DE BESCHERMING VAN ONDERWATER CULTUREEL ERFGOED IN DE NOORDZEE

Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent

Academiejaar 2014-15

DE BESCHERMING VAN ONDERWATER CULTUREEL ERFGOED IN DE NOORDZEE Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’ Ingediend door

Beno Van Gansen Studentennummer: 00703151 Promotor: Prof. Dr. Frank Maes

De bescherming van onderwater cultureel erfgoed in de Noordzee

II

VOORWOORD Deze masterproef kwam tot stand in het kader van het behalen van het diploma Master in de Rechten aan de Universiteit Gent. Men zegt wel eens dat dit de kroon op het werk

van de rechtenstudent is. Daar kan ik mij perfect in vinden. Het was een werk van lange adem en een hele ervaring om dit op zelfstandige wijze te voltooien.

Allereerst wil ik mijn promotor Prof. dr. Frank Maes en mevrouw Thary Derudder

bedanken voor hun advies inzake interessante literatuur, voor het vrijmaken van tijd en voor het vestigen van mijn aandacht op de belangrijke punten.

Ik acht het ook gepast om enkele anderen te bedanken. In de eerste plaats mijn ouders voor hun jarenlange morele en financiële steun. Daarnaast Hannah Smith, zowel voor

haar geduld en steun als voor haar tips in verband met de lay-out van dit werk. Tot slot

bedank ik Prof. dr. Trpimir Šošić van University of Zagreb voor zijn aanwijzingen inzake relevante lectuur. Beno Van Gansen

Perk, 1 januari 2015


III

INLEIDING ...................................................................................................................... 1 DEEL I. SITUERING ........................................................................................................... 3 1.

DOEL EN FUNCTIE VAN DE BESCHERMING VAN ONDERWATER CULTUREEL ERFGOED .......................................... 3 1.1

2.

1.2

Historisch belang ...........................................................................................................................................................3 Noodzaak aan bescherming......................................................................................................................................3

TOEPASSELIJK RECHT .............................................................................................................................................. 5

2.1

Admiralty law / Privaat maritiem recht .............................................................................................................5

§1 Salvage law en the law of finds ................................................................................................................................6 A. Algemeen ......................................................................................................................................................................6 B. Basisprincipes ............................................................................................................................................................7

a) Basisprincipes van het bergingsrecht .......................................................................................................7 b) Basisprincipes van the law of finds ............................................................................................................8

C. Internationale regeling ........................................................................................................................................ 11 D. Gevolgen van de toepassing van bergingsrecht en law of finds op onderwater cultureel 2.2

erfgoed ............................................................................................................................................................................. 13 Internationaal zeerecht ........................................................................................................................................... 15

§1 Het Zeerechtverdrag van 1982 ............................................................................................................................ 16 §2 De maritieme zones ................................................................................................................................................... 16 A. De territoriale zee.................................................................................................................................................. 17 B. De aansluitende zone ........................................................................................................................................... 17

C. De exclusieve economische zone .................................................................................................................... 18 D. Het continentaal plat............................................................................................................................................ 19

E. De volle zee ............................................................................................................................................................... 20

3.

2.3

F. De diepzeebodem ................................................................................................................................................... 21 Cultureel erfgoedrecht ............................................................................................................................................. 21

WAT IS ONDERWATER CULTUREEL ERFGOED IN DE NOORDZEE?....................................................................... 22

3.1 3.2

Algemeen ....................................................................................................................................................................... 22

Het begrip “onderwater cultureel erfgoed” .................................................................................................... 23

§1 Evolutie van het begrip ............................................................................................................................................ 23 A. Het VN-Zeerechtverdrag 1982 ....................................................................................................................... 23

B. Recommendation 848 (1978) ........................................................................................................................ 26 C. Ontwerp Europese Conventie inzake de Bescherming van Onderwater Cultureel Erfgoed

1985 .................................................................................................................................................................................. 26


3.3

IV

E. UNESCO conventie 2001 ................................................................................................................................... 29 Definitie scheepswrakken ...................................................................................................................................... 32

§1 Algemeen........................................................................................................................................................................ 32 §2 Wrakken van staatsschepen .................................................................................................................................. 32

3.4

De Noordzee ................................................................................................................................................................. 39

§1 België................................................................................................................................................................................ 40 §2 Nederland ...................................................................................................................................................................... 40 §3 Verenigd Koninkrijk .................................................................................................................................................. 41

DEEL II. INTERNATIONAAL JURIDISCH KADER...........................................................................42 1.

UN-ZEERECHTVERDRAG 1982 ........................................................................................................................... 42

2.

UNESCO CONVENTIE 2001 ............................................................................................................................... 43 2.1

Aanloop ........................................................................................................................................................................... 43

§1 De basis: ILA ontwerpconventie en ICOMOS handvest ............................................................................. 43

§2 Belangrijke vraagstukken ....................................................................................................................................... 45

2.2

De UNESCO Conventie van 2001 ......................................................................................................................... 45

§1 Het algemene regime van toepassing op alle maritieme zones ............................................................. 46 A. Doelstellingen en algemene principes.......................................................................................................... 46 B. Statuut van bergingsrecht.................................................................................................................................. 48

C. Geen eigendomsregeling .................................................................................................................................... 51

§2 Verwezenlijkingen van de UNESCO Conventie 2001 ................................................................................. 51 A. Algemeen ................................................................................................................................................................... 51

3

B. De regeling voor OCE gelegen in de EEZ, op het continentaal plat en in de volle zee. ............ 53

UNESCO CONVENTIE 1970: EEN ALTERNATIEVE REGELINGSBASIS? ................................................................ 55

DEEL III. NATIONAAL JURIDISCH KADER ................................................................................58 1.

INLEIDING.............................................................................................................................................................. 59

2.

BELGIË ................................................................................................................................................................... 59 2.1

Federale Bevoegdheid .............................................................................................................................................. 60

2.3

De huidige regeling in zee: De wet betreffende bescherming van cultureel erfgoed onder

2.2

Historiek van de regelgeving ................................................................................................................................ 60

water van 4 april 2014 ......................................................................................................................................................... 62 §1 Toepassingsgebied..................................................................................................................................................... 62 §2 De vinder en de ontvanger ..................................................................................................................................... 63 §3 De eigendomsregeling .............................................................................................................................................. 64


V

A. De Staat wordt (tijdelijk) eigenaar vanaf de melding............................................................................ 64 B. De vondst is geen OCE: de eigendom wordt overgedragen aan de vinder .................................. 65

C. OCE met in situ bescherming: de staat blijft eigenaar ........................................................................... 66 D. OCE zonder in situ bescherming: eigendomsregeling ........................................................................... 68 F. Een Belgische bijzonderheid: abandonnement ........................................................................................ 71

§4 De wet in de praktijk: twee beschermde scheepswrakken ..................................................................... 72 A. Algemeen ................................................................................................................................................................... 72

B. HMS Wakeful ........................................................................................................................................................... 72

3.

