De geschiedenis van Brugge, 1302-1492 Deel 2
Jan Dumolyn, Universiteit Gent
Ontwikkeling van Sint-Gillis
Huis De Munte, Vlamingstraat: prestigieuze wijntaverne in rijke straat
Elitebuurten in de stad • Saint-Walburga parochie (sinds 1240) / buurt Hoogstraat – Ridderstraat – SintJansstraat • Ontwikkeling van een nieuwe elitaire wijk in de Sint-Jacobsparochie, bv. Naaldenstraat – en rond het Prinsenhof
Voormalige kerk van Sint-Walburga
Vijftiende-eeuws patriciërshuis De Croone in de Sint-Jansstraat
Oud Huis Amsterdam, 17deeeuwse vorm: voorbeeld van een grote herberg
Casus Sint-Jansstraat • Rentelenen gehouden van de heerlijkheid Splinter (familie Reyphins) • Adornes, Van der Beurse, Themseke, Breydel, De Vos, De Damhoudere, Van de Vagheviere, De Scutelare, Metteneye, Lem, Van Nieuwenhove: mix van rijke hosteliers en adel in het hart van de stad, tussen het politieke centrum en de economische zone van de Spiegelrei waar hun herbergen staan
Hof van Gistel
Hof van Gistel
Hof van Gistel
Huis Zeven Torens Hoogstraat – gotische kelder
De politieke ambachten: middenklassen mee aan de macht
11 Juli 1302: de coalities • Feodaal conflict Gwijde van Dampierre en Filips de Schone • Sociaal conflict ambachtslieden – ‘patriciërs’ • ‘Bien étonnés de se retrouver ensemble’!
De evenementen • 1297: Franse invasie • Mislukte Engelse hulpexpeditie • 1301: opstanden in de steden • 18 Mei 1302: ‘Goede Vrijdag’ (‘Brugse metten’) • 11 Juli 1302: Franse nederlaag in de ‘Guldensporenslag’
Algemene vragen over middeleeuwse opstanden
• Ongeorganiseerde rellen of geritualiseerde collectieve acties? • De ‘meute’ of een ‘zelfbewust proletariaat’? • Spontaneïteit en leiderschap • Wie produceert de bronnen?
Vlaanderen: de meest verstedelijke regio van middeleeuws Europa
Breydel en De Coninck als mythe bepalen beeld Vlaamse middeleeuwse opstanden
Na 1302: een politieke cultuur van overleg, onderhandelingen en rebellie • ‘Politieke gilden’ nemen deel aan stadsbesturen • Opstanden worden geleid door de middenklassen
Klauwaarts en Leliaarts? • Annales Gandenses vermeldt ‘Liliardi’ en ‘Amici Comitis’ • Lodewijc van Velthem vermeldt de ‘Leliaerts’ en de ‘Liebaerts’ • ‘Clauwaerts’ is term uit 1380 en slaat op Gentse rebellen
Een nieuw soort politiek bestuur • Nieuwe fase na 1302: corporatisme – politieke gilden • Situatie blijft onstabiel: cfr. opstandige fasen 13231328, 1338-1334 • Ca. 1360: precair evenwicht in systeem ‘Negen Leden’ van de stad
Een realiteit van voortdurende opstandigheid
Froissart, Chroniques, ms. Breslau Klik om de modelstijlen te bewerken Tweede niveau Derde niveau Vierde niveau Vijfde niveau
De strijd tussen hogere en middenklassen gaat voort • 1127 • 1280 • 1301 • 1302 • 1309 • 1310 • 1318 • 1321 • 1323-1328 • 1338-48 • 1344 • 1348 • 1351
• 1358 • 1359 • 1361 • 1367 • 1369 • 1379-82 • 1378 • 1391 • 1392-1394 • 1407 • 1411 • 1436-1438 • 1477 • 1482 • 1488
Blind geweld?
