De consument van de toekomst gooit geen afval weg, maar beseft: ik gooi grondstoffen weg

Jan Storm 

Ed Hamming

Algemeen directeur van

Voorzitter van

Stichting Nedvang

Stichting Nedvang

editorial “De consument van de toekomst gooit geen afval weg, maar beseft: ik gooi grondstoffen weg.”

Dat is onze kerstkaartwens, onze stip aan de horizon. Een utopie, horen wij u denken.

Lees dan op pagina 32 hoe de gemeente Zwolle in een pilotwijk realiseerde dat restafval niet langer de leidende afvalsoort is. Met dit en andere verhalen willen we u inspireren.

Wij, de producenten en importeurs van verpakte producten, de gemeenten en alle

materiaalorganisaties, hebben samen een verfijnd stelsel neergezet voor steeds succesvoller reduceren, scheiden en hergebruiken van verpakkingsafval. Maar uiteindelijk draait het natuurlijk om de cijfers (pagina 22).

En u zult zien, deze zijn uitstekend: het hergebruik van alle verpakkingsmaterialen

ligt boven de gestelde doelstellingen, zowel ten opzichte van de Europese als de Nederlandse. En omdat we daar trots op kunnen zijn én u willen bedanken voor het samenwerken, ligt er hier een bewaarmagazine vol inspirerende artikelen in beeld en verhaal.

Dus laat u meenemen in de denkwereld van visionaire marketeers en verpakkings-

goeroes. En geef uw ogen de kost in de rapportages over jonge ambitieuze ontwerpers met bijzondere dromen (papier wordt weer hout, en hout wordt textiel!) die werkelijkheid en succes worden (pagina 8 en 48)."

3

Ps: dit jaarmagazine van Nedvang is vanzelfsprekend gemaakt van 100% FSC-papier bij een duurzame drukker

uitpakken 2011

1

papier

PAG. 6

PAG. 8 Ontwerplabel Vij5 maakt van papier weer hout

PAG. 12 Een kringloop van papieren verpakkingen

“We doen het samen met de Nederlandse gemeenten, producenten en importeurs van verpakte producten, de materiaal- en PAG. 16 uitvoeringsorganisaties en de afvalbedrijven”

3 2 kunst

PAG. 16

glas

PAG. 18 Fair Trade = duurzaam.. ..en hun flessen dus vederlicht

PAG. 20 Een kringloop van glazen verpakkingen

4

PAG. 28 In beeld

zeeftrommel van 12 bij 4

PAG. 30 Een kringloop van kunststof verpakkingen

PAG. 34

4

blik

PAG. 36 Volop uitdaging

voor research & development

pag. 40 Een kringloop van metalen verpakkingen

stof PAG. 26

PAG. 48 Zo zacht als hout Houten doeken, plaids en bekleding

pag. 50 Een kringloop

5

van houten verpakkingen

hout

PAG. 46

En verder

pag. 14 Kort: de 5 stromen in het nieuws pag. 22

Ed Hamming & Jan Storm

buigen zich over de cijfers pag. 32

Gemeente Zwolle neemt de proef Scheiden = halen, restafval = brengen pag. 42

Dubbelinterview met Friesland Campina over duurzaamheid pag. 52

Verpakkingen ontwikkelen:

keuzes, dilemma’s en afwegingen pag. 55 Aangepakt 2011:

de 9 preventie nominaties

Hergebruik loont en slim verpakken is afvalpreventie

pag. 58 Colofon 5

Nedvang: Nederland Van Afval Naar Grondstof

Verpakkingen van papier en karton gaan opnieuw de kringloop in. Dat geldt voor 90%.

6

7

Jonge ontwerpers aan het woord

KrantHout: hout wordt papier en papier weer hout De krant van gister is geen afval, maar een waardevolle grondstof. 90% van het papier en karton dat we gebruiken, wordt ingezameld en hergebruikt. Hiermee besparen we jaarlijks 8,5 miljoen bomen. Bij KrantHout zijn de rollen omgedraaid.

Krantenpapier, gemaakt van hout, wordt omgevormd tot een nieuw soort hout: KrantHout. Mieke Meijer bedacht tijdens een opdracht aan de Design Academy Eindhoven dat het mooi zou zijn om van papier weer hout te maken. “Uren achter elkaar zat ik krantenpagina’s één voor één in te smeren met lijm. En rolde deze daarna zo strak mogelijk op. Na dagenlang rollen ontstond uit een stapel oude kranten de eerste papieren stam,” vertelt Mieke. Zaag je deze door, dan zie je de lagen krantpapier, net als de jaarringen bij een boom. Als je goed kijkt, ontdek je hier en daar zelfs nog een letter. Materiaal met een verhaal dus.

enthousiast toen ze KrantHout in het portfolio van Mieke zagen. Arjan: “Vij5 is constant op zoek naar producten die worden gekenmerkt door eenvoud en het gebruik van bestaande elementen. Upcycling past daarbij. En dat we hiermee ook nog eens een nieuw materiaal op de markt zetten, is gewoon gaaf. Maar we zijn wel eerlijk over duurzaamheid: het is geen randvoorwaarde, maar als we de keuze hebben, maken we bewust de juiste. Anieke vult aan: “Daarom gebruiken we ook een lijmsoort zonder oplosmiddelen en weekmakers. Op die manier kunnen we ons restmateriaal weer terug de cyclus inbrengen. We hopen natuurlijk dat onze ontwerpen een eindeloos leven hebben. Zo niet, dan kan het product gewoon bij het oud papier. We halen het dus maar tijdelijk uit de cyclus van papierrecycling.”

Krant van gister

Goede ideeën eindigen al te vaak op de plank. Dat lot dreigde ook voor KrantHout. Mieke behaalde haar module en het idee ging terug de kast in. Totdat haar weg en die van ontwerplabel Vij5 elkaar in 2007 kruisten. Arjan Raadshoven en Anieke Branderhorst, de oprichters van het label, waren direct razend

Het ontwerpduo heeft niet de illusie om een grootschalig alternatief te worden voor het materiaal hout noch voor papierrecycling. Aniek: “We laten zien hoe een materiaaloverschot iets waardevols kan worden door het op een andere manier te gebruiken. Want ondanks proefprints en misdrukken tot een minimum worden beperkt - door steeds efficiëntere druktechnieken - blijft er voor ons ruim voldoende materiaal beschikbaar.” Het Eindhovens Dagblad levert Vij5 desgewenst een pallet met kranten van gister. En daar kunnen ze voorlopig mee vooruit. Het volume van Kranthout blijft ongeveer gelijk aan het volume van de oude kranten. ›

Het team KrantHout is ontworpen door Mieke Meijer tijdens haar studie aan de Design Academy Eindhoven. Ontwerplabel Vij5 bestaat

uit Arjan Raadshoven en Anieke Branderhorst. Zij ontdekten Mieke’s KrantHout en hebben het doorontwikkeld en op de markt gebracht.

Upcycling

8

Mieke Meijer (ontwerp materiaal KrantHout), Arjan Raadshoven en Anieke Branderhorst (ontwerplabel Vij5)

9

“Tijdens mijn studie zat ik urenlang krantenpagina’s met lijm te besmeren, en rolde ze daarna zo strak mogelijk op. Vij5 en ik hebben dit proces geautomatiseerd.” Met een twist Designlabel Vij5 ontwikkelt zelf producten met een twist, legt Arjan uit. “Het pragmatische karakter staat bij ons voorop, maar we geven hierop net even een andere manier invulling aan.” Zo ontwikkelden ze de FlexVaas, die zich aanpast aan het boeket in plaats van andersom. De basisvorm en drie verschillende opzetstukken verwissel je simpel door de sluiting geïnspireerd op de bekende weckpotklem. Aniek: “Maar KrantHout is echt een nieuw materiaal, waarmee alles mogelijk is. We wilden de mogelijkheden breed onderzoeken en niet beperken tot onze eigen ideeën. Daarom vroegen we een aantal ontwerpers met het materiaal aan de slag te gaan. De prototypes presenteerden we in 2011 tijdens een designbeurs in Milaan.”

Van monnikenwerk naar massa? Bladzijde voor bladzijde aan elkaar rollen is monnikenwerk. Dat proces heeft Vij5 geautomatiseerd. Stapels kranten gaan een ingenieuze machine in. Wat daar binnen precies gebeurt, is geheim. En dat zal voorlopig ook zo blijven, want de machine is afgeschermd door een massieve container. Maar één ding is zeker: aan de andere kant komen er rollen, of zoals ze zelf zeggen, stammen KrantHout uit. Arjan: “We willen geen Ikea-leverancier worden. Maar we willen wel graag grote orders aankunnen in de nabije toekomst. Daarom zijn we druk bezig het proces meer te automatiseren en versnellen. ‹ Mieke Meijer

10

Kranthout Het materiaal heeft veel overeenkomsten met de eigenschappen van massief hout. Het kan gezaagd,

gefreesd en geschuurd worden en is te behandelen als gebruikelijke houtsoorten. Van een afstand lijkt de

structuur van een doorsnede ook sprekend op jaarringen en houtnerven van een boom.

Jonge ontwerpers aan het woord

United door Tessa Kuyenhoven

De kern van

Tessa verbindt natuur en cultuur door KrantHout om

deze stam van KrantHout is van

een houten stam heen te laten ‘groeien’. Door

echt hout

gebruik te maken van een houtdraaitechniek komen de schoonheid en overeenkomsten van de

Image Courtesy of Vij5

materialen samen in een spannende wisselwerking.

Framed door Breg Hanssen Breg Hanssen is gefascineerd door de kleur van het materiaal KrantHout, of zoals hij zelf zegt ‘de niet-kleur’. Om deze eigenschap te benadrukken kiest hij ervoor KrantHout te verwerken in een meubel waarbij hij combineert met sterke ‘wel-kleuren’. Een aardig detail: Image Courtesy of Vij5

Image Courtesy of Vij5

de repeterende maatvoering van de kast is gebaseerd op het tabloidformaat van het Eindhovens Dagblad.

