprawl. It is possible, however, to make a city with villas. The twentiethcentury development of the suburbs of Rome proves that dense building with detached collective housing blocks, the palazzine, yields good quality: spacious homes often with generous balconies, attractively laid out small communal gardens and the doctor, baker and hairdresser nearby. Architects study the potential of the urban villa for the development of the contemporary city: as part of a residential park or car-free enclave, as part of an open ensemble with a view on a shared garden or simply as a single urban mansion shared by a number of households.
18
Urban Housing (2008), Finsbury Park, London, England, Sergison Bates architects
19
Giants, rocks, castles in the air – the Großform in the suburbs The edges of cities have historically provided room for large buildings that could not easily be inserted into the existing fabric. Monasteries, hospitals, factories - they all have in common that they transgress the scale of their surroundings and that their presence as buildings is on an urban scale. They are often major landmarks amidst the predominantly low-rise buildings of the suburbs. A large building can also be attractive for housing on the outskirts of the city: it often combines an urban level of amenities with a view of the landscape. And for its surroundings, the residential building as a Großform (literally big form, a term coined by the Cologne architect Oswald Matthias Ungers in the 1960s) can present a monumental exception from the monotony of the suburbs. With its pronounced shape and skyline it can be a beacon in the sea of houses.
20
Maison de Campagne (1780), Chaux, France, Claude-Nicolas Ledoux
21
The urban village – everything at hand Living in the city means living near to amenities. The butcher and the baker, the doctor, the chemist, the school, the day nursery, the gym, the pub, the post office, the library. Together they form points of density in the city: the square around the church, the main road, the market square. As the area outside the city became urbanised, new amenities have in the course of history arranged themselves around existing cores. The old village centres entered into a second life once they were swallowed up by the city. Where these historic centres did not exist, new ones were invented. The new parish with a modern church. Five flats with a new shopping centre. The cluster of amenities including school, library, community centre and old people’s home. Every time the density increases, the city replenishes itself with new micro-centres, new combinations of functions collected in overlapping user-domains: the community school, the newsagent with post office and parcel pick-up point, the petrol station as de facto night-shop, the neighbourhood health centre. Old and new programmes that not only functionally enrich the city, but also provide new necessary, small-scale landmarks. Nearby everything (but relying on the car) is replaced by everything nearby.
22
IGLO day nursery De Strandloper (2013), Linkeroever, Antwerp, Belgium. De Smet Vermeulen architecten
23
Centre outside the centre – new public places The suburbs are not only dormitory towns, but also a destination in their own right. Major new functions for which there was no place in the existing city found a place here: hospitals, university campuses, large shopping centres, sports complexes etc. define the mental map of the relaxed city. The building of these ensembles often precedes urbanisation. Nowadays there is the opportunity to build them into the city and develop them into fully-fledged public places for the whole city. The suburban shopping centre is emerging as an urban district in its own right. The sports enclave draws the city in, clustering cafeterias, turning the enclave into a public park and event space for weddings and birthdays. The educational campus becomes a university quarter. The high street becomes the Curry Mile – no longer the local centre, but a specialised, exceptional and highly urban environment. This specialisation often appears as a new life after a period of decline. Boulevard Zuid in Rotterdam was once the main shopping street in Rotterdam Zuid and today it is a specialised cluster of Turkish bridal fashion and design articles. The high street in Southall is known all over London as the place for Indian restaurants, close to the largest Sikh temple in Europe. Every inhabitant of Manchester knows Wilmslow Road to be the Curry Mile where all kinds of South Asian eateries have gathered.
24
Milton Keynes (1967), England, Derek Walker
25
Useful monuments – infrastructure as an urban decor The first urbanisation of the area outside the city took place by railway. Local trains, trams and the underground were the perfect means by which to open up land for new residential areas. In the new Metroland, this often produced some fine architectural specimens. Underground stations, tram junctions, works of art and viaducts were treated with the necessary care and heralded the coming of the city, which would later be built around it with the same sense of pride. The outskirts of the city later became above all a car-bound city with much less decorum, built within a coarsely-meshed network of spacious motorways. The result often lacks any sense of urbanity: an environment characterised by visual monotony, large distances and spaces devoted to parking. The outer city became a carbon city mapped out in accordance with a colour-coded hierarchy of roads. The CityOutsideTheCity is preparing itself for the post-carbon era. The new public transport links necessary for this transition provide opportunities for reconnecting infrastructure and the city. But the new sustainability techniques, heating technology, separated sewerage systems, rainwater storage and sustainable energy production also add a new layer. Where this underground world of utility systems emerges above ground, a new landscape is formed, comprising totems large and small that celebrate the collective project for the city and can give it a public significance. From manhole cover to heat hub, from tram stop to biomass power station.