De ‘creesers’ tijdens de grote opstabd van 1436-1438 • Bourgondische staatsvorming is nieuw element: grafelijk gezag versterkt opnieuw • Meest radicale groep uit de klasse van ongeschoolde arbeiders • Coppin Edelinc, Bernard Mahieu en Daem Reyneers: de ‘quaetste crijsschers van der stede’ in
Een laatste periode van groei gevolgd door een crisis • Levensstandaard gewone man stijgt al na Zwarte Dood 1349; daarna crisis einde 14de eeuw; vanaf 1400 steeds meer vleesconsumptie • Na troebelen jaren 1430 ca. 1440-1470: gouden tijdperk van het ‘Bourgondische Brugge’: bloei luxenijverheden • Opstanden 1477 en 1488 leiden tot algemene crisis op politiek en commercieel vlak • Nieuwe handelsroutes leiden kooplieden naar Antwerpen
Ontvangst Karel V in 1515
Casus: de stedelijke politieke ideologie in het Gruuthusehandschrift (Brugge, ca. 1400)
Gedicht III.14 Dalmoghende God Emanuel (toespraak tot de Witte Beer)
Problematiek • Vormt gedicht 14 uit het derde deel van het Gruuthusehandschrift een allegorische reflectie van een concrete politieke strijd in Brugge? • In welke mate vertolkt deze tekst een ‘stedelijke ideologie’? • Wat is een ‘stedelijke ideologie’ of ‘politieke taal’?
Het Gruuthuse Handschrift: nog steeds een enigma • Uit de bibliotheek van Lodewijk van Gruuthuse (1422-1492)? • Onbetwistbaar van Brugse oorsprong • Brinkman: ontstaan tussen ca. 1395 en ca. 1408 • Voornaamste dichters Jan van Hulst en Jan Moritoen?
Inhoud • Eerste deel: 7 gebeden gericht aan God en de H. Maagd • Tweede deel: 147 ballades, chansons en rondelen • Derde deel: langere allegorische gedichten, standenkritieken, didactische gedichten, een preek…
Algemene thematiek • Wereldse liefde als rode draad door het hele manuscript • Reynaert: ‘onhoofse’ gedichten • Liefde, vriendschap, convivialiteit, humor, devotie voor Maria • Een ‘apolitiek’ handschrift? • Uitzonderingen: Kerelslied en Zeven Poorten van Brugge
Centrale categoriën • Minne • Ionste • Nide • Twifel • Wie zijn de ‘niders’?
De zeven poorten van Brugge
De zeven poorten van Brugge • Voorgedragen op Driekoningenavond voor gezelschap van de Witte Beer, hoogstwaarschijnlijk in de Poortersloge • Heremiet en twee wildemannen komen naar Brugge met exemplaer van de stad en becommentariëren de zeven poorten die in een achrosticon elk 2 deugden voorstellen die samen BRUCGHE vormen
De Brugse poortersloge
Stedelijk toernooigezelschap van de Witte Beer
De zeven poorten van Brugge • Exemplaer – Exemplum – Exemplarium • Deugdenallegorie maar ook politieke allegorie? • Werkwoorden die hierop wijzen: declaereirne, openbaerne, scauwen
De politieke strijd in Brugge tussen 1379 en 1411 • 1379-1385: Gentse Oorlog • 1380: confrontatie Vrijdagsmarkt • Mei 1382: slag Beverhoutsveld • Afbraak Brugse poorten aan oostelijke zijde door de Gentenaars • November 1382: Slag Westrozebeke • 1385: Verdrag van Doornik
De politieke strijd in Brugge tussen 1379 en 1411 • Na 1382: patricische dominantie in Brugge met steun rijkere ambachten • Textielarbeiders, smeden e.a. onder de knoet • Na 1384: ambachten autonomie, militaire functie en banieren kwijt • Factie Barbesaen – Honin regeert de stad • 1394: verbanning leden Factie Scutelare