2.4

C. West-Hinder ............................................................................................................................................................. 73

De regeling op strand: Het kustreglement ...................................................................................................... 74

NEDERLAND .......................................................................................................................................................... 76

3.1

Algemeen ....................................................................................................................................................................... 76

3.3

OCE in de Nederlandse territoriale zee ............................................................................................................ 77

3.2

Nederlandse wrakken buiten de territoriale zee ......................................................................................... 76

§1 Monumentenwet 1961............................................................................................................................................. 78 §2 Monumentenwet 1988............................................................................................................................................. 80 §3 Wet op de Archeologische Monumentenzorg ................................................................................................ 81 §4 Ter illustratie: De bescherming van scheepswrak Burgzand-Noord 10............................................ 84

3.4

Het eigendomsrecht .................................................................................................................................................. 84

§1 De meldingsplicht bij toevallige vondsten en het eigendomsrecht ..................................................... 84

§2 Opgravingsvondsten en het eigendomsrecht ................................................................................................ 85 §3 Het wrak en het eigendomsrecht ........................................................................................................................ 86

4.

3.5

Nederland en de UNESCO Conventie 2001 ..................................................................................................... 86

4.1

Algemeen ....................................................................................................................................................................... 87

HET VERENIGD KONINKRIJK ................................................................................................................................ 87

4.2

Juridisch kader ............................................................................................................................................................ 88

§1 Merchant Shipping Act 1995 ................................................................................................................................. 88

A. Definitie wrak .......................................................................................................................................................... 89 B. Melding van het wrak .......................................................................................................................................... 89

C. Behandeling van het wrak ................................................................................................................................. 92 D. Beschikking over het wrak ................................................................................................................................ 93 E. De Kroon: rechthebbende van niet-geclaimde wrakken ...................................................................... 95

§2 Protection of Wrecks Act 1973 ............................................................................................................................ 98

A. Aanwijzing van een begrensd gebied ........................................................................................................... 98 B. De vergunning voor activiteiten op of rond het beschermd wrak ................................................... 99

C. Financiële steun van English Heritage ....................................................................................................... 101

§3 Ancient Monuments and Archaeological Areas Act 1979 ..................................................................... 102 A. Algemeen ................................................................................................................................................................ 102


VI

B. Van toepassing op scheepswrakken .......................................................................................................... 103 4.3

C. 1973 Act v. 1979 Act ........................................................................................................................................... 103 Het standpunt van het Verenigd Koninkrijk inzake de UNESCO Conventie 2001 ..................... 104

§1 Argumenten voor weigering van de ratificatie van de UNESCO Conventie 2001 ...................... 105 A. Uitbreiding van de bevoegdheid van de kuststaat ............................................................................... 105 B. Soevereine immuniteit van staatsschepen en –wrakken ................................................................. 106 C. Gebrek van een “betekenis”-vereiste voor wrakken ........................................................................... 107

§2 Stemmen die de Britse Regering oproepen tot ratificatie ..................................................................... 108

A. Overeenstemming met het Zeerechtverdrag 1982 ............................................................................. 109

B. De positie van gezonken staatsschepen ................................................................................................... 109 5.

C. De “betekenis”-vereiste voor OCE ............................................................................................................... 110

CONCLUSIE ..........................................................................................................................................................111

DEEL IV. WRAKKEN VAN STAATSSCHEPEN: EEN BIJZONDER STATUUT........................................... 116 1.

INLEIDING............................................................................................................................................................116

2.

HET STATUUT VAN STAATSSCHEEPSWRAKKEN IN HET INTERNATIONAAL RECHT ..........................................117 2.1 2.2

Immuniteit van staatsschepen .......................................................................................................................... 117 Behoud van immuniteit na het zinken van het schip .............................................................................. 118

§1 Onzekerheid over het behoud van het statuut van “schip” .................................................................. 119 §2 De vlaggenstaat behoudt het eigendomsrecht ........................................................................................... 120

A. Algemeen .............................................................................................................................................................. 120 B. Bevestiging in de zaak Sea Hunt ................................................................................................................. 121

C. Afwijking mogelijk bij zeer oude schepen ............................................................................................. 122 3

D. Besluit..................................................................................................................................................................... 123

STATENPRAKTIJK BETREFFENDE GEZONKEN STAATSSCHEPEN: HET VERENIGD KONINKRIJK........................123 3.1

Brits wrak in de eigen territoriale wateren of in internationale wateren: Protection of

Military Remains Act 1986 .............................................................................................................................................. 124 §1 Achtergrond en doel............................................................................................................................................... 124 §2 Toepassingsgebied.................................................................................................................................................. 125 §3 De aanduiding van een specifiek scheepswrak bij naam....................................................................... 125 §4 De aanduiding van een “controlled site” ....................................................................................................... 126 §5 Overtredingen wegens onbevoegde tussenkomst .................................................................................... 126

§6 Onderscheid in het gebruik van controlled site en protected place ................................................. 127 §7 De historische waarde beschermen ................................................................................................................ 128

§8 Verwezenlijkingen .................................................................................................................................................. 129

§9 Tekortkomingen ...................................................................................................................................................... 129

De bescherming van onderwater cultureel erfgoed in de Noordzee 3.2

VII

Brits wrak in de territoriale zee van een andere staat ........................................................................... 132

§1 Probleemstelling ...................................................................................................................................................... 132 §2 De kuststaat zoekt contact met het Verenigd Koninkrijk ...................................................................... 133

4

§3 De kuststaat en het Verenigd Koninkrijk sluiten een overeenkomst ............................................... 134

STAATSSCHEEPSWRAKKEN EN DE UNESCO CONVENTIE 2001 .......................................................................134 4.1 4.2

Algemeen .................................................................................................................................................................... 135 Het regime inzake staatsscheepswrakken van de UNESCO Conventie 2001 ............................... 135

§1 Definitie ....................................................................................................................................................................... 135 §2 Staatsscheepswrakken in de territoriale zee .............................................................................................. 136

§3 Staatsscheepswrakken in EEZ en op het continentaal plat .................................................................. 137

5

4.3

Mogelijkheid tot het wegwerken van de bezorgdheden ........................................................................ 138

BESLUIT ................................................................................................................................................................139

SLOTSOM ................................................................................................................... 141 BIBLIOGRAFIE .............................................................................................................. 143


1

INLEIDING De historische voorwerpen en wrakken op de zeebodem spreken tot ieders verbeelding.

Achter

elke

vondst

schuilt

een

verhaal,

bijvoorbeeld

ontdekkingsreizen, waardetransporten of oorlogsleed. Naast hun historische waarde hebben deze zaken ook een economische waarde. Bijgevolg is er een constante collisie tussen enerzijds het belang van de mensheid om deze waardevolle bronnen van informatie te bewaren en anderzijds het belang van de

vinders en schattenjagers om dit materiaal boven water te halen en te verhandelen.

Zowel op nationaal als op internationaal niveau zijn er juridische kaders gecreëerd om plunderingen en vernielingen van deze vondsten tegen te gaan.