26
Ventilator Obelisk, Igusa, Tokyo, Japan
27
Pleasure gardens Sometimes the city turns itself inside out, and special places in the suburbs become the temporary centres of the city. On summer evenings, Berliners meet up in the Biergärten, the Viennese in the Prater and Antwerp people on the St Anna beach, in the Middelheim Park or the Rivierenhof. The outskirts of the city have for a long time offered places of amusement and entertainment. Outside the city, fewer and different rules applied from those inside the walls. Eighteenth-century London, for instance, had a variety of commercially-run pleasure gardens for sophisticated sociability in the summer. The best-known example is probably Vauxhall Gardens, while the working classes found entertainment outside the city, as in the Wurstelprater in Vienna and Folkets Gröna Lund in Stockholm. Many pleasure parks have since vanished. Others still exist as amusement parks, but in the meantime have been swallowed up by advancing urbanisation, such as the legendary Coney Island (1840, New York), Tivoli (1843, Copenhagen) and the Parque de Atracciones Tibidabo (1901, Barcelona). Yet the outskirts and the green areas in the suburbs still hold out the promise of summery freedom. Nowadays, the abundant open space on the outskirts offers the possibility of receiving old and new recreational activities and making them accessible to the general public.
28
Guingette de Faubourg Poissonnière, France, Claude-Nicolas Ledoux
29
Le jardin collectif The kitchen gardens and allotments in the area outside the city walls have for a long time been important for the production of food for the city. As a result of densification and urbanisation, however, the open spaces in the periphery have come under pressure and are gradually disappearing. The CityOutsideTheCity is still coloured green, but is no longer a productive landscape. The demand for locally produced food is increasing. The many small scraps of land enclosed between the residential centres on the outskirts of cities offer an opportunity for small-scale production. Places for gardens that can be cultivated communally or individually. In this way, the relationship between the city and the productive landscape can be restored; a relationship that has been broken only in the last fifty years as a result of the evolution towards a global food network. Inspiring examples of this include the Urbania farm on the outskirts of Amsterdam and the Chant des Cailles in Watermaal-Bosvoorde (Brussels), where a tenant cooperative manages an extensive agricultural company, including medicinal herb garden and event spaces for rent.
30
Kolonihaverne i Nærum (1948-49), Copenhagen, Denmark, Carl Theodor Sørensen
31
A second life Many of the buildings constructed during the post-1945 reconstruction period are now ready for a new life. The large ensembles in residential areas often no longer meet changing housing requirements and technical standards. Homes are too small, or offer too little comfort. Their deterioration is also clearly visible on the outside. The maintenance of the public domain has often been neglected. Projects for the improvement of conditions in residential areas often operate at several levels. A new outer façade transforms a dilapidated tower block in a French suburb into a vertical greenhouse and gives each home a living space. A former factory houses a new community that lives and works there. A residential building for several generations is housed in a former shop along the main road. But the public domain in the post-war districts also requires attention. This may take the form of new buildings that create intimate spots in the open green space. Elsewhere, unused infrastructure acquires a second life as a new neighbourhood park or walking route.