Kastje Framed bestaat uit zo’n 10 tot 15 pakken papier

“De papierlagen lijken verrassend veel op de jaarringen en houtnerven van een boom. Als je goed kijkt, kun je zelfs letters ontdekken.”

11

Samenwerken In opdracht van Vij5 en Mieke heeft een groep getalenteerde jonge Nederlandse ontwerpers geëxperimenteerd met KrantHout.

Hiervan zijn o.a. het kastje Framed van Breg Hanssen en het krukje United van Tessa Kuyenhoven het resultaat.

Inzamelen Een inzamelingsbedrijf transporteert het ingezamelde papier en karton.

Bedrijven en huishoudens scheiden oud papier en karton van het overige afval.

Vullen verpakking Producent/importeur brengt zijn product met de verpakking op de markt.

Productie Grote rollen papier of pallets met vellen karton zijn het halffabrikaat voor de papieren kartonverwerkende industrie.

12

Oudpapieronderneming wordt gewogen, wegenHet papier kwaliteitscontrole gezuiverd en tot balen verwerkt om te kunnen leveren aan de papier- of kartonfabriek.

balenpers

EEn KrinGlooP vAn

papieren en kartonnen verpakkingen

Verwerking In de papierfabriek worden de balen vermalen tot papierpulp.

6-10% water

De pulp wordt opgelost in water.

99% water

pulp Een serie stoom verhitte cylinders verdampt het laatste vocht uit de papierbaan.

Het vocht wordt uit de natte papierbaan geperst.

De pulp wordt gelijkmatig op een snel roterende zeef gespoten.

persrollen

inkt zeefrol

+/- 100 meter lang

Verschillende zeeftechnieken zuiveren de pulp.

Kort nieuws

Investeren in duurzaamheid

hout

Het Centraal Bureau Levensmiddelenhandel

Punt van aandacht:

Levensmiddelenindustrie (FNLI) bundelen

Stichting Kringloop Hout breekt lans voor hergebruik hout

de krachten waar het gaat om efficiënter

Houten pallets en verpakkingen worden steeds minder her-

gebruik van grondstoffen, verminderen

gebruikt en vinden sneller hun weg naar de energiesector.

van voedselverspilling en het sluiten van

Was het materiaalhergebruikpercentage in 2008 nog 36%, nu

kringlopen. De ambitie om koploper te

is dat teruggelopen naar 32%. Stichting Kringloop Hout is alert

worden op het gebied van verduurzaming

op deze ontwikkeling en pleit voor herstel van het percentage

in Europa valt binnen de toekomstvisie

hergebruik van hout. Doordat de overheid het opwekken van

van beide organisaties. Supermarkten

energie via biomassa subsidieert, dreigt de tussenstap van

en fabrikanten zoeken steeds naar

hergebruik in het gedrang te komen. Door de subsidie kunnen

mogelijkheden om de wens van de

bio-energie-centrales op de markt betere prijzen bieden voor

consument te vervullen en naar

hout dan materiaalherverwerkers. Wanneer dit niet wordt

(CBL) en de Federatie Nederlandse

veilige en betaalbare producten van maatschappelijke belangen worden hierin een steeds belangrijker onderdeel. Minder gebruik van energie en water evenals de inrichting van een optimaal

gestopt, leidt dit in de nabije toekomst tot

1 Preventie

tekorten voor materiaalherverwerking. De

2 Hergebruik

van de voorkeursvolgorde in de Ladder van

hoge kwaliteit. Milieuaspecten en

stichting maakt zich dan ook hard voor herstel Lansink. Niet alleen in Nederland, maar ook

3 sorteren+recyclen

in andere Europese landen worden subsidies

4 Verbranden

niveau wordt druk op overheden gezet, om zo

systeem voor de recycling en het hergebruik van verpakkingsmaterialen, maken deel uit van de nieuwe aanpak waarvoor eerder dit jaar de aftrap werd gegeven.

5 storten

verstrekt aan bio-energiecentrales. Op Europees de negatieve uitwerking van biomassa op het materiaalhergebruik te beperken.

glas

Virtueel recyclen met Facebook-game

14

Friends of Glass lanceerde in augustus 2011 een game

aan hun vrienden tot de fles leeg en gerecycled wordt.

op Facebook: Pass the bottle. De game is bedoeld als

Degene die de fles recyclet, is de winnaar van het spel.

beloning en stimulans voor consumenten om nog meer

Tijdens het spel krijgen de deelnemers ook informatie over

en beter glas te recyclen. Friends of Glass is een

hergebruik en over wat wel en niet in de glasbak mag. De

campagne van de FEVE (de Europese Federatie van

Nederlandse Stichting Duurzaam Verpakkingsglas steunt de

verpakkingsglas producenten). Via social media en

campagne. In heel Europa werden in 2009 25 miljard flessen

interactieve campagnes wil de federatie de recycling van

en glazen potten gerecycled. Sinds het recyclingsysteem

glas dichterbij de consument brengen. Op Facebook telt

40 jaar geleden startte, wordt dit elk jaar meer. Nederland

Friends of Glass 4.226 vrienden. Zij worden aangemoedigd

kende in 2010 een recyclinggraad van 91% .

om een virtuele fles met een lekker drankje door te geven

www.friendsofglass.com

Kunststof

Consument levert graag bijdrage Zoals uit de resultaten over 2010 blijkt (pagina 22), gaat het goed

papier

Met minder golfkarton meer kaas verpakken Kaasfabrikant Bel Leerdammer realiseerde een aanzienlijke besparing op de golfkartonnen displaydoos,

Besparing van

waar folieverpakkingen met plakken kaas in worden verpakt. De inkoper, de verpakkingsontwikkelaar en de

117.000

leverancier van de displaydoos - Smurfit Kappa MNL -

kg

wisten samen materiaal- en milieuwinst te boeken op twee manieren. Eén: door een lichtere soort golfkarton te gebruiken, waardoor 88.000 kg minder materiaal

met de gescheiden inzameling van

nodig is. Twee: door het toepassen van kortere

kunststofverpakkingsafval, zowel

sluitkleppen, waardoor nog eens 29.000 kg golfkarton

door bedrijven als gemeenten.

wordt bespaard. In totaal heeft de kaasfabrikant dus

Uit onderzoek blijkt dat ongeveer ²/³ van de Nederlandse bevolking

maar liefst 117.000 kg minder golfkarton per jaar nodig.

het kunststof verpakkingsafval aan de bron scheidt: een onverwacht goed resultaat dat in relatief korte tijd, ongeveer twee jaar, is bereikt. De voorzichtige conclusie is dan ook dat de Nederlandse consument het belang van een beter milieu en het terugdringen van grondstoffen niet alleen inziet, maar ook bereid is daar zelf aan bij te dragen.

blik

Blik op kunst De hergebruikmogelijkheden van blik blijken onbegrensd. Samen met leerlingen van het Hilversumse Adriaan Holst College construeerde architect Mart-Jan Oosterveld twee geodetische koepels van blik. Dit gebeurde in het kader van een kunst- en cultuurdag, die in het teken stond van duurzaamheid en recycling. Stichting Kringloop Blik leverde 5.000 blikjes voor de koepels. Hiervan bouwden de leerlingen twee koepels met een diameter van enkele meters. De koepels zijn tentoongesteld op de Kerkbrink, het centrale plein voor het Museum Hilversum. SKB wilde op deze manier aandacht geven aan de vraag: wat gebeurt er met het blikje dat je in de afvalbak gooit? Door dit soort acties vergroot SKB de bekendheid van de recycling van blik via het afval. Want een blikje in het afval wordt een constructie, een trein, brug of weer een blikje. 15

Nederlanders zamelen massaal glas in. Iedere week negen miljoen kilo.

16

17

Glas kan zoveel lichter

Fair Trade Original zet de toon met de 1348: een ultralichtgewicht Fair Trade Original vond het niet zo duurzaam dat hun wijn in zware flessen werd verkocht. Een 35% lichtere fles voldoet perfect en bespaart veel CO2.

Paula van de Kamp, marketing manager bij Fair Trade Original, is trots op haar assortiment wijnen. Een productlijn van twaalf soorten, waarvan een aantal biologisch, en allemaal met het Max Havelaar-keurmerk. De meeste komen uit Zuid-Afrika, een voor Nederlanders populair wijnland. Paula: “We verkochten onze wijn altijd in een mooie, hoge fles. Maar die was wel zwaar. Met 550 gram woog deze fles meer dan de gemiddelde wijnfles. Niet zo duurzaam dus. Daarom gingen we op zoek naar een lichtere fles.”

Lichter dan licht Die lichtere fles vond ze in Zuid-Afrika. Flessenproducent Consol was daar al bezig een zeer lichte fles te ontwikkelen. “Lichter dan licht, kan ik wel zeggen. Ter vergelijking, een gewone lichtgewichtfles staat voor 450 gram. De nieuwe fles weegt nog maar 350 gram. Ze noemen dat ‘ultralichtgewicht’ en dat is bepaald geen understatement.”

1.000 van deze flessen besparen 109 kilo CO2

De nieuwe fles van Consol is nog weer 25% lichter dan de lichtgewicht fles van 450 gram. Vergeleken daarmee komen duizend flessen overeen met een vermindering van 109 kilo CO2-uitstoot. De fabricage vergt minder grondstoffen en energie en er wordt aanzienlijk bespaard op transport.