De focus van deze masterproef ligt op de bescherming van historisch en archeologisch waardevolle scheepswrakken in de Noordzee. Ik richt me in het

bijzonder op het juridisch beschermingskader in respectievelijk België, Nederland en het Verenigd Koninkrijk. Het zal blijken dat er zowel gelijkenissen als verschillen

zijn tussen de onderscheiden beschermingsregelingen. Daarnaast is er een

belangrijk, relatief nieuw, internationaal instrument ter bescherming van onderwater cultureel erfgoed: de UNESCO Conventie van 2001. Dit verdrag is een mijlpaal inzake de bescherming van onderwater cultureel erfgoed en bijgevolg krijgt de bespreking ervan een centrale plaats in deze masterproef.

In Deel I preciseer ik het onderwerp van deze masterproef. De bescherming van

onderwater cultureel erfgoed in de Noordzee bestaat uit een mengeling van drie

rechtstakken: privaat maritiem recht, internationaal zeerecht en cultureel erfgoedrecht. De definitie van onderwater cultureel erfgoed maakt duidelijk welke voorwerpen en wrakken beschermd worden. Daarnaast maakt men bij de

beschermingsregeling een belangrijk onderscheid tussen staatsscheepswrakken en wrakken van andere schepen. Door middel van de beschrijving van de Noordzee wordt het territoriaal onderzoeksgebied van deze masterproef afgebakend.


2

Vervolgens wordt in Deel II het internationaal juridisch beschermingskader geduid.

Het UN-Zeerechtverdrag van 1982 biedt een basis van bescherming die bindend is voor

de

verdragspartijen,

onder

meer

alle

Noordzeelanden.

De

beschermingsregeling van het Zeerechtverdrag is echter niet bevredigend. De

UNESCO Conventie 2001 biedt een oplossing voor de gebreken van het

Zeerechtverdrag en is momenteel het internationaal instrument met de meest omvattende en specifieke regeling inzake de bescherming van onderwater cultureel

erfgoed. Na de bespreking van de principes van het regime wijs ik ook op enkele bepalingen waar onenigheid over bestaat.

In Deel III vergelijk ik de nationale juridische beschermingskaders van

respectievelijk België, Nederland en het Verenigd Koninkrijk. De nationale wetgevingen tonen veel gelijkenissen maar ook enkele onmiskenbare verschillen. Dit wordt duidelijk bij de bespreking van de rechten van de vinder, de eigendomsregeling en de beschermingsmaatregelen.

Deel IV handelt over het specifieke beschermingsstatuut van staatsscheepswrakken. Staatsschepen hebben reeds voor het zinken een bijzonder statuut en staten hechten, ook nadat ze gezonken zijn, aan deze schepen een belang dat ruimer is dan

de louter historische en archeologische waarde. De verhouding tussen de rechten

van de kuststaat en die van de vlaggenstaat verschilt van deze bij ander OCE. Het

Verenigd Koninkrijk heeft terzake een regeling uitgewerkt die te onderscheiden is van de regeling betreffende andere scheepswrakken. De UNESCO Conventie 2001 is het eerste internationaal instrument dat een regeling inzake staatsscheepswrakken bevat en wordt bijgevolg in dit deel geduid.


3

DEEL I. SITUERING 1. DOEL EN FUNCTIE VAN DE BESCHERMING VAN ONDERWATER CULTUREEL ERFGOED 1.1 HISTORISCH BELANG Archeologische overblijfselen zijn een eindige en niet-hernieuwbare bron van

informatie. Men kan specifiek de archeologische overblijfselen in het mariene milieu om verschillende redenen als waardevol beschouwen. De overblijfselen op de

zeebodem worden door de waterkolom beschermd tegen menselijke tussenkomst en de omgevingsomstandigheden vertragen het natuurlijk verval. Reeds in 1832

betoogde Charles Lyell, grondlegger van de geologie, dat de zeebodem waarschijnlijk

de rijkste bewaarplaats is van overblijfselen van het menselijk verleden. 1 Mariene

locaties kunnen zeldzame en zelfs unieke inzichten leveren in het verleden van het

menselijk leven, gaande van het dagelijkse leven van de prehistorische mens, tot de aard van historische zeeslagen en de menselijke interactie en handel door de eeuwen heen. Scheepswrakken kunnen nog een extra waarde bieden om reden dat

zij als een soort tijdscapsule alle materialen die tegelijk in gebruik waren volledig en in dezelfde omgeving bewaren. Deze tijdscapsules vindt men zelden bij archeologische vondsten aan land. 2 1.2 NOODZAAK AAN BESCHERMING Het boven water halen van wrakkenmateriaal van op de zeebodem is niet nieuw maar het is pas sinds de uitvinding van de aqualung begin jaren 1940 (wat leidde tot

het wijdverspreide gebruik van self - contained underwater breathing apparatus, of Scuba), dat men begon in te zien dat er een vorm van juridische regulering van die

activiteiten noodzakelijk was om historisch belangrijke scheepswrakken te beschermen. Door de groeiende populariteit van scubaduiken ontdekte men in de

periode tussen 1950 en 1980 veel scheepswrakken in de kustwateren, wat door een

N. VAN WOUDENBERG en T. MAARLEVELD, Hugo de Groot en UNESCO op gespannen voet, Nederlands Juristenblad, 2002, 1025. 2 S. DROMGOOLE, Underwater Cultural Heritage and International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 1. 1


4

gebrek aan regulering leidde tot zowel schade aan de sites als het boven water halen van voorwerpen.

Een tweede technologische vooruitgang die de noodzaak voor regulering van

onderwater cultureel erfgoed in de verf zette kwam er in 1985 toen men door

middel van een onbemande duikboot, uitgerust met video en sonarmateriaal, de RMS Titanic had gelokaliseerd en het wrak in de daaropvolgende jaren had onderzocht en voorwerpen had opgedoken. De ontdekking van de Titanic was cruciaal voor de ontwikkeling van internationaal juridische bescherming van onderwater cultureel erfgoed 3. OCE dat in de open oceaan ligt was niet langer fysiek

beschermd tegen menselijke tussenkomst, welke begrensd was door de beperkte

mogelijkheden van scubatechnologie. De belangrijke ontdekking deed tevens nieuwe vragen rijzen zoals wie eigenaar is van het wrak, zijn cargo en de persoonlijke bezittingen aan boord; wat de waarde is van het wrak in culturele en andere termen; welke ethiek er bij de tussenkomst op wraksites speelt. 4 Sinds de late jaren 1980

worden Remote Operated Vehicles 5 gebruikt voor het lokaliseren van wrakken en

voor het opduiken van materiaal. In het midden van de jaren 1990 werd het Global

Positioning System 6 een vaste waarde onder de scheepsuitrusting en bleek het een onmisbaar instrument bij het precieze vastpinnen van de locatie van een schip. 7