32
San Gimignano Lichtenberg (2012), Berlin, Germany, Brandlhuber+
33
Circles of play – sport as an urban truism The game creates the ‘magic circle’, the spell-bound circle within which the rules apply, the space where all attention is claimed by the ball, the team and the competition. Not much is needed to create this circle: a field, a framework, some lines. The sports facilities function as independent worlds while also enriching the city, providing a break from the routine of the weekdays. Infrastructure for sport and games provided exceptions in the predominantly residential nature of the city’s outskirts since the very beginning. The outskirts grew up with sport and games: such as the canteen or pub of the local sports club, but also the view of the football matches. In Antwerp, the flats around the sports centre het Rooi offered the prime seats, when the Berchem team was still in the Belgian first division. They form the lieu de mémoire of these ‘young’ parts of the city: this is where I learnt to swim; that’s where ‘our team’ won the national championship. As the outskirts become more densely built, the sports infrastructure is increasingly incorporated into the built urban fabric. The stadium is given a façade and its own public domain. The sports campus is turned into a dense urban ensemble, made accessibly by pattern of continuous paths, and becomes a public park. The sports clubs share a new cafeteria. The public park acquires an ecological swimming lake, the sports hall a climbing wall. The sports cluster absorbs other functions. A few shops in the base of the stadium, a conference centre, a wellness centre, a school. The circle of play puts up resistance to the city, and also forces it to make new combinations.
34
Il Bagno Pubblico di Bellinzona (1970), Bellinzona, Italy, Aurelio Galfetti
35
Werkstadtpalastgarten A number of freelance professionals, artists and industrialists enjoy the privilege of combining the places of living and working. The loft where daily life and work are combined. A villa in front of a small factory along the main road. Examples of the desire and need to combine life and work in close proximity to each other. Commuting takes time. The new working city puts its faith in short distances. The workplace is strategically located in the vicinity of urban functions and easy to reach by public transport. The working city thrives in complex, layered environments and concentrates on architectural models providing a mixture of housing and work at the level of the neighbourhood or building. The model of the working city is not new. Rather, it uses and reintroduces familiar and forgotten patterns of organising work and life. The nineteenth-century factory-owner’s villa and the traditional courtyard farmstead, where business and home share the premises, provide inspiration for architectural solutions in which production and housing are integrated once again.
36
Yardhouse London (2014), London, England, Assemble
37
Eccentric The suburbs have always been a place of refuge: for vagrants and fairground proprietors, for improvised dance halls and guinguettes, for travelling theatre companies. But also for eccentric loners who found on the margin ample space for their enterprise or dream mansion. In the suburbs we still see expressions of eccentricity that would not easily be accepted in the city centre. This openness to the unusual, sometimes visible, sometimes invisible, is one of the suburbs’ main qualities. It creates a freedom that enriches the city as a whole. In the CityOutsideTheCity of the future, this freedom must be fostered.
38
Küchen monument, Duisburg, Mülheim, Hamburg, Warschau, Giessen, Berlin, Raumlabor Berlin
39
Exhibiting the city while it is changing The CityOutsideTheCity follows a tradition of exhibitions on the changing urban landscape. The changing city captures the imagination, not only today but also in the past. In 1910, ‘The Commission for the Development of the Antwerp Agglomeration’ organised an exhibition of the results of the international design competition dedicated to the same area that is explored by Labo XX. In 1932, the same commission produces an exhibition for its 25th anniversary. Apart from a study of the urbanisation of the Antwerp agglomeration, the curators of the exhibition look back. A series of picturesque engravings show the ‘the outerland, the area outside the Leien, as still rural in character in a not so distant past’. In 1942, during the war, Renaet Braem is asked by the province to produce an exhibition which links the study of the urbanisation with the campaign for good spatial planning. ‘Visitor, you are involved’, he writes at the bottom of a design for a sculptural, didactic installation that will be erected in the marble hall of the Antwerp zoo. The CityOutsideTheCity exhibition stands on the shoulders of the cultural events organised in 1993, when Antwerp was Cultural Capital of Europe. Antwerp ’93 chose to frame urban development not in a technocratic manner but as a cultural practice, taking a keen interest in urban photography. The manifestation explicitly focused on the city’s nineteenth century belt. Today the gaze is directed outwards drawing attention to the changes in the old suburbs.