De politieke strijd in Brugge tussen 1379 en 1411 • Honin, Camphin, Bonin, Barbesaen, Heldebolle, Metteneye, Braderick Van der Beurze… versus Scutelare, Van de Walle, Van Melanen, Bortoen, Van Sent-Omaars, De Zoutere, Bieze… • 1403 ridder Joris Braderic en patriciërs Jan Camphin, Jan Honin, Jan Heldebolle, Clais Barbesaen en Jan Hoste stichten broederschap van de H. Drievuldigheidin de Sint-Donaaskerk : cfr. III.12: vertaling Obsecro Te
De politieke strijd in Brugge tussen 1379 en 1411 • 1405: Lubrecht de Scutelare terug in Brugge in gevolg Jan zonder Vrees • 1405-1407: conflicten Brugge – Brugse Vrije over plattelandsindustrie • 25/4/1407: coup onder leiding van Scutelare, met steun van hertog Jan; Honin, Barbesaen e.a. verbannen; Calfvel opgedrongen aan ambachten
De politieke strijd in Brugge tussen 1379 en 1411 • Ambachten ontgoocheld en bedrogen • Stad onder financieel regime dat vorst ten gunste komt • 1411: mislukte veldtocht naar Ham in Vermandois • Ambachten in opstand, Calfvel verscheurd, factie Honin opnieuw aan de macht, enkele tegenstanders verbannen
Tekstuele parallellen • Gruuthuse III.14: ‘Ende ooc dat wi hu willen toghen / Dat wi sijn vrienden voor den oghen / Ende alzo wel vrienden bachten rucghe’ • Kroniek Olivier van Dixmude: ‘In desen tyden zo rees int volc van Vlaendere groot nyt, ende aten ende dronken deen metten anderen die wilden deens sanders herte gheheiten hebben, ende toochden dicken deen den andren scone ghelaet, maer bachten rugghe waest al venyn ende specialike te Brugghe, daer nu al tregement hadden Jan Biese, Clais de Zoutere ende Lubrecht de Scuetelare’
Tekstuele parallellen • Gruuthuse III.17: ‘Van nijt comp strijt / van strijt compt oorloghe / van oorloghe compt armoede / van armoede compt pais’ • Gruuthuse III.4: ‘De grote heeren / Haer vrienden eeren / Met haerre paruere’ • Welk soort nyt dus in III.14? Wie zijn de niders van het Handschrift?
Tekstuele parallellen • Apologie van Clais Barbesaen, ca. 1407: nadruk op zijn edilitaire activiteit • Grote bouwactiviteit in Brugge na 1382: Jan van Oudenaarde, aannemer en architect • Symboliek van stadspoorten en –muren • SBB, Hs. 437 (Excellente Cronike, Anthonis de Roovere?): ‘ende hadden de stede van Brugghe zo wel gheregiert dat zij de Cruuspoorte, de Ghendpoorte, Sinte-Kathelinepoorte te maken deden met mueragen ende vele andere proffiten ghedaen’
Broederscap Bliscap
Gentpoort
Recht Redene
Katelijnepoort
Vroescap Vriheit
Boeveriepoort
Cracht Confoort
Smedenpoort
Ezelpoort
Gonst Goedertierheit
Hope Heil
Speipoort
Brugge en de Zwinmonding
Naar de Poortersloge
Kruispoort Eendrachticheit Eere
Een hypothetische datering • 29/12/1413-7/1/1414: Jan zonder Vrees in Brugge in periode Nieuwjaar en Driekoningenfeest • 3/1/1414: ‘y furent faites joustes, et donna mon dit seigneur a souper, et y ot dances et banquet’ • 6/1/1414: smid Hubrecht Porre maakt zittenen in huis Cranenburch op Markt voor een steekspel