Deze technologische innovaties zijn in het voordeel van zowel archeologisch onderzoek als commerciële organisaties en oceanografische instituten. Deze groeiende toegankelijkheid tot scheepswrakken leidde tot de noodzakelijkheid van

regulering ten einde verdere plunderingen en schade te beperken., Zoals veelal het geval is, volgde het juridisch kader echter pas veel later op de (schadelijke) feiten. 8

Verder: “OCE”. J. NAFZIGER, Finding the Titanic: Beginning an international Salvage of Derelict Law at Sea, Columbia-VLA Journal of Law & The Arts, Vol. 12, 1987-1988, 340-344. 5 Vanop afstand bestuurde voertuigen. 6 GPS. 7 D. PARHAM & M. WILLIAMS, “An outline of the nature of the threat to Underwater Cultural Heritage in International Waters” in R. A. YORKE (ed.), Protection of Underwater Cultural Heritage in International Waters Adjacent to the UK. Proceedings of the JNAPC 21st Anniversary Seminar, Portsmouth, The Nautical Archaeology Society, 2011, 5. 8 A. STRATI, The Protection of the Underwater Cultural Heritage: An emerging objective of the contemporary Law of the Sea, Den Haag, Kluwer Law International, 1995, xvi-xviii; S. DROMGOOLE, Underwater Cultural Heritage and International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 2-7. 3 4


5

2. TOEPASSELIJK RECHT Wat de juridische bescherming van OCE zo complex maakt, is de toepassing van drie

te onderscheiden rechtstakken: privaat maritiem recht, internationaal zeerecht en

cultureel erfgoedrecht. Deze drie rechtstakken zijn zeer verschillend van aard en zijn ontworpen om verschillende, niet altijd congruente functies uit te oefenen. 2.1 ADMIRALTY LAW / PRIVAAT MARITIEM RECHT Privaat maritiem recht in het continentaal recht -admiralty law in de common law

landen- is de tak van het privaatrecht die betrekking heeft op civiele en

strafrechtelijke maritieme activiteiten tussen individuen of andere private partijen.

NAFZIGER spreekt van een mengvorm van nationale en internationale regels. Het beheerst de transacties en procedures die betrekking hebben op handel en navigatie

op zee en het regelt de schade of verwondingen aldaar veroorzaakt. 9 Hoewel

common

law en

continentaal recht

gemeenschappelijke

wortels

hebben,

ontwikkelden zij op een verschillende manier en functioneren zij anders op de dag

van vandaag. In het licht van OCE is het admiralty law van de common law wereld het voornaamste privaatrechtelijk stelsel.

Admiralty law wordt toegepast door nationale rechtbanken, met name de admiralty

courts in de common law rechtsgebieden. 10 Admiralty courts of maritieme

rechtbanken in het Verenigd Koninkrijk zijn rechtbanken die bevoegd zijn voor

uiteenlopende aangelegenheden, gaande van maritieme contracten tot maritieme misdrijven. Vandaag wordt de maritieme rechtsmacht uitgeoefend door het

Hooggerechtshof in Engeland en Wales. De in deze rechtbank gehanteerde

maritieme wetgeving is afkomstig van het burgerlijk zeerecht, de statuten en

common law. Hoewel oorspronkelijk ontwikkeld in het kader van piraterij en zeeroof, kan men vandaag eveneens naar een maritieme rechtbank stappen voor J. NAFZIGER, The Evolving Role of Admiralty Courts in Litigation Related to Historic Wreck, Harvard International Law Journal 2003, Vol. 44, 253. 10 J. NAFZIGER, The Evolving Role of Admiralty Courts in Litigation Related to Historic Wreck, Harvard International Law Journal 2003, Vol. 44, noot 3. 9


6

vorderingen met betrekking tot schade aan een schip, eigendom van een schip, eisen die vallen onder de Merchant Shipping Act 1995 etc. 11Aldus strekt de opdracht van

admiralty courts zich ook uit tot het redden van maritieme eigendom in gevaar en

het bepalen van de rechten op zulke eigendom door toepassing van salvage law12 en het recht dat van toepassing is op het “wrak” 13. 14 De toepassing van bergingsrecht is

onontbeerlijk bij de bespreking van OCE en noopt tot verdere uitleg. Hoewel beiden

niet hetzelfde zijn spreekt men in één adem ook vaak over law of finds15. Dit laatste is

een onderdeel van het Amerikaanse admiralty law en bijgevolg niet van toepassing in de Noordzee maar ik licht het toe in een vergelijking met bergingsrecht zodat dit laatste beter kan geplaatst worden. Indien men beide zou toepassen op dezelfde feiten zou men een heel andere uitkomst verkrijgen want elk van beide

vertegenwoordigt andere doelen en levert andere incentives aan de betrokken partijen. 16

§1 Salvage law en the law of finds

A. Algemeen Mensen die bescherming van OCE hoog in het vaandel dragen, beschouwen de

toepassing van bergingsrecht als het tegenovergestelde van bescherming van OCE. De basis van die tegenstelling is het feit dat bergingsrecht de recuperatie van OCE

aanmoedigt en het om die reden het archeologisch principe van in situ bescherming HM COURTS & TRIBUNALS SERVICE, The Admiralty and Commercial Courts Guide, https://www.justice.gov.uk/downloads/courts/admiralitycomm/admiralty-and-commercial-courtsguide.pdf, 71; X, High Court of Admiralty, The National Archives, http://www.nationalarchives.gov.uk/records/research-guides/high-court-admiralty.htm (consultatie op 17 december 2014). 12 Hierna: “Bergingsrecht”. 13 “Wrak” is een technische term welke ik hieronder preciseer. Bij een wrak vigeren desgevallend verschillende rechten en regels, bijvoorbeeld immuniteit van rechtsmacht bij staatsscheepswrakken en regels ter bescherming van OCE. 14 E. P. DEUTSCH, Development of the Theory of Admiralty Jurisdiction in the USA, Tulane Law Revue 19601961, Vol. 35., 117-118. 15 In het Nederlands: “recht inzake vondsten”. 16 P. GERSTENBLITH, Identity and Cultural Property: The Protection of Cultural Property in the United States, Boston University Law Review, Vol. 75, 1995, 602-603. 11


7

tegengaat. 17 Ook the law of finds past men soms toe op OCE. Dit beschouwt men in

het algemeen als nog minder geschikt omdat de mogelijke uitkomst van zijn toepassing -de vinder wordt “houder”- werkt als een uitnodiging voor

schattenzoekers.

B. Basisprincipes

a) Basisprincipes van het bergingsrecht Men beschouwt het bergingsrecht als een deel van het ius gentium en bijgevolg geldt dit recht voor iedereen. 18 Het doel van bergingsrecht is het beschermen van de belangen van de eigenaar en het voorkomen van voorbarige bepaling van eigendom.