40
Exhibition 1932
41
Labo XX Opting for the twentieth century belt Labo XX is a project initiated by the city of Antwerp in order to explore and renew the city’s so-called twentieth century belt – the area that lies outside the ring motorway and the ‘Singel’, the nineteenth century fortification ring. After years of successful urban renewal in the city centre and nineteenth century neighbourhoods, the post 1945 exodus of the city’s population appears to have been reversed and the inner city is once again an attractive place to live. It is in the inner city that the impact of the increase in population has been felt most notably. The possibilities for further densification have largely been exhausted. According to the city council, future population growth can most realistically be absorbed in the area outside the ring motor way and the ‘Singel’, which is in need of rejuvenation. By opting for the twentieth century belt, the city of Antwerp can avoid the overdevelopment of the inner city but also prevent using even more of the scarce open spaces inside and outside the city’s boundaries. Since the twentieth century belt has long been outside the focus of urban planners, the city authorities launched a competition to start to explore its potential. This exhibition shows the research by design carried out by the four selected design teams. The teams examined how urban expansion might bring about a new wave of investment which, in addition to additional housing, should yield new public spaces, highquality public transport and an urban standard of amenities for the twentieth century belt. + 100.000 After eighty years of continuous decrease, the population of Antwerp has once again started to grow since the year 2000. One cannot predict precisely to what degree this growth will continue in the future. Annually, the city’s department of internal affairs draws up a prognosis of the size of the population comprising three scenarios. Labo XX proceeded from the ‘moderate’ scenario in the 2013 prognosis, which predicts an additional 100,000 inhabitants by 2030. The composition of the population is also changing radically. Every year about 25,000 inhabitants leave the city and as many arrive. There are also approximately 50,000 people moving within the boundaries of the city every year. This makes for constant changes and shifts in the make-up of the population. In recent years, for example, there has been a sharp rise in the number of young people. Unlike the rest of the region, Antwerp’s population is not aging.
42
43
As the city absorbs this population growth, the authorities wish to keep up the level of amenities and make sure these reflect demographic developments. 100,000 extra inhabitants means 50 additional primary schools, 10 extra sports centres, 21 nurseries, 88 extra doctor’s practices, 32 supermarkets and so on. But since prognoses are never certain, the future needs are monitored and continuously adjusted to the population forecast. The urban potential of the southern periphery In preparation for the research by design carried out by Labo XX, the planning department of the city made a thorough analysis of Antwerp’s spatial development on the scale of the urban region. This analysis shows an intense interaction between the historical development of the urban settlement structure and the physical geographical structure of the region. In the course of history, the urbanisation of the Antwerp urban region has mainly taken place in the area to the south of the city. During the Industrial Revolution, this area came to occupy a central position in the economic backbone of the Belgian nation state. As a result, a closely-meshed spatial structure emerged step by step to the south of the city. The results of the analysis argue for the further development of this foundation, which is already well equipped. If densification and renewal would be linked in an intelligent manner, several areas in this region may evolve to become attractive urban spaces with a high level of amenities, while a similar development in other areas would require greater investment. Furthermore, the southern periphery is perfectly suited for densification given its strategic location in the Flemish Diamond and on the Antwerp-Brussels axis. Possibilities, approaches and selective densification Labo XX’s research by design is a study of possibilities. It exposes a variety of ideas and opportunities. Its aim is to foster the debate on the future of the twentieth century belt based on detailed studies and clearly defined terms. Starting from these design studies, the city of Antwerp wishes to develop an overall vision and an action plan, which will be incorporated in the updated strategic Spatial Structure Plan for Antwerp. Each of the four teams carried out its research from a specific starting point. Two teams started out from the characteristics of the area itself: the structure of the open spaces (Palmbout/De Nijl) and the public transport network (Buur). In these cases, the strategy ensued from an analysis of these characteristics. The other teams started out from strategies of financial and programmatic development: capital creation and feasibility criteria (51N4E/
44
Connect&Transform) and the formation of focal points and the clustering of amenities (Maat/Posad). They then scanned the area for the required qualities and conditions for the application of these strategies. In both cases, the research oscillated between general principles and specific local characteristics. It turned out that the question largely came down to which areas are ready for the transition from periphery to acquiring a place in the urban field. In this sense, the research can be viewed as an exercise in selective densification, or as a provisional charting of particular locations in which densification and renewal may be combined. From stop to intersection According to the Buur team, new developments are most favourably located in places that have good connections with public transport. On the basis of this starting point, the team studied the potential of a new tangential tram line that would run through the centre of the twentieth century belt as a fast transport route. This new north-south axis would connect Merksem with Hoboken (and, by extension, Linkeroever (the Left Bank)) and would have a considerable capacity to consolidate the urban structure. This route could be woven into the urban fabric and contribute to the further meshing and interlinking of the existing structure. The tangential line would not only multiply the number of places that can be reached by tram but would also convert stops on the existing radial lines into points of intersection between two lines. These newly created intersections would provide a higher level of service than ordinary stops. As a result, a transition can be made from minimal service to full urban mobility. The new fast route would improve the accessibility of the existing supra-local amenities in the twentieth century belt, but would also open up areas for development. The fast route is not an alternative for the planned tram line extensions nor for a tram on the ‘Singel’. The study by Buur does, however, give priority to the closer meshing of the radial public transport network over the extension of the tram routes. A green framework The Palmbout/De Nijl team examined how densification and upgrading the existing green structure can be combined with the development of the twentieth century belt. Green space has a strong and abundant presence in this twentieth century belt. Large parks, such as the Rivierenhof and Middelheim Park, are engraved in the collective imagination of Antwerp’s residents. But much smaller and locally-oriented green spaces also help to define the identity of the twentieth century belt.
