1-1-2012
STEDELIJKE MUSEA DENDERMONDE
DENDERMONDE IN DE MEROVINGISCHE PERIODE (5DE TOT EN MET DE 8STE EEUW) LEERLINGENBUNDEL
Een kijk op de geschiedenis door de ogen van een museum |
Inhoud 1
Inleiding .........................................................................................................2
2
Algemeen beeld van de geschiedenis ............................................................3
3
4
2.1
De koningslijn...........................................................................................3
2.2
Het rijk van Clovis ....................................................................................5
2.3
Verandering van spijs… ............................................................................7
2.4
Het rijk na Clovis ......................................................................................9
Het land van Dendermonde .........................................................................10 3.1
De Zwijvekekouter .................................................................................10
3.2
De grafvondsten ....................................................................................12
3.3
Wonen in de Merovingische periode .....................................................13
3.4
Een unieke vondst ..................................................................................14
3.5
Verdere ontwikkeling van de site ..........................................................15
Bibliografie ...................................................................................................16
1
1 Inleiding Dendermonde; een stad gelegen op de kruising van de Schelde en de Dender. Het is een stad met een rijke geschiedenis. Een geschiedenis die terug loopt tot in de prehistorie. Deze bundel zal dieper ingaan op de plaatsing van de Merovingische dynastie in de geschiedenis. Dit is een dynastie die veel bijgedragen heeft aan de verdere ontwikkeling van Europa zoals het er nu uitziet. Vervolgens gaan we eens kijken wat de plaats van Dendermonde was binnen dit rijk. Zowel voor, tijdens, als na een bezoek aan het museum in Dendermonde zal deze bundel je helpen je weg te vinden in de geschiedenis van een stad waar je vaak in komt en misschien wel heel weinig van weet... Voor we dieper kunnen ingaan op de geschiedenis van Dendermonde zelf, beginnen we met een algemeen beeld te schetsen van wat er in die tijd aan de hand was in Europa op politiek vlak…
2
2 Algemeen beeld van de geschiedenis 2.1 De koningslijn
De tijd waarin we ons bevinden is de periode na het uiteenvallen van het Romeinse Rijk. Rond het jaar 476 valt het Romeinse Rijk ten prooi aan een grote crisis. Deze crisis zal, samen met invallen van Germaanse stammen, ervoor zorgen dat het grote West-Romeinse Rijk uiteen zal vallen in een westelijk deel en een oostelijk deel onder leiding van Germaanse stammen. Deze gebeurtenis staat beter bekend als het einde van het West Romeinse Rijk.
Binnen deze Germaanse stammen zaten enkele legendarische stamhoofden. De bekendste en belangrijkste lijn van koningen zijn de Merovingers.
1)
Clovis I, de koning der Franken, geschilderd door Dejuinne.
Bekijk de lijst van de Merovingische koningen. Duid op de tijdsbalk aan: Wanneer de Merovingische dynastie van start gaat. Wie de eerste Merovingische koning is. Wanneer de Merovingische dynastie eindigt. 3
Wie de laatste Merovingische koning is. Van wanneer tot wanneer Clovis regeert. Verbind dit met een van de koningen.
400
450
500
550
600
447
650
700
750 751
Hoe is de Merovingische dynastie aan zijn naam gekomen? ……………………………………………………………………… ……………………………………………………………………… ………………………………………………………………………. Wanneer stopt de koningslijn Merovingen en met welke koning?
van
de
……………………………………………………………………… ……………………………………………………………………… ……………………………………………………………………….
4
2.2 Het rijk van Clovis
Clovis zou de grootste vorst worden in de koningslijn. Na enkele succesvolle veldtochten beschikte hij over een groot rijk. Zijn rijk ging zich uitstrekken van de Pyreneeën tot over de Rijn. Clovis werd een soeverein vorst, zoals het ook was binnen het vergane Romeinse Rijk. Dit wil dus zeggen dat hij de macht ging hebben over een rijk met vaste grenzen en een ‘vaste’ bevolking.
