De Poëtische wereld van Michel van der Plas De bundel gedichten ‘De oevers bekennen kleur’ van Michel van der Plas is een ruime keuze uit zijn poëtisch werk. De verzameling bevat de gedichten en bundels die van der Plas wil behouden, aangevuld met een vrij groot aantal vrije vertalingen uit het werk van W.H. Auden, Paul Claudel, E.E. Cummings en T.S. Elliot. Een veelzijdig auteur Het is niet gemakkelijk na te gaan op welk terrein deze veelzijdige en productieve auteur zich het meest verdienstelijk heeft gemaakt. In de inleiding op Paspoort, een ‘signalement van zijn werk’ schreef van der Plas zelf: “Ik ben in de loop van de jaren verdwaald geraakt tussen zoveel zo uiteenlopende geschriften, dat ik en sterke behoeft kreeg aan enige ordening in de chaos.” En verder: “Ik heb geprobeerd het werk enigszins overzichtelijk te maken, zowel voor mezelf als voor de anderen. Daarbij ontdekte ik zelf verbindingslijnen en een samenhang die me verbaasden. Dit geldt in sterke mate voor de manier waarop een verloren jeugdideaal zich later toch steeds weer is blijven manifesteren. Ik vermoed dat ik het verlangen naar een priesterlijke taak, het min of meer herderlijk voorgaan, verkondigen en stichten, nooit helemaal verloren heb. Ik heb het schrijven altijd als een sociaal gebeuren gezien, het schrijven van poëzie zowel als dat van journalistiek, cabaretteksten, liedjes.” Van der Plas die ooit een seminarieopleiding voortijdig had stopgezet, omdat hij op een bepaald ogenblik moest ‘kiezen’ tussen dichterschap en priesterschap, is altijd met geloof en Kerk begaan geweest. Hij heeft onder meer boeiende, vaak ophefmakende en kritische reportages en dagboeken gewijd aan ‘het rijke Roomse leven’, aan Vaticanum II en over de functie van het pausambt. Een paar jaar geleden kwam hij in de literaire actualiteit met het monumentale en magistrale boek ‘Mijnheer Gezelle’ totdusver de meest uitgebreide en volledige biografie over de Westvlaamse priester-dichter, ofschoon ze van wetenschappelijke zijde toch op enige tegenwind stootte. Het duidelijkst is de mens van der Plas uiteraard aanwezig in zijn poëzie. Ook op dit terrein heeft hij een ongewone productiviteit aan de dag gelegd en is hij steeds trouw gebleven aan zijn eigen wijze van schrijven. In de loop der jaren heeft zijn dichterschap zich ontwikkeld buiten elke literaire beweging om, waardoor het niet altijd de belangstelling heeft gekregen, die het verdient. Een religieus, geëngageerd dichterschap Globaal gezien komen in zijn thematiek de grote levensvragen aan bod, gesteld vanuit zijn christelijke levensvisie, midden de moderne, hedendaagse wereld. Ook in zijn poëzie is er vaak angst, rijzen er twijfels en vragen en weegt de weemoed om de vergankelijkheid zwaar door. Uiteindelijk wordt zijn werk gedragen door een positieve levensaanvaarding, door verwondering over de mens en de schepping en het geloof in een ultieme ordening. Hoe heeft hij dat alles in concreto uitgewerkt? Van der Plas vertrekt meestal van de gewone dagelijkse realiteit met vaak anekdotische inslag, maar hij projecteert de algemeen-menselijke problematiek ook in bijbelse, mythische of historische personages
en gegevens. Vooral in de bundels uit zijn eerste periode, waarvan hij al een keuze had samengebracht in ‘Gedichten’ (1974)n is dat het geval. Zo roept hij in ‘Ergenshuizen’ een reeks figuren op uit de Griekse mythologie (Calypso, Nausikaa, Telemachos, Penelope, Odysseus) en in ‘Een hemel op aarde’ een aantal gestalten en gebeurtenissen uit het Nieuwe Testament, van Anne (de moeder van Maria) tot Johannes, de ziener van Patmos. In de vrij lijvige bundel ‘Het ei van Columbus’ volgt hij de levensloop van de Italiaanse ontdekkingsreiziger, maar peilt hij tevens naar de diepere (metafysische) zin en de tragiek van dit leven. Het is opvallend dat hij in al deze gedichten een vrijere vorm gebruikt en deze verzen uiteraard ook ‘epischer’ van karakter zijn. In de andere gedichten, die meer betrokken zijn op de hem omringende en directe realiteit, hanteert hij een soepele, klassieke vorm, met een voorkeur voor een vrije beoefening van het sonnet. In een schijnbaar nuchtere, gewone spreektaal