45
The structure of the green open space in the twentieth century belt is, however, extremely fragmented, both in the city and in the urban region. The urban structure is hardly adjusted to the green spaces. These are often poorly accessible marginal areas hidden behind buildings. The Palmbout/De Nijl team intends to give direction to the development of the twentieth century belt on the basis of the possibilities of the landscape. Starting from the open space, the designers propose to organise a counter-pressure to aid in the improvement and densification of the existing fabric. Strategically chosen smaller improvement projects can contribute to a coherent green structure, better accessibility and functional connections. By concentrating selectively on the redevelopment of urban ‘outskirts’ – where the built-up area stops and the green and open areas begin – Palmbout/De Nijl converts green fringe spaces into fully-fledged ‘fronts’. In strategic locations, unused, residual green spaces can be used to create high-quality public space and accessible green areas. Microcentrality The Maat/Posad team examined ways in which the twentieth century belt provides opportunities for a new way of programming amenities and for new (and collective) sustainable utilities. The former centres of each borough in the twentieth century belt all have their own character. However, The sprawling urbanisation has shifted the relationships between the centres of the various districts. The shopping centres in the local districts face serious challenges and suffer from the competition of the city centre and the big suburban shopping centres. For the densification and renewal of the twentieth century belt, the Maat/Posad team proposes the concept of ‘microcentrality’. As a third term alongside the monocentrality of the inner city and the polycentrality of the outer districts, microcentrality offers a new kind of programming, complementary to the existing level of amenities, satisfying new needs. Microcentrality also breaks down the monoculture of the suburban residential environments. It is a matter of functional densification, whereby projects are spread out rather than concentrated. Microcentrality can be achieved by introducing new clusters of amenities and services and by opening up large, monofunctional enterprises and amenity complexes (hospitals, educational institutions, sports centres, etc.). This approach can also yield opportunities to integrate sustainability utilities such as car-sharing and neighbourhood parking.
46
Capital as a lever The 51N4E/Connect&Transform team examined financial levers that can lead to collective action in the twentieth century belt. Financial viability, the building of actor coalitions, the merger of fragmented assets are notoriously challenging aspects of urban renewal. What insights arise when one thinks through complex urban renewal operations from a financial point of view? How can these insights be used to develop a strategic future-oriented policy? In order to produce a realistic idea of these potentials, 51N4E/ Connect&Transform propose to read the city as capital. In this view, the twentieth century belt appears as an environment that was rapidly developed and has a wealth of contrasts and possibilities for further development. However, most of these possibilities require that the city authorities, property owners, inhabitants, users, investors etc. establish new coalitions and forms of collaborating. The team examined three dynamics of development that could be used for this purpose. The ‘collage dynamic’ is intended to explore the possibilities for the redevelopment of underused sites such as roadside shops, supermarkets and warehouses together with property owners. In the ‘coalition dynamic’, the stakeholders collectively set up projects that cover several plots of land in order to maximise the potential of fragmented areas. In the ‘chain dynamic’, citizens join forces to develop local ‘value chains’ that have an immediate added value for themselves as users. Examples include shared gardens or parking spaces, joint acquisition of groceries, collective child- and elderlycare etc.