Bekijk aandachtig de kaart en geef een antwoord op de vragen. 1. Welke steden waren de residentiesteden van de Merovingische koningen? Geef de dichtstbijzijnde stad een kleurtje. ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… 2. In welk gebied lag deze dichtstbijzijnde stad? ...........................................................................................................................
5
3. Welke verschillende rijken heeft Clovis nog overwonnen? ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… 4. Wanneer je kijkt naar het volledig rijk van Clovis en zijn zonen. Welk hedendaags Europees land valt hierin? …………………………………………………………………………………………………………………… 5. Welke rivieren vormen de natuurlijke grenzen van zijn rijk? ……………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………
6
2.3 Verandering van spijs…
Op cultureel vlak veranderde er tijdens de heerschappij van Clovis ook vele zaken. De Germaanse stammen hadden een polytheïstische godsdienst. Ze geloofden in meerdere goden en elke god had zijn eigen functies. Hier ging bij Clovis verandering in komen. “…Nadat Clovis vele volkeren onder zich had, vond hij een vrouw die hem paste. Ze was ook Germaanse, zelfs een koningsdochter van een andere Germaanse koning. Haar naam was Clotilde. Het enige verschil was dat zij al katholiek was, terwijl haar man de traditionele godsdienst aanhield. Clotilde wou dat haar man zich ging bekeren, maar hij weigerde. Door een onverklaarbare gebeurtenis zou hij toch buigen. Tijdens een gevecht tegen de Alemannen kwam Clovis zwaar in de problemen. Hij vroeg hulp van de Germaanse goden, maar dit had niet veel effect en hij bleef aan de verliezende kant. Hij ging zich dan gaan beroepen op die ene god van zij vrouw, met de belofte dat hij zich ging bekeren wanneer deze slag toch tot een goede einde kwam. Bij deze woorden zouden de Alemannen allen tezamen gevlucht zijn. Door zijn belofte aan God liet Clovis zich dopen door Remigius, op dat moment de bisschop van Reims…” Vragen bij het verhaal: 1. Wat was de naam van Clovis zijn vrouw? …………………………………………………………………………………………………………………… 2. Waarom was het zo speciaal dat zij getrouwd waren? ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… 3. Wat is de ‘traditionele godsdienst’ die Clovis had? …………………………………………………………………………………………………………………….. 4. Wat verwachtte Clovis zijn vrouw van hem? ………………………………………………………………………………………………………………………
7
5. Wat heeft ervoor gezorgd dat hij zich bekeerde? ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… 6. Door wie heeft hij zich laten dopen? ………………………………………………………………………………………………………………………
Dit verhaal is naar alle waarschijnlijk wel verzonnen door Gregorius van Tours, een bisschop die leefde van 538 tot 594. Een andere, meer geloofwaardigere uitleg, is dat Clovis door zijn doop de christelijke Romeinse elite aan zijn kant wou krijgen. Vele mensen waren heel wat verloren door de val van het Romeinse Rijk, maar deze groep mensen hadden nog veel macht over gehouden. Wanneer de koning ook deze groep aan zijn kant had, stond hij nog sterker als koning, want deze groep hechte veel belang aan haar godsdienst. Door de doop van Clovis werd er een belangrijke traditie in het leven geblazen: de samenhang tussen het koning zijn en de katholieke kerk. De verbintenis tussen de wereldlijke en de religieuze macht zou in de latere geschiedenis een zeer grote rol gaan spelen. Over dit deel van de geschiedenis zal je meer te weten komen in de latere tijdsperiodes.