weet hij op die wijze een poëtische spanning vast te leggen. Die spanning ontstaat aan de ervaring van het menselijk tekort, onder meer het verloren paradijs van de kinderjaren, de tegenstelling tussen droom en realiteit, de opeenvolging der generaties (ouders/kinderen), de beleving van de liefde. Vooral in de reeksen ‘De dag van morgen, ‘Achter de rattenvanger’ en ‘Langzaam vertrekken’ schrijft Van der Plas zijn meest menselijke poëzie. Op een serene wijze verzoent hij zich met de onvolkomenheid van de menselijke staat. Het leven laat geen keuze tussen ja en neen, tussen geluk en verdriet. Leven is essentieel het aanvaarden van die ambivalente toestand. Ook in de liefde. Het inspireert hem tot enkele prachtige liefdesgedichten. In het sonnet ‘Water’ zingt hij het uit: Ik ben zo graag bij mijn liefste. Zij kan spelen als water, als een bergbeek die naar mijn open handen klatert en dan onvoorstelbaar veel meer wordt dan ik zie. Zij is overal met haar watermond en waterhanden; is overal waar; zij slijpt de stenen van ons verdriet rond, ja zij maakt ze zelfs mooi en van elkaar. Hij beseft anderzijds ook de onmogelijkheid dat twee mensen ooit als twee in één volkomen verenigd worden. Twee mensen kunnen nooit elkander worden, laat staan samen de derde die soms even hun droom beheerst. Want elk houdt iets verborgen, en wat het is leren zij vroeg vergeven. Het is echter juist deze situatie die de mens tot ‘mens’ maakt. Als het leven alleen maar het ‘ja’ zou bevatten en niet de dualiteit van ‘ja’ en ‘neen’, vreugde en verdriet, zou de dichter ook geen dichter zijn, omdat geluk alleen niet onder woorden te brengen is: ‘Woorden van geluk zijn moeilijk, ze zijn klank, wartaal...’ Het is het menselijk tekort dat hem de gave van het woord verleent, om dit tekort zelf creatief aan te vullen.
Hoeveel gemakkelijker vindt verdriet woorden. Dat is de wereld van de mensen: ze huilen en ze ballen vuisten en ze vullen bladzijden, maar ze sterven niet. Sterven hoorde alleen waar leven hoorde: bij geluk; en dat was te veel voor woorden. God en omstreken Na de verzamelbundel ‘Gedichten’ volgt er een intermezzo van enkele jaren. Van der Plas schrijft inmiddels heel wat ander werk. Met ‘Korte metten’ (1980) vangt wel niet direct een nieuwe fase aan in zijn poëzie, maar het godsdienstige, zelfs kerkbetrokken engagement wordt nog meer beklemtoond dan voorheen. De titel van de bundel slaat zowel op het koorgebed van de monniken als op het ‘onbewaakt moment’ dat de dood ‘korte metten met ons maakt’. Heel de bundel is doordrongen van een ambivalent heimwee naar het ‘rijke roomse leven’: van de ene kant is er de warmte en de liturgische rijkdom van het geloof der kinderjaren, anderzijds is er ook het in die tijd sterk ontwikkelde besef van goed en kwaad en de voorstelling van God als een (te) strenge Vader. Vanuit die optiek is van der Plas in een paar gedichten erg lief voor Vlaanderen: Daar woont een vriendelijker God, die mensen hun aarde en lichaam gunt, het blond en bruin, het goud en alle bomen in de tuin, en ze het allerbeste lijkt te wensen. Alleen in Vlaanderen zou hij, als Nederlander, bij wijze van spreken kunnen genezen ‘van al die oude wanen in mijn hoofd’. Merkwaardig is het gedicht over de kerk van Strijtem in het Pajottenland, die op gebrandschilderde ramen de hele dorpsgemeenschap als zondaars uitbeeldt. En kijk, bedenk ik daar: hoe meer gezichten en namen mensen krijgen ingevuld, des te vergefelijker wordt de schuld waarover God in eeuwigheid zal richten, hij weet dat al, de kleine boer van hier, de wijze zwijger bij zijn geuzebier. Verder rijzen er weer de vraagtekens van de volwassen gelovige, die zich ‘in de kou’ wet staan na en ten gevolge van de postconciliaire vernieuwingen. Ten slotte breekt doorheen de twijfel weer hoop en schijnt God hem toe te wenken als de uiteindelijke, veilige thuishaven. In ‘God en omstreken’ (1988) gaat het over zijn persoonlijke verhouding tot God, die hij niet zozeer ziet in zijn transcendentie, maar veeleer als een ‘menselijke’ figuur, van wie hij verwacht dat Hij zich in de kleine dingen en ervaringen als een meevoelend wezen aan de mens zou laten kennen.