47
Colophon
CityOutsideTheCity
This exhibition shows works of:
Curators Christoph Grafe (VAi, Flemish Architecture Institute) Michiel Dehaene (Ghent University) Kristiaan Borret (Brussels Government architect) Curator and exhibition designer Jean Bernard Koeman Chief production officer JB Koeman: Bass Beek Production assistant Sam Lanckriet Photography Fabian Schröder Graphic design Asger Behncke Jacobsen Construction Veerle Vermeyen, Guy Anthoni, Dirk Lesoil, Johan De Meulder, Marc De Block, Kris Kenis Communication Siska Claessens Corporate support Stefan Siffer, Marion Witteveen Translation Gregory Ball Copy editors Bart Biesbrouck, Ayala Agranat, Michiel Dehaene In collaboration with Marius Grootveld (Het ruimteboek, Veldwerk Architects) Tom Broes (Ghent University) Bart Tritsmans (Antwerp University)
Artists Jan Wildens (1586-1653), Imogen Stidworthy, Paul Casaer, Stephan Keppel Photographers Fabian Schröder, Jan Kempenaers, Filip Dujardin, Bas Princen, Hans van der Meer, Christoph Grafe, Marius Grootveld, Kim Zwarts, Jeroen Verrecht, Philippe Ruault, Veit Landwehr, Philipp Ebeling, Karin Borghouts, Götz Wrage, Stijn Brakkee, Johan Dehlin Models ‘Silo’ and ‘Rollercoaster’ by John van Oers and Fien van Elsen Models from OFFICE Kersten Geers David Van Severen, Bovenbouw Architectuur, Architecten De Vylder Vinck Taillieu, BeL – Anne-Julchen Bernhardt und Jörg Leeser, De Smet Vermeulen architecten, Korteknie Stuhlmacher Architecten, 1010 architecture urbanism, NL architects, Zeinstra Van Gelderen Thanks to MILO Profi, Akinci Gallery, het Ruimteboek, Royal Museums of Fine Arts of Belgium
IE
UR
SWETENSC
H AP
PE
N
ING
Project team Isabelle Verhaert, Valerie Van de Velde, Toon Vanobbergen, Virge Smets Graphic design Ellen Van Huffel Counselling: Michiel Dehaene, Jean Bernard Koeman Communication Petra Panis, Katherine Meersman Copy editors Alix Lorquet, Hans Willems Research by design BUUR – bureau voor urbanisme (Johan Van Reeth, Kathleen Van de Werf, Kevin Penalva, Diego Luna, Charlotte Deckers, Toon Manders, Maritza Toro, Simona Paplauskaité); Maat ontwerpers, Posad Spatial Strategies, Shinsekai Analysis, 3 E (Peter Vanden Abeele, Laura Nagels, Emile Revier, Sarah Van Appeldoorn, Kai Van Hasselt, Marianne Lefever); Palmbout Urban Landscapes, De Nijl Architecten, Blauwdruk Stedenbouw, Feddes Olthof Landschapsarchitecten (Jeroen Ruitenbeek, Leonie Rupert, Endry Van Velzen, Erik van den Berg, Roser Igual, Els Nulens, Bertie Olthof); 51N4E, Connect&Transform (Freek Persyn, Dieter Leyssen, Annaik Deceuninck, Jan De Visch, Bart van de Putte)
EN
Labo XX
AR
48
C H IT
EC TU
UR
49
50
Thoughts and sources Jean Bernard Koeman
architecture exhibitions lectures films books ... something
in deSingel
www.desingel.be t +32 (0)3 248 28 28 Desguinlei 25 B-2018 Antwerpen f deSingelArtCity
www.vai.be t +32 (0)3 242 89 70 Jan Van Rijswijcklaan 155 B-2018 Antwerpen f Architectuurinstituut
The Flemish Architecture Institute is supported by the Flemish Government. The program is made possible by Reynaers Aluminium and Group Bernaerts. deSingel is an art institution of the Flemish Government and is supported by the Province and the city of Antwerp. Media Sponsors are Canvas, Cobra.be, De Standaard, Klara and Knack. deSingel is a Flemish government arts institution
Media sponsors