8
2.4 Het rijk na Clovis
Hoe groot de macht van Clovis ook was tijdens zijn leven, na zijn dood in 511 ging het zijn verdere stamboom zeker niet voor de wind. De Merovingen zagen hun rijk als privébezit van de troon en volgens de Salische wet, moest het rijk verdeeld worden onder de zonen van de koning. Dit gebeurde dan ook na de dood van de koning en zorgde voor vele conflicten tussen de zonen onderling. De macht glipte geleidelijk tussen de vingers van de koning en ging meer en meer naar de grootgrondbezitters. Onder Clovis was er dus maar één vorst, na hem zou dit veranderen. Gedurende de rest van de 6de eeuw en de 7de eeuw was het rijk verdeeld in twee grote delen. Een deel in het noorden, genaamd Neustrië, en ander deel in het zuiden of Austrasië. De Merovingische dynastie kwam aan een einde in het jaar 751. Dat jaar namen de Karolingers onder leiding van Pepijn de Korte, de macht over van Childerik III. De Karolingers waren een familie van de eerder vermelde grootgrondbezitters, die zichzelf groot hadden gemaakt tijdens de familiale conflicten van de Merovingers. Bij deze overname van de macht begon een nieuw en zo mogelijk nog grootser hoofdstuk in de Europese geschiedenis.
Weet je eventueel zelf al wie de grootste Karolingische vorst was en in welke stad hij geboren is? ………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………..
9
3 Het land van Dendermonde 3.1 De Zwijvekekouter
Nu is Dendermonde aan de beurt. De stad ligt natuurlijk in het rijk van de Merovingen waar we het over gehad hebben. Daarom ga je hier resten vinden die te maken hebben met hen. Wanneer we deze tijd willen onderzoeken staan we wel voor enkele problemen. Veel schriftelijke bronnen zijn nog niet aanwezig van deze tijd, daarom zijn onderzoekers of geschiedkundigen nog steeds aangewezen op materiele vondsten. 1. Hoe komt het dat er nog niet veel schriftelijke bronnen zijn? ……………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………….. 2. Over welke materiële vondsten zou het hier gaan? En op welke plaatsen kan je deze vondsten terug vinden? ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………….. 3. Op de foto staat één van die vondsten. Wat zou het nut hiervan zijn? ……………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………
10
De Zwijvekekouter vanuit de lucht gezien.
Toon op bovenstaande kaart aan met kleur waar: -
De Dender vroeger in het rood De Dender vandaag in het blauw De Zwijvekekouter zelf in het groen Omcirkel de oude abdij
De Zwijvekekouter is voor de streek van Dendermonde de grootste en belangrijkste vindplaats voor de Merovingische periode. De Zwijvekekouter is een negen meter hoge zandrug, gelegen tussen een meander van de Schelde. Zwijveke of vroeger ‘Suiviacum/ Sueviacum”, is afkomstig van de Keltische benaming voor de woonplaats van een persoon met de naam Suevus de Zwaaf. 1. Wat is een meander? ……………………………………………………………………………………………………………………… 2. Ga eens op zoek naar de betekenis van de naam van je eigen woonplaats. ………………………………………………………………………………………………………………………
11
3.2 De grafvondsten
De vondsten op de begraafplaatsen zijn vooral verschillende kruiken en kookpotten. Ook glazen (laat-Romeinse) kruikjes, zilveren fibulae en Saksisch aarden vaatwerk kan je hier aantreffen. Wanneer je dan verder gaat in de tijd richting de 6de en 7de eeuw is er een grotere sociale differentiatie te zien. Er komt een duidelijk verdeling met aan de ene kant rijke graven en de ‘gewone’ graven. Deze rijke graven laten zich kenmerken door een houten grafkamer, de meer waardevolle grafgiften en vooral door het gebruik van grafheuvels. Jammer genoeg was er in de vroege middeleeuwen een trend van grafplundering. Omdat de graven uit de Merovingische periode zo rijk aan grafgiften waren, komt het vaak voor dat ze leeggehaald werden. Dit is dus ook zeker het geval voor de Zwijvekekouter. Zo goed als alle graven zijn open gemaakt en al dan niet geplunderd. De trend was echter niet zo vanzelfsprekend. Op grafplundering en de daarbij horende grafschennis stonden zware geldstraffen. Alsof dat nog niet genoeg was, werd men ook uitgestoten uit de gemeenschap en was het helpen van deze grafschenners ook strafbaar.