Lokaal gebotteld De match tussen Zuid-Afrikaanse wijnen en een fles uit Zuid-Afrika past in de filosofie van Fair Trade Original. Paula vertelt dat haar organisatie de wijnen zoveel mogelijk lokaal wil laten bottelen. “We willen waarde toevoegen aan de lokale economie, liefst in zoveel mogelijk stappen in de productieketen. Dus bottelen we niet in Nederland, maar in het land van origine. Het feit dat de fles zoveel lichter is, scheelt enorm in de transportkosten.” De nieuwe wijnfles kwam net op tijd in productie, vlak voor de wijnoogst van mei 2010. Inmiddels staan ze bij vrijwel alle wereldwinkels en een aantal supermarkten in Nederland in de schappen. Voor wie twijfelt: de fles is te herkennen aan de code 1348 in het glas. ‹

18

MVO-producten in duurzame verpakking Fair Trade Original is de handelsorganisatie achter het keurmerk Fair Trade Original.

De groothandel stelt een assortiment samen van food en non-food artikelen, gericht op steun aan de lokale economie van ontwikkelingslanden.

Daarmee geldt Fair Trade Original als een organisatie die zich pur sang bezighoudt met maatschappelijk verantwoord ondernemen.

Paula Kamp, marketing manager food, in een van de vele Fair Trade winkels

Glasindustrie in ontwikkeling De glasindustrie is al jaren bezig om afvalvorming op alle fronten zoveel mogelijk te voorkomen. Zo worden er al minder primaire grondstoffen gebruikt, is het verpakkingsgewicht en energieverbruik teruggedrongen en is er minder CO2-uitstoot. Maar het kan nog beter. Technische ontwikkelingen maken het mogelijk nog lichtere producten te maken. Een voorbeeld hiervan is de ontwikkeling van een wijnfles van 75 cl., met een gewicht van ongeveer 300 gram. Dit is al een besparing van 30% ten opzichte van het huidige gemiddelde gewicht. Verder kan de glasindustrie meer scherven hergebruiken. Elke kilo scherven vervangt het gebruik van 1,2 kilo primaire grondstof. Worden er 10% meer scherven ingezet, dan leidt dit tot zo’n 5% minder CO2-uitstoot en 3% energiebesparing. Om dit alles te realiseren is brongescheiden inzameling van groot belang. Zo kan de kwaliteit van de scherven worden gewaarborgd.

“We willen zoveel mogelijk waarde toevoegen aan de lokale economie. Dus bottelen we niet in Nederland, maar in het land van origine.”

19

Onderzoek Universiteit Twente Fair Trade Original wil in de toekomst alle 150 verpakte producten onder de loep nemen. Op dit

moment doet Nina Tuinte van de Universiteit Twente hiervoor een eerste aanzet tijdens haar afstudeerstage. De conclusies van

haar scriptie zullen naar alle verwachting gebruikt worden voor nieuwe stappen op weg naar duurzamer verpakken.

Inzamelen Huishoudens

Het glas wordt naar de glasbak gebracht.

Inzamelauto’s brengen het glas naar het glasrecyclingbedrijf.

Bedrijven

Overslag wegen

kwaliteitscontrole

Vullen verpakking Producent/importeur brengt zijn product met de verpakking op de markt.

Productie Bij goedkeuring gaat het glas naar de voorraad bereid glas. Hier ligt het glas tot 10 weken opgeslagen, waarbij resterende organische vervuiling verdwijnt en het glas weer als grondstof dient bij de productie van nieuw verpakkingsglas.

20

overslagstation

Glasrecyclingbedrijf De grove vervuiling wordt manueel uit de glasstroom gehaald.

Grote stukken glas worden gebroken.

Een magneet verwijdert stukken metaal (doppen).

plastic

aardewerk

glasbreker

EEn KrinGlooP vAn

glazen verpakkingen

Bij afkeuring gaat te vervuild glas terug het recyclingbedrijf in.

Hierna volgt een automatische kwaliteitscontrole.

Een cycloon, in feite een grote gesloten stofzuiger, haalt alle kleine restvervuiling eruit zoals restanten van etiketten, kurken etc.

Als laatste een serie machines die de resterende zwaardere vervuiling als steen, aardewerk en porselein met behulp van laserherkenning uit de glasstroom blaast door aangestuurde luchtventielen.

luchtventielen

laser

Citaten&Cijfers Het liefst zouden Ed Hamming en Jan Storm volstaan met enkele citaten over de hergebruikscijfers en andere resultaten van Nedvang. Al was het maar omdat Nedvang - namens het bedrijfsleven - 'slechts' uitvoerder is van overheidsbeleid: in dit geval vanwege de opgelegde producentenverantwoordelijkheid. Toch laten de voorzitter en directeur zich graag verleiden tot commentaar op ontwikkelingen, met een doorkijkje naar de toekomst. Het tweetal is nog steeds volop geïnspireerd door de duurzame doelstelling, die kernachtig is vastgelegd in de naam Nedvang: Nederland van Afval naar Grondstof. Maar ook zijn ze beducht voor het risico dat de gerealiseerde samenwerkingsstructuur op lossere schroeven komt te staan.

Over het succes van het systeem Hamming: “Ik durf wel te stellen dat als je 100 mensen vraagt naar onze aanpak, er 95 zullen zijn die daar waardering voor hebben. En dat terwijl Nedvang na de nodige voorbereidingstijd nog maar enkele jaren effectief is, én ondanks het feit dat de organisatie zich heeft moeten bewijzen in een mijnenveld. Ik zeg het maar ronduit; behalve dat Nedvang vele belangen moest verenigen, waren er ook de nodige partijen die voorbarig kritiek uitten, of ons zelfs dwarsboomden. Je kunt je dus wel voorstellen dat ik uitermate trots ben op hoe het bureau van de organisatie Nedvang heeft gepresteerd: ons systeem is succesvol, geaccepteerd en ontwikkelt zich nog steeds. Behalve dat daarmee het verpakkende bedrijfsleven de opdracht van de overheid uitvoert, en dus zijn afspraken nakomt, kan onze samenleving alleen nog maar meer voordeel van de gerealiseerde structuur gaan hebben.” Storm: “Op het gebied van scheiden en hergebruiken van afval staan we in Europa aan de top. In het buitenland is ook veel interesse in onze aanpak. Deze is gebaseerd op een zeer doordacht en uitgebalanceerd businessmodel. Het geheel vormt de basis waarop we een steeds duurzamere omgang met afval realiseren. Dit tonen we aan met het feit dat we de wettelijke hergebruiksdoelstellingen (zie pagina 24) voorbijstreven, maar eigenlijk is dat slechts een indicator van onze resultaten. Want het gaat uiteindelijk om het hogere doel dat zich achter die cijfers bevindt. En dat is dat afval zoveel mogelijk weer grondstof wordt. Als we in deze fase gaan morrelen aan ons businessmodel, zal dat ons in het maatschappelijke proces zomaar jaren kunnen terugzetten. Waardoor er sprake zou zijn van een enorme desinvestering in een samenleving die op dit moment juist steeds sneller verduurzaamt.” › 22

Hamming:

“Ons systeem is succesvol, geaccepteerd en ontwikkelt zich nog steeds.” Ed Hamming is voorzitter van het Algemeen Bestuur en het Dagelijks Bestuur van Stichting Nedvang

Storm:

“Wie morrelt aan dit systeem zal het maatschappelijke proces jaren terugzetten.” Jan Storm is algemeen directeur van Stichting Nedvang 23

Citaten & Cijfers

Over de waarde van afval Hamming: “Dat Nedvang het hergebruik in Nederland op efficiënte wijze een flinke stap verder heeft geholpen, is nog maar de eerste stap. Een van de volgende stappen die we moeten maken, is dat we zo goed mogelijk omgaan met het materiaal dat we gescheiden hebben. Een belangrijk resultaat in 2011 was de opening van een hightech sorteerinstallatie in Rotterdam die volledig is afgestemd op het Nederlandse afval (pagina 28). De installatie is er gekomen dankzij de garanties over de aanvoer die Nedvang kan bieden. Het maakt dat we niet alleen het afval in eigen land houden, maar ook dat we vooruitgang boeken in de knowhow over hoe we afvalstromen zo hoogwaardig mogelijk weer kunnen gebruiken.” Storm: “De structuur en de technieken waarmee we van afval weer grondstof maken, zullen zich nog verder ontwikkelen. Dat begint bij de manier waarop we denken over afval; zowel burgers, als overheden, als bedrijven. Op alle fronten zie je nu veranderingen, initiatieven en innovaties. In het bedrijfsleven wordt duurzaamheid serieuzer genomen dan ooit en neemt productontwikkeling met oog op hergebruik een hoge vlucht (pagina 42). En bij overheden zie je zelfs dat out-of-the-box wordt gedacht. Er wordt bijvoorbeeld geëxperimenteerd met systemen waarbij burgers afval brengen, in plaats van dat het werd gehaald (pagina 32). Daarmee spelen deze gemeenten in op de toegenomen motivatie van burgers. Die zich dankzij de aandacht voor scheiding, nog bewuster is geworden van zijn eigen rol. We merken echt dat de mindset van burgers verandert. Afval is geen afval meer. Het wordt ook in de ogen van de burger steeds meer een grondstof, iets wat van waarde is.”

Storm:

“De mindset van burgers verandert. Ze snappen dat afvalstoffen grondstoffen zijn, en daarmee van waarde.”

Verpakkingen van papier en karton Doelstellingen: 60 (EU) en 75 (NL) Van al het papier dat wordt hergebruikt in Nederland, heeft een deel gefunctioneerd als verpakking.

Gerealiseerd hergebruik 2010

Verpakkingen van glas Doelstellingen: 60 (EU) en 90 (NL) Al het glasverpakkingsafval dat door gemeenten gescheiden is ingezameld, wordt hergebruikt. Gerealiseerd hergebruik 2010 24

Verpakkingen van kunststof Doelstellingen: 22,5 (EU) en 38 (NL) Bron- en nascheiding bij huishoudens: kunststof verpakkingen worden zowel gescheiden ingezameld, als uit het restafval gescheiden, als via statiegeld (PET-flessen). Gerealiseerd hergebruik 2010

Verpakkingen van metaal Doelstellingen: 50 (EU) en 85 (NL) Het hoeft geen betoog dat metaal uitstekend geschikt is voor productie van nieuw metaal. Ook terugwinning na verbranding van huishoudelijk afval is relatief eenvoudig. Overigens worden in Nederland blik, metaal van klein chemisch afval en logistieke hulpmiddelen (zoals containers) ook gescheiden ingezameld.