Het onderliggende beleidsdoel van bergingsrecht is het aanmoedigen van bergers

om eigendom te redden die wordt geconfronteerd met marine peril 19 door hen voor

deze redding een beloning toe te kennen. Het concept “berging” omvat twee componenten: de bergingsdaad en de beloning voor de bergingsdaad. 20

De bergingsdaad geeft de berger geen eigendomsrecht of titel op het wrak maar verstrekt de berger een maritime lien 21 met het wrak. Dat laatste is om de berger in

bezit te houden van het wrak gedurende een in rem procedure 22 tegen het geborgen wrak. 23

Infra. Lauritzen v. Larsen, 345 U.S. 581, 582 (1953). 19 Marien gevaar: de eigendom moet onderworpen zijn aan een risico van verlies, vernietiging of bederf. Scheepswrakken hebben, per definitie, reeds de gevolgen van marine gevaar ondergaan. E. BOESTEN, Archeological and/or historic valuable shipwrecks in international waters, Den Haag, T.M.C. Asser Press, 2002, 102. 20 A. STRATI, The Protection of the Underwater Cultural Heritage: An emerging objective of the contemporary Law of the Sea, Den Haag, Kluwer Law International, 1995, 43-44; E. BOESTEN, Archeological and/or historic valuable shipwrecks in international waters, Den Haag, T.M.C. Asser Press, 2002, 98. 21 Een maritime lien is een bevoorrechte vordering op maritieme eigendom voorvloeiende uit een voor die eigendom geleverde dienst. 22 Een in rem procedure is gebaseerd op een fictie in het admiralty law waarbij het schip een persoon is tegen wie men een proces kan spannen en een verdict kan vellen. Treasure Salvors I, Treasure Salvors, Inc v. The Unidentified Wrecked and Abandoned Sailing Vessel, 569 F.2d 330, 333, 1978 AMC 1404 (5th Cir. 1978). 23 E. BOESTEN, Archeological and/or historic valuable shipwrecks in international waters, Den Haag, T.M.C. Asser Press, 2002, 98. 17 18


8

Om een geldige vordering tot beloning voor de bergingsdaad te hebben moeten drie

elementen aanwezig zijn. Ten eerste moet er een marine peril zijn. In het Verenigd

Koninkrijk aanvaardt men traditioneel dat alle gezonken zaken (schepen en voorwerpen) in gevaar zijn. 24Ten tweede moet de dienst vrijwillig zijn geleverd als ze niet vereist is uit een speciaal contract. Dit toont aan dat er enerzijds vrijwillige

bergingsdaden en anderzijds commerciële (contractuele) bergingsdaden zijn. Men maakt ook een onderscheid tussen enerzijds bergingsdaden die worden uitgevoerd

door of onder controle van een staat en anderzijds bergingsdaden waar geen staat

bij betrokken is. Ten derde moet er geheel of gedeeltelijk succes zijn of moet de geleverde dienst hebben bijgedragen tot het succes. 25

Eens de rechtbank heeft besloten dat een berger recht heeft op een beloning moet de rechter de omvang van die beloning gaan bepalen. Bij de groottebepaling van de beloning moet rekening gehouden worden met enkele criteria, waarvan er zes aangegeven zijn: 1) de arbeid die werd besteed door de bergers, 2) de snelheid,

bekwaamheid en energie van de bergers, 3) de waarde van het materiaal dat gebruikt werd door de bergers en het gevaar waar het aan was blootgesteld, 4) het

risico dat werd opgelopen door de bergers, 5) de waarde van het geredde materiaal,

en 6) de graad van gevaar waarvan de eigendom werd gered. 26 Er is dus geen vast bedrag als beloning, maar het mag in ieder geval de waarde van het geborgen goed niet overtreffen. 27

b) Basisprincipes van the law of finds Zoals reeds gezegd bestaat the law of finds met betrekking tot vondsten in zee bijna

louter in de Verenigde Staten. In het Verenigd Koninkrijk maakt the law of finds deel uit van het algemeen eigendomsrecht, in tegenstelling tot het specifieke domein van admiralty law. De principes van the law of finds werden afgeleid uit zaken die

F. ROSE, Kennedy and Rose Law of Salvage, London, Sweet & Maxwell, 2010, 125. The U.S. Supreme Court in The Sabine, 101 U.S. 384 (1879). 26 The U.S. Supreme Court in The Blackwall, 77 U.S. 14 (1869). 27 T. MCQUOWN, An Archaeological Argument for the Inapplicability of Admiralty Law in the Disposition of Historic Wrecks, William Mitchell Law Review, Vol. 26, 2000, 299. 24 25


9

betrekking hebben op het vinden van waardevolle persoonlijke eigendom op land. 28

De gedachtegang die aan de basis ligt van de leer van het recht inzake vondsten is de

“eerlijke concurrentie”. De leer van the law of finds spoort mensen aan om te zoeken naar eigendom en het gebruik daarvan te maximaliseren. 29 Deze leer is van

toepassing op scheepswrakken die gevonden worden op zee “indien de rechtbank heeft bepaald dat het scheepswrak “abandoned” 30 is”. 31 Een rechtbank zal een

scheepswrak als “afgestaan” beschouwen als de originele eigenaar de “bedoeling”

had om afstand te doen van het wrak. Om deze bedoeling te bewijzen moet er bewijs zijn van een of andere daad of verzuim vanwege de eigenaar om de bewuste afstand door de eigenaar aan te tonen. 32

In de Verenigde Staten van Amerika besluit de rechtbank in sommige gevallen dat er

afstand is door het loutere verstrijken van tijd, zonder een bewijs van bewuste

afstand door de eigenaar. De rechter kan dit echter enkel bij “zeer oude en lang vergane schepen”

concluderen

eigendomsrecht doet gelden. 33

en

op

voorwaarde

dat

er niemand zijn

Indien de rechtbank bepaalt dat van het schip afstand werd gedaan, zal de titel op

het scheepswrak “berusten bij de eerste persoon die het vindt en die in bezit neemt. Eens een vinder bezit en controle heeft genomen over het “afgestane” scheepswrak is

hij houder van de titel op het wrak, welke afdwingbaar is tegenover de hele wereld

S. DROMGOOLE, Underwater Cultural Heritage and International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 171. 29 J. DUCLOS, A Conceptual Wreck: Salvaging the Law of Finds, Journal of Maritime Law & Commerce, Vol. 38, 2007, 27. 30 In het Nederlands: “afgestaan/ afstand gedaan”. Men mag abandonment/afstand niet verwarren met “abandonnement”, een term in het Belgisch verzekeringsrecht. Hoewel zowel bij afstand als bij abandonnement een einde komt aan de titel van de oorspronkelijke eigenaar door diens uitdrukkelijke wil, zijn de gevolgen verschillend. Immers, indien de eigenaar/verzekerde abandonnement doet, gaat de titel van het verzekerde goed (het schip), inclusief alle rechten, plichten en lasten, over op de verzekeraar. De verzekeraar wordt eigenaar, tegen betaling van de verzekeringssom aan de verzekerde. Daarentegen, bij afstand doet de scheepseigenaar afstand van zijn rechten, zonder dat de rechten aan iemand worden overgedragen. De vinder zal een titel op het wrak hebben door loutere inbezitname, welke hij bij de bevoegde rechtbank kan laten omzetten in een eigendomstitel. In Deel III ga ik dieper in op abandonnement. 31 T. MCQUOWN, An Archaeological Argument for the Inapplicability of Admiralty Law in the Disposition of Historic Wrecks, William Mitchell Law Review, Vol. 26, 2000, 293. 32 P. GERSTENBLITH, Identity and Cultural Property: The Protection of Cultural Property in the United States, Boston University Law Review, Vol. 75, 1995, 604. 33 Columbus-Am. Discovery Group, Inc. v. Atl. Mut. Ins. Co., 974 F.2d 450, 465 (4th Cir. 1992). 28