12
3.3 Wonen in de Merovingische periode
Woonresten zijn eerder een uitzondering voor deze periode in onze streken. Op de afbeelding hiernaast kan je een huis vinden zoals er hier in de streek stonden.
1. Uit welke grondstoffen zijn deze huizen opgebouwd? ……………………………………………………………………………………………………………………… 2. Welke functies hebben deze huizen? ……………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………
Uit de indeling van de huizen kan men ook grotendeels afleiden waar de mensen zich mee bezig hielden. Het merendeel van de tijd ging naar de landbouw en de veeteelt. Het vee stond binnen in het huis, net als de goederen die voort kwamen uit de landbouw. Andere economische vaardigheden van de toenmalige bevolking waren spinnen en weven. In mindere mate kwam metaalbewerking naar boven.
13
3.4 Een unieke vondst
1. Waarvoor zou dit stuk hout dienen? ………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………… 2. Welk dier kan je hierin herkennen? ……………………………………………………………………… 3. Hoe is het hout versierd? ………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………… 4. Uit welke periode is het beeld? …………………………………………………………………………
Eén van de grootste en wonderbaarlijkste ontdekkingen uit onze streek is een houten boegbeeld. Het beeld is gemaakt uit eikenhout, met bovenaan een dierenkop. De dierenkop heeft een opengesperde bek en tanden in de bovenkaak. Dit afschrikwekkend beeld zou niet alleen als versiering gediend hebben, maar ook als bescherming tegen de duistere krachten op zee. Omdat het zo’n uniek exemplaar is, ligt in Dendermonde alleen een replica. Het origineel wordt bewaard in het British Museum te Londen.
14
3.5 Verdere ontwikkeling van de site
Het christendom kreeg door de doop van Clovis voet aan wal in de Germaanse gebieden, maar dit was in de eerste eeuwen vooral het geval bij de elite. Wanneer het christelijke geloof tot bij de gewone bevolking geraakte is niet bekend, maar het staat vast dat het zeker tot de late 7de eeuw of zelfs vroege 8ste eeuw duurde. Dit ziet men door een kleine vondst van een beslagplaatje. Dit bronzen plaatje toont een vogel naast een kruisje, wat wijst op een vermenging tussen de heidense en de christelijke culturen. Het begraven op de Zwijvekekouter stopte dan ook rond deze periode. Volgens bronnen zou er rond die tijd een kerkje gebouwd zijn, dat later zou uitgroeien tot een deel van de Zwijvekeabdij.
15
4 Bibliografie Berings, G. (e.a.)(2007). Historia 3 [handboek]. Kapellen: Pelckmans. Berings, G. (2009). Geschiedenis Vakstudie 3. Gent: Arteveldehogeschool. Blockmans, W. & Hoppenbrouwers, P. (2006). Eeuwen des Onderscheids: een geschiedenis van middeleeuws Europa. Amsterdam: Bert Bakker. Delrue, J. (2006). Het glas afkomstig van de Merovingisch begraafplaats op de Zwijvekekouter te Sint-Gillis-bij-Dendermonde. Gedenkschriften van de Oudheidkundige Kring van het Land van Dendermonde,reeks IV, jaarboek 2006. Dendermonde: De Hauwere-Huau. The British Museum (sd). Ships figurehead. Opgeroepen om mei 23, 2012, van http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/pe _mla/s/ships_figurehead.aspx. Verlaeckt, K., Vandecatsye, S. (e.a.)(2010). Dendermonde van Metaaltijden tot vroege Middeleeuwen. Dendermonde: De HauwereHua. Van Doorselaer, A. (1958). De Merovingische begraafplaats te Sint-Gillisbij-Dendermonde. Dendermonde: A. De Cuyper-Robberecht.
16