Gerealiseerd hergebruik 2010

Verpakkingen van hout Doelstellingen: 15 (EU) en 25 (NL) Houten verpakkingen zijn veelal verpakkingen met transportfunctie. Behalve hergebruik is dit materiaal ook van nut als brandstof voor energieopwekking. Gerealiseerd hergebruik 2010

Hamming:

"We zijn een vraagbaak omtrent verpakkingsstrategieën en maatschappelijk verantwoord ondernemen." Over de rol van Nedvang Hamming: “De hergebruikcijfers van Nedvang zijn goed gefundeerd en geven een realistisch beeld. Die zijn nu vooral nodig omdat wij - het verpakkende bedrijfsleven - verantwoording hebben af te leggen over het gerealiseerde hergebruik. Maar Nedvang beschikt nu al over zoveel data en kennis dat ze steeds meer een rol kan krijgen bij de ontwikkeling van beleid, zowel voor lagere overheden als de rijksoverheid. En voor bedrijven is Nedvang een nuttige vraagbaak als het gaat om verpakkingsstrategieën en maatschappelijk verantwoord ondernemen in het algemeen.” Storm: “Nu nog draait de rol van Nedvang om het faciliteren en stimuleren van scheiding voor hergebruik én om de best mogelijke registratie daarvan. Daarmee zijn we een heel eind op weg en gaat het snel steeds beter. Behalve vanuit de gemeenten krijgen we nu ook steeds betere gegevens van de afvalmanagementbedrijven, waardoor we cijfers kunnen matchen en verifiëren. In combinatie met het feit dat we het nodige onderzoek uitvoeren, samen met onder meer de partnermateriaalorganisaties, durf ik de stelling wel aan dat we een zeer betrouwbaar beeld geven van de hergebruiks-stromen en -prestaties in ons land.” ‹ 25

Het gaat goed met de kunststofinzameling: in enkele jaren tijd is deze explosief gestegen.

26

27

Image Courtesy of Photo Republic

28

Nieuwe sorteerinstallatie

Ingenieuze grondstoffenroute in Rotterdam

De enorme zeeftrommel: een centrifuge van twaalf meter lang en vier meter doorsnede

De eerste Nederlandse sorteerinstallatie voor kunststof verpakkingsafval staat bij SITA in Rotterdam. Dagelijks gaan er veertien vrachtwagens met aanhangwagen naar toe, gevuld met 80 kuub kunststofverpakkingsafval. De afvalzakken gaan de installatie in en een reusachtige schroef scheurt ze open. Dan begint de ingenieuze route van het verpakkingsafval over transportbanden naar verschillende scheidingspunten. Hierdoor ontstaan zes deelstromen van kunststof. Het gaat om plastic folie, flacons, PET-flessen en -bakjes en sausverpakkingen. Dan is er het plastic dat overblijft plus restafval dat te vervuild is om te hergebruiken. Het indrukwekkendst aan de sorteerinstallatie is misschien wel de enorme zeeftrommel die er al draaiend voor zorgt dat folie wordt afgezogen terwijl flesjes, flacons en bakjes in gaten in de wand verdwijnen.

29

Inzamelen

Nascheidingsinstallatie restafval

Huishoudens

O.a. zeeftrommels, folie/papierzuigers, magneten en infraroodtechnologieën scheiden kunststof van het huishoudelijk afval.

Een inzamelingsbedrijf transporteert het ingezamelde kunststof.

Kunststof verpakkingen zijn gescheiden van ander afvalmateriaal.

Bedrijven Bedrijven anderscheiden zelfs folies, harde kunststofverpakkingen en schuimverpakkingen.

Vullen verpakking Producent/importeur brengt zijn product met de verpakking op de markt.

Productie Granulaat is de grondstof voor nieuwe kunststof producten.

30

5. granuleren

nascheiding

Sorteerinstallatie

Overslag wegen

Scheiding in grootte 3 -5 fracties (afmetingen).

kwaliteitscontrole

trommelzeef

Scheiding in soort De verpakking krijgt, afhankelijk van de kunststofkunststof soort, een luchtstoot die hem uitscheidt. infraroodherkenning

luchtstoten

overslagstation

De kleinste fracties worden gefilterd en als sorteerrest afgevoerd.

Verwerking

EEn KrinGlooP vAn

Gesorteerde kunststoffracties worden per soort herverwerkt tot nieuwe grondstoffen voor de kunststofverwerkende industrie. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de volgende deelprocessen:

kunststof verpakkingen

1. verkleinen

4. extruderen

3. drogen

2. wassen

Omgekeerd inzamelen

Afval steeds meer gezien als waardevolle grondstof Van afval naar grondstof, daar doen we het voor. Maar hoe krijg je mensen zover dat ze al hun papier en plastic apart houden? Door het systeem als het ware om te draaien, zoals in Zwolle gebeurt. Restafval breng je weg, papier, plastic en andere herbruikbare grondstoffen worden netjes bij je opgehaald. En de grijze bak? Die krijgt een nieuw leven...

Wist u dat de grijze bak veelal nog voor 60%

de wijken zouden we kunnen gebruiken voor het

herbruikbare grondstoffen bevat? Onderzoek

restafval, terwijl we de herbruikbare stoffen bij de

van afvalorganisatie ROVA bracht dit aan het

mensen thuis ophalen.” Al met al een ingrijpende

licht. Een slechte zaak volgens ROVA-directeur

verandering in het inzamelsysteem, die grote

Hans Groenhuis: “Al die waardevolle materialen

investeringen vraagt. “Daarom wilden we eerst

worden met het restafval verbrand. Zelfs na de

met een proef vaststellen of we hiermee wel het

invoering van de kunststofinzameling in 2009

gewenste effect bereiken. Met andere woorden:

zagen we dat er nog steeds veel herbruikbare

hoe kunnen we gedrag zo beïnvloeden dat

kunststoffen in het restafval zaten. Dit ondanks

zoveel mogelijk kunststof, oud papier en gft-afval

het enthousiasme van burgers voor de

uit de grijze container verdwijnt. We hebben de

gescheiden inzameling van deze kunststoffen.

restafvalreductie ook opgenomen in onze visie

Onze conclusie was daarom dat er meer moet

op duurzaamheid tot 2013.”

gebeuren als we in Nederland de ambitie van duurzame samenleving willen waarmaken.”

Ingrijpende verandering

32

Grijs is voortaan plastic “We laten restafval niet langer de leidende afvalsoort zijn”, legt Hans Groenhuis uit. “We

ROVA nam daarom initiatieven in verschillende

draaien het om, en leggen de nadruk op

gemeenten om te onderzoeken hoe ze de

recyclebare stromen. Omgekeerde inzameling

hoeveelheid restafval konden verminderen.

dus.” Om te horen hoe dat in de praktijk werkt,

De gemeente Zwolle had hier wel oren naar.

nemen we contact op met Tom Horstman,

Volgens milieuwethouder Erik Dannenberg ligt

stedelijk beheerder afval en reiniging bij de

het voor de hand dat een dergelijke proef

gemeente Zwolle. Horstman was wijkbeheerder

in Zwolle wordt gehouden. “Wij willen een zo

toen de proef van start ging en heeft in de wijken

hoog mogelijk hergebruik stimuleren en geen

Veerallee en Dieze met eigen ogen gezien hoe

afval op straat zien. Daarom zijn we ook al een

omgekeerd inzamelen werkt. “We zijn hier begin

paar jaar bezig afvalcontainers zoveel mogelijk

2010 gestart. Bewoners kregen een sticker op

ondergronds te plaatsen. Die voorzieningen in

hun grijze container om aan te geven dat deze

burger die het succes bepaalt. Daar ligt de sleutel tot succesvol afval scheiden. Met de traditionele inzameling boden we altijd een hoge service op een product dat we niet willen: restafval. Door die service nu te verschuiven naar herbruikbare grondstoffen, zien we de bereidheid om afval te scheiden toenemen.”

Mooie cijfers De proef in Zwolle is een geslaagd voorbeeld, vindt Groenhuis. De cijfers spreken wat dat betreft boekdelen: in de proefwijken wordt nu vijf keer zoveel kunststof ingezameld als in andere Zwolse wijken. Tegelijkertijd nam de hoeveelheid restafval af met 130 kilo per huishouden. “En dat zelfs zonder diftar. Ikzelf geloof nog meer in een combinatie van service en belonen. Dat zal het resultaat nog verder opvoeren. Burgers die goed afval scheiden, zamelen grondstoffen in. Dat mag je best belonen. De opgave is om zoveel mogelijk grondstoffen uit de grijze container te krijgen. “Dit succes smaakt naar meer. Ook met de andere ROVA-gemeenten zijn we in gesprek om per 1 januari 2012 een start te maken met het omgekeerd inzamelen.” De overgang naar nieuwe inzamelvormen bij huishoudens vraagt om stevige investeringen. “Om deze te kunnen doen is zekerheid nodig. Zekerheid omtrent de afspraken die tussen bedrijfsleven, ministerie en gemeenten worden

“Wij zien de bereidheid om afval te scheiden zienderogen toenemen.”

voortaan alleen nog maar voor plastic verpak-

gemaakt over de inzameling van verpakkingen

kingen bedoeld is. Tegelijkertijd gaven we ze een

na 2012”, aldus Groenhuis. “We staan als het

blauwe container voor oud papier. Daarnaast

ware in de startblokken om nog hogere

hadden ze natuurlijk al hun groene bak voor

hergebruikcijfers te realiseren. Samen met het

gft-afval. Voor het restafval plaatsten we

bedrijfsleven kunnen we dat waarmaken.”

ondergrondse containers op een centraal punt, die ze met een pasje kunnen bedienen.”