Een hypothetische datering • 27/1/1414: Jan Camphin krijgt bevestiging remissiebrieven van de hertog • Schepenjaar 1413-1414: Jan Moritoen schepen • 14/5/1414: Jan zonder Vrees verzoekt de Brugse Grote Raad om een bede • Gevolg: stad kent lening toe van 10000 gouden kronen en hertog verleent privilegie over wepelganc en vrijstelling confiscatie
Feitelijke Conclusies • Gebrek aan Broederlike Minne, teveel Nyt in de stad • III.14 is Sproke voorgedragen in Poortersloge voor stedelijke elite om ideologie van eenheid en concordia te benadrukken. • Mogelijk verband met deze factiestrijd? Is III.14 werkelijk een politieke allegorie? • Werd de sproke voorgedragen op 5/1/1414 en is dit dus een nieuwe terminus post quem voor het Hs.? • Nog andere parallellen in Engeland, Italië…
Willem Moreel: een leider van een patricische factie aan de zijde van de ambachten, 1477-1488
De stemmen van de opstandelingen • Economische, politieke en juridische eisen • Een cultuur van vergaderen • Verslagen van de vergaderingen van de Grote Raad of Ghemeenen Buke van Brugge • Fragmentarisch bewaard voor crisismomenten: 1437, 1488…
“zo dat paeys, justicie, eendragtighede, coopmanscepe ende neerynghe, daer in virtuutelic regneerende ware, loop, cours ende ghane hebben naer zynder oorspronckelick behoorte, bloeyende nu ghelyc als dat ghedaen heift in tyden voorleden, ten oorboire ter weirdichede van onzen ervachteghen ende natuerlicken prince, zinen lande ende onderzaten dit voorscreven al om minne om vrienscepe”
“van dezer stede van Brugghe, de welke tot noch toe eene goede ende proffitelicke coopstad ghehouden es ghezyn, te makene eene onpaeiselicke stede van oorloghe zonder oorboir”
“ter bewaernesse van den koopman ende tsynder lavenesse (…) ten hende dat de coopman paisivelick ende duechdelic ghetracteirt mach worden also wel ter Sluus als eldre”
“Eerst, dat men de vremde cooplieden commende van westen, mids dat men hemlieden huterlike niet verbieden ne can te coopene danne tghuent dat hemlieden proffitelicx dinct, bidden zal met al zulker redenen alsser toe dienen zullen, dat zi tghelt dat van den coopmanscepen die zi hier bringhen, ontfanghen, besteden ende bekeeren willen in coopmanscepen van draperien ende andre ghemaect bin den lande van Vlaendren”
Een vroege sociale criticus: Jacob van Maerlant, Wapene Martijn • Wapene, Martijn! hoe salt gaen? / Sal die werelt iet langhe staen / In dus cranken love? • Lieve Jacop, so berecht mi: / Of dat volc al comen si / Van den eersten Adame, / Twi es deen edel, dander vri, / Die derde eighin man daerbi? / Wanen quam dese name?
Jacob van Maerlant, Wapene Martijn • Martijn, dat duutsce loy vertelt, / Dat van onrechtre ghewelt / Eighindoem es comen. • Twee woorde in die werelt sijn, / Dats allene ‘mijn’ ende ‘dijn’: / Mochtmen die verdriven, / Pais ende vrede bleve fijn, / Het ware al vri, niemen eighijn, / Manne metten wiven. / Het ware ghemene tarwe ende wijn
Anthonis De Roovere • c. 1430-1482 • Sondighen is menschelijck ) • Pap ende broodt in doude daghen • Van Quade Tonghen: – Tvolck doet tvolck op tonghen rijden
Rederijkerskamers: Heilige Geest en Drie Santinnen • Cornelis Everaert’s Van onghelijken munte – Ghemeene Neerynghe – Sulc Scaemel – Den Daghelicxschen Snaetere – Den Scaemele Aerbeyder – Menichte van Volke – Den Tyt van Nu