O God, geef me toch eindelijk een teken, ach een klein teken maar dat je me kent en dat je van eeuwig mijn vader bent en dat ik in jouw huis niet mag ontbreken. De bundel is doorspekt met een aantal bijbelse reminiscenties, die zijn visie moeten staven. Hij bevat ook het langere gedicht ‘Lof Gods’, een verheerlijking van de schepping. Anderzijds – en dat sluit dan weer aan bij zijn Godsbeeld – verbergt hij zijn ontgoocheling niet over het optreden van paus en kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders. In het drieluik ‘De goede herder’ ontwerpt hij een beeld van wat ze zouden moeten zijn: De goede herder zit niet in zijn stal tussen de schatten van zijn zekerheid en op de kussens van de wet. Hij weidt zijn schapen en hij volgt ze in het dal. Meer en meer drukt hij ook de hoop uit, dat voor hem een plaats zal voorbehouden worden in het eeuwige vaderland. Dit motief wordt trouwens nog explicieter en uitvoeriger verwerkt in zijn (voorlopig) laatste bundel ‘Vaderland’ (1991), een bundel met een meerduidige titel. In eerste instantie behandelt Michel van der Plas de bij hem herhaaldelijk opduikende vader-zoon-thematiek. Nu spitst hij de gedichten toe op zijn persoonlijke verhouding met de inmiddels overleden vader, die hij aan de hand van een aantal biografische bijzonderheden in de herinnering tot leven roept. Zij wijzen op hun wederzijdse verschillen, maar ook op wat hen steeds naar elkaar deed verlangen. Nu de vader de ‘overkant’ bereikt heeft, laat hij de zoon nog meer met vragen achter. Deze zijn van metafysische aard, doch de zoon blijft overgeleverd aan de aardse onzekerheid omtrent het definitieve ‘vaderland’, waar zijn vader zich al bevindt. In het slotgedicht ‘Laatste droom’ evoceert hij een ontmoeting met zijn vaders schim, nu op het strand in de prille morgen. Iemand nuttigt bij een vuur zijn ontbijt met vis en reikt hem de restanten. De dichter aarzelt, maar zijn vader roept: ‘Het is de Heer’. Je schuif al bij en begint mee te eten. Maar dan komen er wolkenslierten aan en wordt de grond tussen ons in gespleten. Ik blijf op een wegdrijvend eiland staan. En hoe het nu verder met ons moet gaan, God zal het weten. Ja, God zal het weten. Dit gedicht is illustratief voor van der Plas’ situatie: vaak is er het gevoel van vervreemding tegenover God en geloof, anderzijds is er steeds weer die aantrekkingskracht tot de figuur van Jezus, die hem onverminderd inspireert. Nog in 1992 publiceerde Michel van der Plas de bundel ‘De man van Nazareth’, gebedspoëzie, poëtische meditaties in de marge van de evangelielezingen. Deze meditaties zijn niet verwonderlijk voor een dichterschap, dat, als een van de weinige in onze eigentijdse letteren, nog een religieuze inslag vertoont. Daarom kan het voor velen die wat geestelijk
voedsel zoeken, buiten de materiële beslommeringen om, een lichtbaken zijn. De (gelovige) lezer kan/zal zich in menig gedicht herkennen. Rudolf Van de Perre