Tom Horstman van de gemeente Zwolle is al even enthousiast. “Binnen de gemeente vallen

De rol-emmers voor papier worden eens in de

de resultaten ook op. En natuurlijk, de

maand geleegd en voor plastic zelfs eens per

investeringen in ondergrondse containers zijn

twee weken. “Zo belonen we dus het scheiden

hoog. Maar daar staat tegenover dat we als

van deze stromen. Mensen willen best afval

gemeente steeds duurzamer worden. We zijn

scheiden, maar dan moet je het ze wel

daadwerkelijk van afval naar grondstof aan het

gemakkelijk maken.” Dat beeld bevestigt

gaan. Tekenend vind ik ons nieuwe gemeentelijk

Natascha Spanbroek. Als beleidsadviseur leidt

afvalstoffenplan voor 2012 tot 2016. Dat

ze bij ROVA projecten op het gebied van

hebben we nu dan ook officieel omgedoopt

alternatieve inzamelmethoden. “Het is de

tot Gemeentelijk Grondstoffenplan.” ‹ 33

De proef in cijfers Eind 2010 werd de tussenbalans opgemaakt. In de proefwijken was circa 30.000 kilo aan kunststof verpakkingen opgehaald. Dat is 50 kilo per huishouden, tegen 12 kilo in de rest van Zwolle. Restafval nam af met 130 kilo per huishouden, dat is 25% minder. Bron: GRAM, februari 2011

Verpakkingen van blik zijn gemakkelijk te recyclen. En dat lukt in Nederland ook heel goed: 88% van het geproduceerde blik krijgt een nieuw leven.

34

35

Research voor recycling

Blikjes boordevol technologie Het frisdrankblikje van vandaag de dag lijkt nog maar weinig op dat van dertig jaar geleden. En de blikindustrie ziet nog steeds uitdagingen, zoals minder gebruik van grondstoffen en energie bij de productie. Constante research gaat hieraan vooraf. Hans van der Weijde van Tata Steel en Woep Möller van Ardagh Packaging Group spreken met passie over blik.

portret: privébezit

Woep Möller is voorzitter van de blikverpakkingenbranche en commercieel directeur van Ardagh Packaging Group in Deventer. “Net als in andere industrieën moeten we zuinig en verantwoordelijk omgaan met grondstoffen en energie. De voortvarende en innovatieve aanpak van de blikindustrie bleek de afgelopen 15 jaar succesvol: gemiddeld 33% lichtere blikverpakkingen, een afname van het materiaalgebruik met 75% en een daling van het energiegebruik met 70%. En nog steeds zijn er voldoende uitdagingen, die leiden tot nieuwe ontwerpen of zelfs nieuwe producttechnologieën.”

“De internationale blikindustrie wisselt intensief innovaties uit.”

Hans van der Weijde, van Tata Steel in IJmuiden, deelt het enthousiasme voor blik met Möller. Tijdens zijn studie Materiaalkunde ontwikkelde Van der Weijde een passie voor blik en nu hij hoofd Research & Development is bij Tata Steel, is dat nog steeds zo. “Blik is gewoon een geweldig product. Het is oersterk en licht, heeft een perfecte dichtheid, valt goed vorm te geven en heeft uitermate goede eigenschappen om gerecycled te kunnen worden.” Van der Weijde doelt op het basismateriaal van blik: staal. Blik kan met ›

36

Wat is blik? Metalen verpakkingen heten in de volksmond ‘blikken’ of ‘blikjes’. In 90% van de gevallen is staal het basismateriaal, maar er wordt ook blik gemaakt van aluminium. Blik wordt gebruikt

om producten veilig en lang te kunnen bewaren. Vaak is blik bekleed met een beschermlaagje, om roesten tegen te gaan en de voedselkwaliteit goed te houden.

37

Research voor recycling magneten vrijwel moeiteloos uit afval worden teruggewonnen. En dat is goed, want staalfabrieken hebben veel reststaal en schroot nodig voor de productie van nieuw staal. Dat scheelt grondstoffen en CO2-uitstoot. Hetzelfde geldt voor aluminium. Recycling van aluminium bespaart zelfs 95% aan energie.

Flinterdun Een frisdrankblikje wordt gemaakt uit een plaatje metaal. De wanden worden flinterdun omhoog getrokken en de opening kleiner gemaakt, waardoor een kleiner deksel nodig is. In een andere fabriek gaat de frisdrank erin en wordt er op hetzelfde moment een dekseltje op gezet. Dankzij onderzoek naar beter metaal zijn blikjes inmiddels 45% lichter dan in de jaren tachtig. Van der Weijde: “We gaan zelfs tot een wanddikte van 65 micron. Dat is flinterdun. Als je er goed bij stilstaat is het toch een wonder dat maar een op de miljoen blikjes een foutje bevat? Staal moet perfect schoon zijn om zo dun te kunnen worden. Eén microscopisch klein stukje vervuiling en een blikje kan gaan lekken.”

Onzichtbaar maar wereld van verschil

Blik bij het restafval Weinig mensen staan stil bij het feit dat blik ook wordt gerecycled. Want blik hoef je niet apart te houden. Door middel van magneten (staal) en eddy currentinstallaties (aluminium) wordt blik relatief eenvoudig gescheiden van het restafval. Dat kan voor, maar ook ná verbranding gebeuren: metaal verbrandt immers niet. Om consumenten te informeren wat er nu met al hun gebruikte blik gebeurt, lanceerde Nedvang met de materiaalorganisatie Stichting Kringloop Blik een campagne in 2010. Het recyclepercentage was in 2005 80%, inmiddels is dat 88%. Daarmee evenaart Nederland de Scandinavische landen en België.

Ardagh heeft een blikje in productie genomen, dat aan de buitenkant nauwelijks lijkt veranderd. Toch is er een wereld van verschil. De romp en de bodem van het nieuwe blikje worden nu namelijk uit één bewerking gemaakt. Felsen en lassen hoeft niet meer. Het nieuwe blikje gebruikt minder grondstoffen en de productie kost veel minder energie. Möller wijst erop dat nieuwe ontwikkelingen vragen om nauwe samenwerking. “De blikindustrie bestaat hoofdzakelijk uit internationale concerns met meerdere vestigingen in verschillende landen. We kunnen spreken van korte lijnen voor het uitwisselen van innovaties, die we intensief stimuleren.”

38

het materiaal Metalen verpakkingen bezitten veel goede eigenschappen: het laat geen licht of zuurstof door, het is veilig en onbreekbaar, je kunt het zonder koeling opslaan en blik valt eindeloos te recyclen. Het is dan ook ideaal materiaal voor verbetering en innovatie.

Hans van der Weijde: “Dankzij jarenlang onderzoek zijn blikjes nu 45% lichter.”

Nieuwe ontwikkeling Volgens Van der Weijde gaan de ontwikkelingen de komende jaren gewoon door. “We richten ons nu bijvoorbeeld op nieuwe sluitingen. De trend is easyopen-ends, een foliedeksel dat je er met een lipje zo aftrekt.” Blik wordt dus steeds duurzamer in het gebruik. Het devies van Van der Weijde is

dan ook: “Kom maar op met het blik. We smelten het zo om. Eventuele coatings, zoals polymeren, worden al in de afvalverbrandingsinstallatie volledig verbrand en afgevangen. Dus wij krijgen keurig schoon staal voor het bereiden van nieuw staal. Voor je het weet is jouw colablikje een trein, een auto of een batterij geworden.” ‹

39

Veelzijdig blik Behalve conservenbussen zijn er nog veel andere producten van blik. Denk bijvoorbeeld aan verfblikken, spuitbussen en drankblikjes. Ook voor batterijhulzen en geschenkverpakkingen wordt blik gebruikt.

Inzamelen Blikjes (staal en aluminium) worden met het huishoudelijk afval ingezameld.

Een inzamelingsbedrijf transporteert het ingezamelde huisvuil naar een AVI (Afval Verwerking Installatie).

Stalen vaten worden gecontroleerd en hergebruikt als verpakking.

Vullen verpakking Producent/importeur brengt zijn product met de verpakking op de markt.

Productie Van de grote rollen metaal worden weer tal van nieuwe producten gemaakt, waaronder weer nieuwe blikverpakkingen.

40

EEn KrinGlooP vAn

metalen verpakkingen

AVI (scheiding) Metalen worden zo veel mogelijk voorafgaand aan de verbranding uit het afval gehaald.

Een magneet haalt metalen uit de as. verbrandingsoven 1000 ˚C schroot

50 gemeenten doen aan bronscheiding en leveren direct aan de schroothandel.

Schroothandel

Verwerking Het teruggewonnen metaal gaat naar de metaalindustrie.

kwaliteitscontrole

Het teruggewonnen metaal wordt gemengd met het vloeibaar metaal.

Grote rollen metaal zijn de grondstof voor nieuwe producten.

wegen

walsen

vloeibaar metaal

Zuivelproducent maakt voortdurend keuzes, en zegt:

“wij denken in Het hoofdkantoor van FrieslandCampina in Amersfoort ademt een jeugdig elan. Dat past goed bij een organisatie die formeel nog maar twee jaar oud is, al gaan de roots terug tot 1870. In 2008 fuseerden Friesland Foods en Campina tot de huidige onderneming. Deze fusie is ook de reden dat pas in 2010 een MVO-strategie werd gelanceerd: “Maar deze kwam niet uit de lucht vallen”, aldus Director Sustainability Frank van Ooijen. “Bij zowel Friesland Foods als Campina stond MVO al op de kaart.” De nieuwe MVO-strategie van FrieslandCampina stelt dat het bedrijf in de toekomst alleen klimaatneutraal groeit. Vervolgens laat de onderneming geen issue onbesproken en etaleert een breed palet aan ambities. De MVO-strategie is terug te voeren op vier prioriteitsgebieden: voedingswaarde & gezondheid; duurzame melkveehouderij;

Verpakkingsstrategie 2010: CEntrAAl stAAn dE volGEndE tHEmA’s:

duurzame productieketens en ontwikkeling melkveehouderij in Azië en Afrika. Last but not least ontwikkelde FrieslandCampina een verpakkingsstrategie (zie kader links).