10

inclusief de originele eigenaar”. 34 Om een vordering te vestigen onder the law of finds moet een vinder dus aantonen dat (1) hij de bedoeling heeft om het goed tot zijn bezit te maken, (2) hij effectief het bezit van het goed heeft, en (3) dat het goed geen eigenaar had of deze er afstand van gedaan heeft. 35

Niettemin, zelfs als de vinder het scheepswrak tot zijn bezit kan herleiden, zijn er twee common law excepties op the law of the finds die de vinder kunnen verhinderen het eigendomsrecht te bekomen. Ten eerste is er de embeddedness 36 exceptie, welke

kan beletten dat de vinder de eigendom over het scheepswrak bekomt indien het

wrak ingebed of begraven ligt in de bodem. In dit geval is de eigenaar van het stuk

bodem degene waarop de titel op het wrak berust. Ten tweede is er de constructive possession 37 exceptie, welke van toepassing is wanneer de eigenaar van de plaats waar het wrak werd gevonden verklaart een “constructief bezit” 38 van het wrak te

hebben. Onder deze exceptie beschouwt men het scheepswrak niet als “afgestaan” en berust de titel bij de eigenaar van de grond en niet bij de vinder. 39 Bij afwezigheid

van deze twee excepties zal the law of finds toepassing vinden en kan een vinder van

een scheepswrak het eigendomsrecht vestigen indien de rechtbank bepaalt dat de eigenaar afstand deed van het wrak.

Men is de leer van the law of finds niet genegen voor het bepalen van de titel op goederen die verloren zijn op zee omdat de titel traditioneel bij de ware eigenaar

blijft, ongeacht hoeveel tijd is verstreken 40 of hoe moeilijk het is om de eigenaar te

vinden. 41 Het Amerikaans beleid verzet zich tegen de toepassing van the law of finds

indien de mogelijkheid bestaat dat een andere partij de titel nog heeft. Op die manier

34 T., An Archaeological Argument for the Inapplicability of Admiralty Law in the Disposition of Historic Wrecks, William Mitchell Law Review, Vol. 26, 2000, 300. 35 R.M.S. Titanic, Inc. v. The Wrecked & Abandoned Vessel, 435 F.3d 521, 532 (4th Cir. 2006). 36 In het Nederlands: “Inbedding”. 37 In het Nederlands: “Constructief bezit”. 38 Constructief bezit is een juridische fictie in het Amerikaans recht die de situatie beschrijft waarin een persoon werkelijke controle heeft over een goed zonder dat hij de werkelijke fysieke controle over het goed heeft. De persoon met constructief bezit heeft dezelfde rechtspositie als de persoon met werkelijk bezit. http://www.law.cornell.edu/wex/constructive_possession (consultatie op 5 december 2014). 39 S. BRAUNSTEIN, The Abandoned Shipwreck Act 1987 is still causing confusion and conflict rather than preserving historic shipwrecks, Widener Law Symposium Journal, Vol. 8, 2001-2002, 303. 40 R.M.S. Titanic, Inc. v. The Wrecked & Abandoned Vessel, 435 F.3d 521, 532 (4th Cir. 2006). 41 Columbus-Am. Discovery Group, Inc. v. Atl. Mut. Ins. Co., 974 F.2d 450, 461 (4th Cir. 1992).


11

willen de rechters ontmoedigen dat bepaald gedrag indruist tegen de bewaring, voor

het genot van allen, van de site van het scheepswrak. Ze passen the law of finds enkel toe indien er geen private of publieke belangen nadeel ondervinden als gevolg van de toepassing. 42

C. Internationale regeling Hoewel bergingsrecht is uitgewerkt onder het common law rechtssysteem heeft men in 1989 een Internationale Verdrag inzake Berging aangenomen. 43 Dit verdrag werd opgemaakt onder begeleiding van de International Maritime Organization 44 en het

heeft

de

bestaande regels

van

internationaal gewoonterecht

betreffende

bergingsrecht opnieuw bekendgemaakt en eveneens de toepassing ervan uitgebreid naar andere landen. Het resultaat is een harmonisatie van bergingsrecht uit de common law en bergingsregels uit het continentaal recht. Reeds in 1910 kwam er

een eerste Bergingsverdrag tot stand. Het belang van dit verdrag is vandaag voor wat OCE betreft eerder verwaarloosbaar.

Met het oog op OCE laat het Bergingsverdrag 1989 de mogelijkheid aan een staat om

de toepassing van dit verdrag uit te sluiten indien “het goed een maritiem cultureel goed van prehistorisch, archeologisch of historisch belang is en het gesitueerd is op de zeebodem”. 45 Deze regel is echter beperkt tot de toepassing van het verdrag en

heeft bijgevolg geen invloed op het algemene admiralty law waarvan bergingsrecht

een onderdeel is. 46 De zinsnede “… en het gesitueerd is op de zeebodem” bevestigt volgens VAN HOOYDONCK “impliciet doch zeker dat gezonken schepen en voorwerpen

42 R.M.S. Titanic, Inc. v. The Wrecked & Abandoned Vessel, 435 F.3d 521, 532-533 (4th Cir. 2006); A. CROSSMAN CHENG, All in the same boat? Indigenous property rights in underwater cultural heritage, Houston Journal of International Law, Vol. 32, 2009-2010, 710-711. 43 Het Verdrag inzake Berging werd aangenomen op 28 april 1989 en is van kracht gegaan op 14 juli 1996. Hierna: “Bergingsverdrag 1989”. 44 The International Maritime Organization (IMO) is het gespecialiseerde agentschap van de Verenigde Naties verantwoordelijk voor het verbeteren van de veiligheid op zee en voor het voorkomen van vervuiling door schepen. http://www.imo.org (consultatie op 9 december 2014). 45 Artikel 30(1)(d) Bergingsverdrag 1989. 46 V. VADI, Investing in Culture: Underwater Cultural Heritage and International Investment Law, Vanderbilt Journal of Transnational Law, Vol. 42, 2012, 866-868.


12

niet principieel of bij voorbaat buiten de werkingssfeer van het verdrag vallen”. 47

Hoewel het Verenigd Koninkrijk bij de ratificatie van het Bergingsverdrag een voorbehoud heeft gemaakt met betrekking tot maritiem cultureel erfgoed, heeft het

zijn recht onder dat voorbehoud om bergingsrecht niet toe te passen op zulke

goederen nog niet uitgeoefend. Bijgevolg zijn de bepalingen in de Merchant Shipping

1995 Act 48 die gaan over de melding, de behandeling en de beschikking van het wrak van toepassing op zowel moderne als historische scheepswrakken. 49

Het Verenigd Koninkrijk en Nederland zijn originele verdragspartijen. België is sinds

2003 partij bij het Bergingsverdrag 1989, dat directe werking heeft. 50 Daarnaast heeft België het oude Bergingsverdrag van 23 september 1910 nog niet opgezegd. 51 Ik ga hier niet veel dieper op in omdat het Bergingsverdrag 1910 voor België niet

van toepassing is op de berging van historische scheepswrakken in de Noordzee. 52 Het Bergingsverdrag 1910 kan enkel van belang zijn wanneer de berging van een Belgisch schip het voorwerp uitmaakt van een eis voor een buitenlands gerecht van

een staat die ook partij is bij het Bergingsverdrag 1910 en niet bij het Bergingsverdrag 1989. VAN HOOYDONCK zegt hierover het volgende:

“Zolang België een verdragspartij blijft bij het Bergingsverdrag 1910, lijkt het mogelijk dat op een

bergingszaak, waarbij een schip van België of een andere partij bij het Bergingsverdrag 1910 (die geen partij is bij het Bergingsverdrag 1989) betrokken is, en welke wordt gebracht voor een buitenlandse

rechter, in een land dat eveneens door het oude verdrag gebonden is, nog steeds het Bergingsverdrag

E. VAN HOOYDONCK, Achtste Blauwboek over de Herziening van het Belgisch Scheepvaartrecht, Antwerpen, Commissie Maritiem Recht, 2012, 121. 48 De bepalingen van het Bergingsverdrag 1989 zijn geïncorporeerd in de Merchant Shipping Act 1995. 49 S. DROMGOOLE, “United Kingdom” in S. DROMGOOLE (ed.),The Protection of the Underwater Cultural Heritage: National Perspectives in Light of the UNESCO Convention 2001, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 315. 50 Artikel 2 Wet van 13 mei 2003 houdende instemming met het Verdrag inzake de hulpverlening en berging, BS 18 augustus 2004. 51 Verdrag van 23 september 1910 tot het vaststellen van enige eenvormige regelen betreffende hulp en berging, BS 26 februari 1913. Hierna “Bergingsverdrag 1910”. 52 Artikel 6 van de Wet van 18 april 2014 stipuleert dat “het verboden is om zonder voorafgaande machtiging van de ontvanger van het cultureel erfgoed vondsten boven water te brengen”. Dit sluit de toepassing van bergingsrecht uit voor OCE in de Belgische territoriale zee en aansluitende zone. Memorie van toelichting bij het wetsontwerp betreffende bescherming van het cultureel erfgoed onder water, Parl. St. Kamer 2013-2014, nr. 3397/001, 6; De andere landen rond de Noordzee hebben het Bergingsverdrag 1989 geratificeerd. E. VAN HOOYDONCK, Achtste Blauwboek over de Herziening van het Belgisch Scheepvaartrecht, Antwerpen, Commissie Maritiem Recht, 2012, 117. 47


13

1910 zou worden toegepast. Op het eerste gezicht genieten de Belgische scheepseigenaars (en bergers) alsdan meer rechtszekerheid dan in de situatie waarin geen enkel eenvormig verdrag van toepassing zou zijn. De Belgische rechter die moet oordelen over een zaak waarbij een schip van een partij bij het oude verdrag betrokken is, komt terecht in een conflict tussen de blijvende toepasselijkheid van het oude verdrag en de toepasselijkheid van het nieuwe, dat immers geldt als lex fori. Overigens komt desgevallend ook de internationale aansprakelijkheid van België in het gedrang.” 53

Ten einde het Bergingsverdrag 1910 op een Belgisch historisch wrak van toepassing kan zijn, mag de staat van het gerecht waar de zaak aanhangig is bovendien geen

aparte regeling hebben voor de behandeling van historische wrakken of OCE in het algemeen. Onder de Noordzeelanden heeft enkel Frankrijk het Bergingsverdrag

1910 nog niet opgezegd. Desalniettemin zal dit Verdrag niet van toepassing zijn

tussen België en Frankrijk inzake OCE om reden dat beide landen de UNESCO Conventie 2001 hebben geratificeerd en bijgevolg stellen beide landen in situ bewaring van OCE voorop.

D. Gevolgen van de toepassing van bergingsrecht en law of finds op onderwater cultureel erfgoed Admiralty courts hebben salvage law niet alleen op recente wrakken toegepast maar

ook op historische scheepswrakken. De brede interpretatie van “marien gevaar” die men hanteert in het Verenigd Koninkrijk illustreert het gebrek aan onderscheid

tussen recente en historische wrakken. Men beschouwt er een goed reeds “in gevaar” wanneer het fysiek veilig is maar economisch onbruikbaar 54 of wanneer het gewoonweg niet meer in controle of in het bezit van de eigenaar is. 55 Bijgevolg kan

men bergingsrecht indelen bij de juridische bronnen die op internationaal niveau het herstel van oude scheepswrakken beheren. 56 Dit is echter problematisch vanuit

een cultureel perspectief aangezien men op grond van bergingsrecht niet in staat is de bewaring van een goed te regelen. Terwijl privaat maritiem recht enkel terloops handelde inzake OCE, heeft de recentere technologische ontwikkeling de redding

E. VAN HOOYDONCK, Achtste Blauwboek over de Herziening van het Belgisch Scheepvaartrecht, Antwerpen, Commissie Maritiem Recht, 2012, 117. 54 The Troilus [1951] A.C. 820, 824. 55 The Cythera [1965] 2 Lloyd's Rep. 454, 461. 56 R.M.S. Titanic, Inc, v. Haver, 171 F.3d 943, 961-962 (4th Cir. 1999). 53


14

van oude scheepswrakken in toenemende mate gemakkelijker gemaakt. Admiralty law, dat op een bijna autochtone wijze evolueerde tot het recht dat handelaars

gebruiken bij het regelen van hun maritieme handel, heeft op die manier bewezen dat het niet in staat is om OCE te beschermen in het gemeenschappelijk belang van de mensheid. 57

Een incident betreffende het Britse oorlogsschip HMS Association illustreert in welke mate de archeologische integriteit van een scheepswrak site kan worden vernietigd

in omstandigheden waarbij de toegang louter door traditioneel bergingsrecht wordt geregeld. Dit vlaggenschip keerde in 1707 terug naar het Verenigd Koninkrijk na een

slag in de Middellandse Zee. Geladen met zilver en goud zonk het nabij de Scilly Eilanden. Aangezien het een Brits marineschip was ging men ervan uit dat de titel bij de Britse Kroon berustte. Het wrak werd in 1967 ontdekt, in de beginjaren van het

scuba duiken, en vervolgens vaardigde het Britse Ministry of Defence (MOD) salvage contracts uit aan drie concurrerende teams van duikers. Achteraf heeft de overheid

een grote hoeveelheid artefacten geveild (en bijgevolg verspreid) om de

bergingsbeloning te bekostigen. De kritiek hierop heeft geleid tot invoering van de

Protection of Wrecks Act 1973 58. De schade aan de HMS Association, veroorzaakt door brute bergingsmethodes zoals het gebruik van explosieven, is niettemin onomkeerbaar. 59

Voorstanders 60 van de toepassing van bergingsrecht op historisch waardevolle

scheepswrakken vinden dat deze leer reeds genoeg bescherming biedt aan OCE. Ze

suggereren ook dat, indien er toch meer moet worden gedaan om bescherming te

bieden, men dit moet realiseren door het huidige bergingsrecht aan te passen en niet door een nieuw regime uit te werken onder regelgeving inzake monumentenzorg.