› gewichtsreductie (materiaalreductie)

› meer gebruik van

monomateriaal

Verpakkingen worden serieus genomen Patrick Reekmans (algemeen directeur FrieslandCampina Benelux) steekt van wal en windt er geen doekjes om. “Natuurlijk vormen

› meer gebruik van

hernieuwbare grondstoffen

verpakkingen bij FrieslandCampina een serieus onderwerp. Maar dat is in de allereerste plaats omdat verpakkingen de kwaliteit van

› meer hergebruik (bijvoorbeeld recycling)

ons voedsel waarborgen, dat staat echt voorop. Pas daarna hebben we aandacht voor preventie en hergebruik. We maken er

› voorkomen/elimineren ongewenste materialen (zoals pvc)

een punt van bij onze toeleveranciers, zoals het megaconcern Tetrapak, en zoeken samen naar verbeteringen. ›

42

ovEr FriEslAndCAmPinA FrieslandCampina ontstond eind 2008 door een fusie van Friesland Foods en Campina, beide ook het resultaat van meer dan honderd jaar samengaan van zuivelcoöperaties.

generaties”

43

Wij denken in generaties

Uiteindelijk zullen dat vooral verbeteringen zijn die weinig mensen opvallen.” Een voorbeeld hiervan is het toepassen van langere papiervezels waardoor verpakkingen dunner en lichter worden zonder dat de doorlaatbaarheid van licht en lucht wordt beïnvloed.

“Verpakkingen, en daarmee verpakkingsafval,

Een andere mogelijkheid is het gebruik van

maken een onlosmakelijk onderdeel uit van ons

biodegrable plastics. Reekmans stelt dat er vast

MVO-beleid. De uitdaging zit ‘m daarbij in het

en zeker een nieuwe generatie verpakkingen

feit dat we het als FrieslandCampina niet alleen

komt, maar kan niet aangeven wanneer.

kunnen, we moeten daarvoor echt samenwerken

“Op korte termijn verwachten we geen grote

met andere, vaak grotere partijen in de markt.

doorbraken. Voor ons geen punt, we zijn ten

Een ander gegeven is dat Friesland-

slotte een bedrijf dat in generaties denkt.

Campina, naast preventie en hergebruik, vele

Op lange termijn.”

andere duurzame doelen heeft. Omwille van

Verpakkingen temidden van vele ambities en prioriteiten

het ene doel, bijvoorbeeld voedselveiligheid, moet je het andere doel, dat van de lichtere verpakking bijvoorbeeld, negeren. We moeten

Op de stelling van Reekmans dat karton-

prioriteiten stellen.”

verpakkingen nog steeds een lagere

Van Ooijen relativeert: “Uiteindelijk gaat het ons

milieubelasting hebben dan andere

eerst om de global challenges, zoals de reductie

verpakkingen, springt Van Ooijen in:

van broeikasgassen, voedselzekerheid en de

“Desondanks zitten we niet stil. Nog maar

aanpak van nutriëntentekorten. Als je beseft

kort geleden is al het papier en karton van

hoeveel voedingswaarde melk heeft, dan snap

onze verpakkingen FSC-gecertificeerd.

je waarom we ons zo hard maken voor een

Dit duurde langer dan wij wilden, simpelweg

thema als ondervoeding, en waarom we ons

omdat er niet voldoende FSC-materiaal

willen inzetten om kinderen in de hele wereld

beschikbaar was. Daarnaast verminderen

daarvoor te behoeden. Ook gaan we voor

we onze secundaire verpakkingen, zoals de

duurzame inkoop, waarbij we grote stappen

folies van bulkverpakkingen, en adviseren

maken zoals met duurzame cacao-, soja- en

we onze klanten over slimmere logistiek.”

palmolieproductie.”

Langetermijnvisie Reekmans: “Wij hebben niet de illusie dat wat we wensen, morgen gerealiseerd kan zijn. Zoals ik al zei, denken we bij FrieslandCampina vooral in generaties. Dat past bij onze oorsprong, het boerenbedrijf waar behoud voor de volgende generatie centraal staat. Het zit in ons om voor de lange termijn te gaan: op dezelfde weg, en met dezelfde visie. En eigenlijk is die langetermijnvisie ook noodzakelijk om in alle opzichten vooruit te komen, en dat vragen we ook van de politiek.” Van Ooijen: “Dat geldt overigens voor meer dan alleen het onderwerp verpakkingen: een visie die zich meer richt op de lange termijn zou bedrijven zeker helpen, bijvoorbeeld op het gebied van duurzame energie.” 44

‹

shutterstock + portretten: privébezit

FrieslandCampina: het boerenbedrijf waar behoud voor de volgende generatie centraal staat

Patrick Reekmans (51) › Algemeen directeur Friesland Campina voor de Benelux › vanaf "de korte broek" bij het bedrijf en diens rechtsvoorgangers › Penningmeester en lid van het dagelijks en Algemeen Bestuur van nedvang › lid van de Begeleidingscommissie verpakkingen

“Wij worden gedreven door de gedachte van shared value. We willen waarde vermeerderen door te delen. En onze waarde zit in onze melk; zeer waardevolle en rijke voeding.”

Frank van Ooijen (53) › director Corporate Communication en director sustainability FrieslandCampina › na Politicologie in nijmegen werkzaam in de journalistiek. En via Buza (onder minister jan Pronk) naar onder meer bedrijven als unilever, nutreco en de rabobank.

› voorheen voorzitter Commissie Communicatie svm Pact, voorganger van nedvang

“Eind jaren ’90 wist het bedrijfsleven zich geen raad met allerlei maatschappelijke kwesties. Pakten we het op via issuesmanagement. Nu werken we vanuit een integrale aanpak. En beseffen bedrijven dat zij het verschil kunnen maken voor onze aarde.”

45

CijFErs FriEslAndCAmPinA 2010: Jaarlijkse omzet EUR 8,972 miljard • Meer dan 30 bekende merken • 19.484

medewerkers in verkoop- en productielocaties in 25 landen • 10,3 miljard kilogram verwerkte melk • 14.829 leden van

melkveebedrijven die jaarlijks 8,8 miljard kilogram melk leveren • De op één na grootste zuivelcoöperatie ter wereld

Pallets, kratten en kistjes. Een derde van het verpakkingshout wordt gerecycled. En wordt bijvoorbeeld verwerkt tot spaanplaat, MDF en houtsnippers.

46

47

Vers van Design Academy Eindhoven

Textiel gemaakt van boombast

Wasvoorschrift: 40 graden

Wooden Textiles van Lenneke Langenhuijsen: het eindresultaat van een lang onderzoek op een eilandengroep in de Stille Oceaan waar ze van boombast doeken maken. Lenneke onderzocht en leerde daar de techniek. Nu onderzoekt ze de mogelijkheden van Europese boomsoorten als grondstof voor textiel. Een nieuwe rol voor dit materiaal?

In Nederland zette Lenneke haar onderzoek voort. “Door een wasbehandeling krijgt het materiaal dezelfde soepelheid als katoen. En door de lappen te borduren behoudt het materiaal zijn stevigheid. Borduren is ook esthetisch aantrekkelijk. Er ontstaat een mooi patroon van de lengte vezels van het hout in combinatie met borduren in breedterichting. Daarbij is het hout-textiel daarna wasbaar op 40 graden. Je kunt het ook verven, laseren en printen.” Of het materiaal draagbaar is onderzoekt Lenneke momenteel. “De doeken die ik maakte hebben een afmeting van wel 1.20 bij 2 meter, zodat deze gebruikt kunnen worden als interieur-textiel. Bij borduurstudio Budel mocht ik mijn grote lappen bewerken. Voor de toekomst ben ik al op zoek naar een nog grotere machine, die lappen van wel 200 cm bij 500 cm kan borduren. Zodat ik bijvoorbeeld grote meubels kan bekleden of het textiel kan gebruiken als wandbekleding, gordijnstof of plaid.”

De geluiden van Tonga

Oproep!

Boombast kloppen tot textiel is een eeuwenoud ambacht die wij door de opkomst van katoen weven zijn vergeten. Juist te midden van de nieuwste ontwikkelingen en massaproductie hier in het Westen, was het de oude techniek die Lenneke Langenhuijsen intrigeerde. Ze vroeg subsidies aan en vloog naar het eilandje Tonga, waar vrouwen nog dagelijks boombast kloppen. “Aan de andere kant van de wereld huurde ik een fiets op zoek naar deze ambacht. Al snel hoorde ik het typische kloppende geluid. Vanaf dat moment heb ik zes weken met de lokale vrouwen textiel geklopt. Zij hebben mij hun vak geleerd.”

De producten van Wooden Textiles zijn nu nog gemaakt van de boombast afkomstig uit de eilanden in de Stille Oceaan. Lenneke onderzoekt momenteel of er Europese boomsoorten zijn waar ze textiel van kan kloppen. “Iedereen die me kan helpen in het proces is welkom. Van biologen, wetenschappers en kenners van Europese boomsoorten en -planten. Maar ook mensen die de houtindustrie goed kennen: zoals het proces van kappen en groeien van de diverse boomsoorten. Ik wil namelijk gebruik maken van restmateriaal, zodat er geen extra boomkap nodig is.” ‹

Hout is veelzijdig. Het is de basis voor papier en sinds mensenheugenis een duurzaam constructiemateriaal: van hutten tot huizen. Ook kunstenaars en handwerkers leven zich erop uit. En voor boombast is nu een nieuwe markt in opkomst: textiel.

48

Het ambacht Textiel kloppen is een zwaar vrouwenambacht. Ze weken de boomschors een nacht in water, waarna ze deze urenlang uitkloppen.

De vezels van het stuk schors gaan niet stuk, maar worden door deze behandeling platter en groter. Door meerdere stukken in elkaar te kloppen ontstaat een grote,

wat stugge doek. De mensen gebruiken deze doeken voor ceremoniële bijeenkomsten, zoals begrafenissen of bruiloften.

“Het robuuste materiaal hout transformeert naar een flexibel en bijna zijdezacht materiaal.” Tijdens de grote jaarlijkse designbeurs in Milaan, de Salone del Mobile, exposeerde Lenneke onder andere haar TUTU, een kruk gevormd en bekleed met houttextiel

49

Inzamelen

korte kringloop

de markt (grootgebruikers van houten verpakkingen zoals pallets en kisten.)

Een handelaar brengt het ingezamelde hout naar de reparateur.

bouw- en sloopbedrijven

huishoudens

Productie De houten snippers zijn gereed voor hergebruik als grondstof voor onder meer spaanplaten, houtvezelpallets, palletklossen, kratten en kisten.

milieupark

EEn KrinGlooP vAn

houten verpakkingen Het transport vindt plaats per trein, boot of vrachtwagen.

50

Inzamelaar/sorteerbedrijf

Reparateur Bij goede reparatie kan een pallet maximaal 10 jaar meegaan.

Verpakkingen die niet meer te repareren zijn gaan naar inzamelaar/ sorteerbedrijf.

sorteren en scheiden op kwaliteit

A

Hout dat met andere stoffen is behandeld om langer mee te gaan , wordt niet hergebruikt en dient als brandstof in bio-energiecentrales.

onbehandeld hout (bijvoorbeeld pallets)

B behandeld hout (bijvoorbeeld spaanplaat)

Is het hout echt niet meer als materiaal te hergebruiken, dan dient het als brandstof in bio-energiecentrales.

Bewerking en verwerking Het hout wordt open overgeslagen.

Het hout wordt verkleind door een schredder/vermaler.

C verduurzaamd hout

Verpakkingsexpert op dreef

Verpakkingen buitenstebinnen Méér verpakkingsmateriaal kan duurzaam zijn. En het kapje van je brood weggooien is een zwaardere milieubelasting dan de hele zak eromheen. Verpakkingskundige prof. dr. ir. Roland ten Klooster neemt de hele keten onder de loep.

Biefstuk op je hand

verandert, moet een ander mee veranderen.

“De beste verpakking is geen verpakking. Zoals

“Wordt het product sterker, dan is de kwetsbaar-

bij autobanden en leidingwater. Maar bijna alle

heid minder en worden de verpakkingseisen

producten hebben een verpakking nodig. Om

lager.”

het te kunnen gebruiken, conserveren, beschermen, distribueren of om de consument te infor-

Wikken en wegen

meren. De tijd is voorbij dat we ons biefstukje

“Je kunt een product zo ontwerpen dat het

bij de boer halen. En dan nog zie ik niemand

minimale verpakkingsbescherming nodig heeft.

een stukje vlees op zijn blote hand mee naar

Zoals een digitale camera van Olympus, de

huis nemen,” lacht de verpakkingsexpert. De

Stylus 720SW, die een val van anderhalve meter

zoektocht naar de ideale verpakking is complex

doorstaat. De hoeveelheid verpakkingsmateriaal

en afhankelijk van veel aspecten. Ten Klooster

is hierdoor enorm verminderd. Milieutechnisch

schetst een driehoek van product, verpakking

een goede oplossing zou je denken. Maar het

en kwetsbaarheid. En legt uit dat bij een goed

extra aluminium dat in de camera is verwerkt,

ontworpen verpakking, deze driehoek statisch is

vergeten we dan voor het gemak. Het zijn steeds

bepaald. Dat wil zeggen: als een aspect

zorgvuldige afwegingen: een verpakking die het

52

Roland ten Klooster De drie perioden uit het leven van de filosoof Plato kenmerken de werkwijze van Plato Product Consultants: analyse , constructie en creativiteit. Daar voegde Plato PC, een ontwerpen adviesbureau voor verpakkingen, een vierde aan toe: integriteit.

milieu relatief minder belast, of het product zelf

ontwikkelde Plato PC een nieuwe verpakking

minder kwetsbaar maken. Andere aspecten

voor de voorgesneden plakjes kaas. Het nieuwe

waarbij we klanten als Nolet, Flora Holland, en

ontwerp bevat meer verpakkingsmateriaal,

FrieslandCampina adviseren zijn onder andere

maar is uiteindelijk wel duurzamer. Voorheen

constructie, logistiek, distributie en bestel- en

sloot de verpakking vaak niet goed af, en werd

stapelwijze. En natuurlijk materiaalkeuze:

er alsnog een plastic zakje omheen gedaan.

dikte, type en kleur. Glimmers verkopen, maar

Of nog erger: de kaas droogde uit en werd

zijn duur en slecht voor het milieu. Nadat er

weggegooid. Het beetje meer verpakkings-

een gouden of zilveren randje is aangebracht,

materiaal wordt meer dan goed gemaakt

worden hele foliebanen weggegooid. Maar

door het verminderen van bederf. Eén plakje

onderscheid in het schap is nodig, dus het

kaas weggooien betekent namelijk al meer

blijft wikken en wegen. Een producent van

milieubelasting dan de hele verpakking. Dat

geurverfrissers vroeg Plato PC (Ten Kloosters

geldt overigens voor alle

ontwerp- en adviesbureau) om een kleinere

voedingsmiddelen. Deze zijn

verpakking te ontwikkelen. Met succes:

op gewichtsbasis vaak 8 tot

meer dan een derde minder materiaal. Maar

10 keer meer belastend dan

vervolgens bleek bij de verkoop dat de

de verpakking zelf. Dus het

consument het product in het schap over het

kapje brood dat je weggooit,

hoofd zag. Of een aanpassing echt werkt, kun

is schadelijker dan de hele

je pas zeggen als je de hele keten doorlopen

zak erom heen.” Dit klinkt

hebt. Van fabricage, opslag en transport, tot en

wellicht ongeloofwaardig,

met distributie, verkoop, gebruik en recycling.”

maar Ten Klooster licht het verder toe: “Uit

“Minder verpakkingsmateriaal is zeker niet altijd de meest duurzame oplossing.”

onderzoek is gebleken dat de verpakking slechts

Voedsel schadelijker dan verpakking

6% aan energie vraagt van de hele voedingsmiddelenketen. Ga maar na wat groeien,

“Minder verpakkingsmateriaal is zeker niet altijd

oogsten, verwerken, vervoeren, verwarmen,

de meest duurzame oplossing.” Voor Milner

koelen en ga zo maar verder, aan energie kost. ›

53

leerstoel “De hedendaagse maatschappij verwacht dat bedrijven rekening houden met milieutechnische aspecten.” Naast zijn

werk als consultant is Ten Klooster deeltijdhoogleraar aan Universiteit Twente waar hij de leerstoel Packaging

Design and Management bekleedt. Deze leerstoel wordt gefinancierd door het NVC met steun van 12 bedrijven.

Verpakkingen buitenstebinnen

De verpakking is maar een kleine schakel in

Advies en toekomst

een complexe keten, maar wel een die erg

Ten Kloosters devies: “Laat verpakkings-

zichtbaar is en daardoor de klappen moet

ontwikkelaars en producenten vanaf het

opvangen.”

begin samenwerken. De inhoud van de verpakking en zelfs de smaak van het product

Sterke pudding

beïnvloeden de verpakking en andersom.

Plato PC denkt ook mee met marketeers. Maar

En houd bij het ontwikkelen van een verpakking

wel op zo’n manier dat het werkbaar is voor

rekening met de hele keten. Nog al te vaak

de hele keten. Ter illustratie: de consument wil

wordt er voor suboplossingen gekozen. De

de traditionele jaren vijftig puddingvorm met

ene keer is meer verpakkingsmateriaal het

de herkenbare inkepingen en laagjes. Maar dit

antwoord, de andere keer minder. We zien ook

esthetische aspect, vertaald in een verpakking,

steeds meer verpakkingen van combinaties

zorgde er voor dat de verpakking kwetsbaar

van materialen - die goed te scheiden zijn -

werd en bij stapelingen bezweek. De gevolgen

op de markt komen. Aan de buitenkant

van beschadigde leveringen zijn dramatisch,

bijvoorbeeld een kartonnetje voor de

voor producent én het milieu. Door een

presentatie en bescherming, waardoor de

ingenieuze oplossing konden de inkepingen

plastic beker zelf dunner kan en geen opdruk

behouden blijven, maar niet meer in de

meer nodig heeft. En hierdoor is het recyclen

‘draagpeilers’ van de puddingbeker:

dan weer makkelijker. Die hybride oplossingen

waardoor deze nu een stuk sterker is.

hebben toekomst.” ‹

“De verpakking is een kleine schakel in een complexe keten, maar wel erg zichtbaar en vangt daardoor de klappen op.”

54

Aardbei & Peer is verpakkingskans! Bij een vers zuivelproduct met monosmaak, bijvoorbeeld alleen aardbeien, is het lastiger de smaak gedurende de tijd te

behouden, dan bij een combinatiesmaak. Deze is minder gedefinieerd, en daardoor wordt het product minder kwetsbaar. En dat biedt mogelijkheden voor de

verpakking. Een producent kan kiezen voor een materiaal dat meer gassen (zuurstof) doorlaat, of de houdbaarheidsperiode verlengen.

Aangepakt 2011: verpakkingsinnovaties uitgelicht Naast hergebruik van verpakkingsafval, moedigt Nedvang preventie aan. We stimuleren bedrijven om verpakkingen te ontwikkelen die minder afval opleveren. En dat gebeurt volop. Afgelopen twee jaar ontvingen we 110 inzendingen uit uiteenlopende sectoren. De genomineerden voor Aangepakt 2011 presenteren we hier aan u. De uitreiking was op 13 oktober tijdens het Nedvang-congres.

Douchegel van Sanex De hoeveelheid verpakkingsmateriaal toe te schrijven aan één douchebeurt daalt met 73%. Uit onderzoek blijkt dat er jaarlijks 18 miljoen liter douchegel het Nederlandse riool instroomt. Daarom hebben de afdeling research & development en marketing van Sanex samen een combinatie van product en verpakking ontwikkeld met een zo klein mogelijke belasting van het milieu. Met als resultaat: Sanerx Zero% met navulverpakking. Door deze verpakking wordt 73% op het gewicht bespaard ten opzichte van een reguliere 500 ml fles. Blijft de consument een reguliere hervulbare verpakking navullen, stijgt het besparingspercentage alleen maar verder.

Kaas van Westland Kaasspecialiteiten Dezelfde hoeveelheid met kaas belegde boterhammen maar dan met 65% minder verpakkingsmateriaal. Consumenten vinden een milieuvriendelijke verpakking belangrijk, zo leerde Westland uit marktonderzoek. Maar versheid, smaakbehoud en gebruikersgemak stonden voor Westland voorop. Dus de nieuwe verpakking moest lekdicht zijn en de consument moet de kaas makkelijk in en uit de verpakking kunnen nemen. De ontwikkelde vouwtechniek met goede sluitmethode (envelopverpakking) voldoet aan alle eisen. Maaslander kaas behoudt zijn smaak en versheid. En tegelijk is de nieuwe verpakking minder diep, waardoor er ruimte in het schap van de supermarkt wordt gewonnen. Het bedrijf bespaart hiermee op jaarbasis 141.000 kg plastic. 55

Aangepakt 2011: de genomineerden

Glasreiniger van Diversey Een nieuw verpakkingsidee bespaart 98% kunststof en voorkomt onnodig watervervoer. De voormalige flacon van kunststof met een inhoud van 750 ml is vervangen door een pouch van 1,5 liter. Dit idee, geïnitieerd door de marketing- en verkoopafdeling van Diversity, is in drie jaar tijd gerealiseerd. De gebruiker voegt nu zelf water toe aan het geconcentreerde product. Dit leidt niet alleen tot verpakkingspreventie. In de hele keten besparen producent en gebruiker onnodige kosten voor transport en opvang, en wordt het milieu minder belast.

PlantBottle® fles van Coca-Cola Een fles die tot 22,5 procent gemaakt is van planten. Coca-Cola introduceerde in juni 2011 de zogeheten PlantBottle® fles in Nederland en België. Deze fles vervangt alle reguliere 500 ml PET-flessen. Ondanks de nieuwe PET-fles is gemaakt van o.a. gras, schors en maïsbladeren, ziet deze eruit als een reguliere PET-fles. De PlantBottle® heeft een kleinere ecologische voetafdruk en bestaat daarnaast nog steeds voor 25% uit gerecycled plastic en is ook gewoon volledig recyclebaar.

Vaatwastabletten van AH puur&eerlijk Verpakken van lucht is teruggedrongen door de blokjes als suikerklontjes te verpakken. Om vaatwastabletten onder het label van AH puur&eerlijk te voeren, moest niet alleen het product, maar ook de verpakking het milieu aantoonbaar minimaal belasten. De inkoper van de vaatwastabletten onderzocht hoe soortgelijke producten verpakt worden. En hoe je het verpakken van lucht vermijdt. De manier waarop suikerklontjes verpakt zijn, inspireerde hem. Het resultaat: een compacte minimalistische verpakking van gerecycled materiaal. De onderdelen van de verpakking zijn gescheiden af te danken en geschikt voor hergebruik. Het volume van het verpakte product is ten opzichte van andere aanbieders van vaatwasblokjes (bij dezelfde hoeveelheid) zo’n 40% verlaagd. Er wordt nu onderzocht of deze verpakking ook toegepast is voor andere AH huismerk vaatwastabletten.

Wijnflessen van Fair Trade Original Een lichtgewicht wijnfles van 350 gram in plaats van 550 gram. Fair Trade Original is doortrokken van duurzaamheid en maatschappelijk verantwoord ondernemen en haalt haar wijn onder andere uit Zuid-Afrika. De lokale wijnproducent ontwikkelde samen met een flesproducent een lijn van ultralichtgewicht wijnflessen. De voormalige fles met schroefdop woog voorheen minimaal 550 gram. De wijn die nu geïmporteerd wordt, zit in flessen die nog maar 350 gram wegen. 56

Winnaar Aangepakt

2011

Kleurpasta van Global Paint Products Het verpakkingsgewicht van één liter kleurpasta is gereduceerd van 270 gram tot 7 gram. Het Color Matching System van Global Paint Products maakt precies de kleur in de hoeveelheid die de klant wil. Maar uit onderzoek van de verfproducent bleek dat de huidige werkwijze leidde tot gemiddeld 6% productverlies. Daarom bedachten marketeer en inkoper samen een schenkzak, in plaats van de traditionele pastapot, die de kans op knoeien vrijwel uitsluit. Deze verpakking dringt de hoeveelheid verpakkingsmateriaal voor één liter kleurpasta enorm terug. Ook zorgt de nieuwe verpakking voor minder: verpakkingenbelasting, ruimte tijdens transport, transportbewegingen en CO2-uitstoot. Tot slot: het verpakkingsafval is na gebruik minimaal, de schenkzak laat zich simpel oprollen.

Scheerapparaten van Philips Philips zet zich in voor het terugdringen van kunststof als verpakkingsmateriaal in de hele Nederlandse markt. Zo vond het bedrijf een mogelijkheid om het kunststof verpakkingsmateriaal van scheerapparaten, die vanuit een vitrine verkocht worden, weg te laten. Voor bepaalde winkelketens waar de verpakking diefstalveilig moet zijn, is weglaten geen optie. Wel lukte het om 48% maagdelijk PET in de oude productverpakking terug te brengen tot 13% in de nieuwe. Minimaal 50% van de toegepaste kunststof bestaat uit post consumer gerecyclede content.

Preventie is een individuele verplichting voor bedrijven die verpakte producten op de markt brengen. Nedvang stimuleert dit en ondersteunt ze hierbij. PU-schuim van Soudal Minder verpakkingsmateriaal en productverlies: win-winsituatie voor hele keten én het milieu. PU-schuim is bedoeld om iets af te dichten en zwelt direct op nadat het de flacon verlaat. De nieuwe metalen spuitbus met inhoud van 500 ml levert dezelfde opbrengst als de 750ml metalen spuitbus voorheen. Het bedrijf sleutelde aan het product en wijzigde de adapter zodanig dat nu precies de gewenste hoeveelheid materiaal wordt opgebracht. De afdeling marketing en verkoop van PU-schuim zette zich hier voor in om klanten het wegsnijden van overtollig schuim te besparen en productverlies te voorkomen. En op jaarbasis wordt door deze innovatie aanzienlijk minder verpakkingsmateriaal per meter afdichting gebruikt. 57

Colofon B e s t u u r Ne d v a n g U i t ga v e

Hamming, P.E. (heer) – Voorzitter

Stichting Nedvang (Nederland van afval naar Grondstof)

Raad Nederlandse Detailhandel Korte, J. de (heer) – Vice-voorzitter CBL/PLUS Retail Reekmans, P. (heer) – Penningmeester

C o n cep t , t ek s t e n e i n d r e d ac t i e

FNLI/Friesland Campina

Intervolvement Communications, Haarlem

Meijer, C. (heer) CBL/Albert Heijn B.V. Loo, G. van (heer) FNLI/Vrumona

A r t d i r ec t i o n & v o r m ge v i n g

Charlotte Lokin, Haarlem

Bieze, F.O. (heer) MKB/Bieze Food Groep B.V. Brandt, W.F. (heer) FNLI/Unilever Nederland Holdings B.V. Brouwer, A. (heer) VMK/Gildepak Doel, K. van den (heer) CBL Faber, K.W.T. (heer) Stichting Kringloop Hout/Faber Halbertsma Groep Jong, M. de (heer) FIAR/Philips Consumer Electronics Pille, G. (heer) Stichting Duurzaam Verpakkingsglas/O-I B.V.

The m a P ap i e r & K a r t o n

tekst: Esther Vliege The m a G l a s

tekst: Sieto Flink O m gekee r d i n z a m e l e n

tekst: Sieto Flink FrieslandCampina:

tekst: René de Boer The m a H o u t

tekst: Esther Vliege

Seegers, R. (heer) FNLI/Coca Cola Enterprises Nederland B.V. Kauw, P. (heer) Stichting Kringloop Blik/Ball Packaging Europe B.V. Loudon, H.A. (heer) BVNL/Tata Steel Europe Vermeulen, H. (heer) PRN/Smurfit Kappa Buijtenen, P.M.A.W. van (heer) VNO-NCW, Kon. Metaalunie/Crawford B.V. – Cardo Door B.V. Hoogstraaten, P.E. (mevrouw)

f o t o g r af i e

Merlijn Doomernik (tenzij anders vermeld)

CBL/Vakcentrum Levensmiddelen Tweebeeke, F.A. (heer) Vlehan/BSH Huishoudapparaten B.V.

5 k r i n g l o pe n

Schwandt Infographics D u u r z aa m d r u k w e r k

Damen Grafia

Slootweg, D. (heer) CBL/Deli XL Maa t s chappe l i j ke A d v i e s r aa d

De heer M.J.D. Jansen (voorzitter) De heer dr. A.G.W.J. Lansink De heer mr. A.B. Holtkamp De heer prof. dr. E. Worrell De heer drs. F.W. Weisglas

58

De heer dr. A. Peper