Tegenstanders van toepassing van bergingsrecht op OCE pleiten dat een van de

elementen tot toepassing van bergingsrecht, namelijk het in gevaar zijn van het schip,

M. WILLIAMS, P. FLETCHER-TOMENIUS en P. J. O’KEEFE, Salvor in Possession: Friend or Foe to Marine Archaeology?, International Journal of Cultural Property, Vol. 9, 200, 298. 58 Infra. 59 S. DROMGOOLE, Protection of Historic Wrecks: the UK Approach. Part I: The Present Legal Framework, International Journal of Estuarine and Coastal Law, Vol. 4, 1989, 36. 60 Onder de voorstanders bevinden zich niet enkel salvors maar eveneens mensen met een interesse in de bescherming van het cultureel erfgoed. 57


15

bezwaarlijk aanwezig is bij een schip dat reeds vele jaren op de zeebodem ligt. Meer

nog, volgens VARMER wordt “een wrak door verloop van tijd meer en meer deel van zijn

omgeving. Eens het wrak bedekt is door de zeebodem vertraagt de snelheid van bederf door een gebrek aan zuurstof. Het wrak is nu in een bewaarde staat en geenszins in marien gevaar. In tegendeel, het uitgraven zou net een bedreiging voor het wrak vormen.” 61 De toepassing van the law of finds op OCE leidt zo mogelijk tot nog meer ongewenste gevolgen dan deze die volgen uit de toepassing van bergingsrecht. Dit laatste laat ten minste nog de mogelijkheid open tot een vordering door de eigenaar, welke in een

aanzienlijk aantal gevallen de staat is. Dit is meestal een goede zaak vanuit het standpunt van bescherming van OCE. Daarentegen leidt the law of finds ertoe dat de

vinder eigenaar wordt en op die manier promoot ze activiteiten inzake schattenjacht. 62

2.2 INTERNATIONAAL ZEERECHT SOMERS omschrijft het internationaal zeerecht als “het geheel van de rechtsregels die

tussen de subjecten van volkenrecht gelden met betrekking tot het gebruik van de zee en zijn natuurlijke rijkdommen”. 63 Centraal in dit juridisch kader staat de verdeling

van de oceanen in maritieme zones met elk een specifiek juridisch regime. Er zijn altijd conflicten geweest tussen enerzijds de belangen van kuststaten om de rechten

over hun kustwateren te vrijwaren en anderzijds de belangen van de vlagstaten om hun navigatievrijheid te bewaren zodat hun handels- en militaire vloot vrij rond de

aardbol kan bewegen. Tot de twintigste eeuw hadden de regels van internationaal zeerecht zich ontwikkeld door de gewoonte en praktijk van staten. Deze regels werden internationaal gewoonterecht -en dus bindend voor alle staten. wanneer het

ten eerste een algemene en consistente praktijk aanvaard door staten betreft en ten tweede er de overtuiging bestaat dat deze praktijk vereist of toegelaten is door

O. VARMER, The Case against the “Salvage” of the Cultural Heritage, Journal of Maritime Law and Commerce, Vol. 30, 1999, 279-280. 62 S. DROMGOOLE, Underwater Cultural Heritage and International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 175. 63 E. SOMERS, Inleiding tot het Internationaal Zeerecht, Mechelen, Kluwer, 2010, 1. 61


16

internationaal gewoonterecht. 64 Tijdens de twintigste eeuw heeft men getracht deze regels van internationaal gewoonterecht te codificeren. Hierbij zijn vooral drie conferenties van de Verenigde Naties van belang: de Zeerechtverdragen I, II en III. Ik licht kort het Zeerechtverdrag van 1982 en de maritieme zones toe. §1 Het Zeerechtverdrag van 1982 De totstandkoming en het van kracht gaan van het derde Zeerechtverdrag hebben heel wat voeten in aarde gehad. Dit was het gevolg van langdurige onenigheden over de initiële drijfveer van de Conventie: het bestuur van de diepzeebodem in het licht van een groeiende interesse in de commerciële exploitatie van de mineralen in de

diepzeebodem. Vijftien jaar na de toespraak van Pardo 65 om de diepzeebodem en

zijn rijkdommen uit te roepen tot gemeenschappelijk erfgoed van de mensheid was het verdrag klaar voor ondertekening op de laatste sessie van de derde

Zeerechtconventie, gehouden te Montego Bay in Jamaica. Vermits men geen consensus

bereikte,

heeft

men

de

Conventie

aangenomen

met

een

meerderheidsstemming. Pas twaalf jaar later, in 1994, kon men de bezwaren

overwinnen door middel van een implementatie-overeenkomst die wijzigingen

aanbracht aan deel XI dat handelde over de Diepzeebodem. Hierop volgend hebben alle maritieme grootmachten, met uitzondering van de VS, en de meeste andere industriële staten de Conventie geratificeerd. Echter, de VS is partij van de

Conventies van Genève en het beschouwt de meeste bepalingen van de Zeerechtverdrag als Internationaal Gewoonterecht en is bijgevolg er door gebonden.

Van belang voor OCE is de vastlegging van de maritieme zones in het Zeerechtverdrag. 66

§2 De maritieme zones

R. R. CHURCHILL en A. V. LOWE, The Law of the Sea, Manchester, Manchester University Press, 1999, 7-11. Arvid Pardo was de ambassadeur van Malta bij de Verenigde Naties. De toespraak voor de Algemene Vergadering vond plaats op 1 november 1967. 66 R. R. CHURCHILL en A. V. LOWE, The Law of the Sea, Manchester, Manchester University Press, 1999, 1322. 64 65


17

A. De territoriale zee Deel II van het Zeerechtverdrag van 1982 zet het juridisch regime uiteen met

betrekking tot de territoriale zee en de aansluitende zone. De territoriale zee is een gebied dat zich uitstrekt tot 12 zeemijl 67 vanaf de basislijn 68 en behoort automatisch toe aan de kuststaat. 69 In deze zone heeft de kuststaat soevereiniteit maar het moet

zijn soevereiniteit uitoefenen in overeenstemming met het Zeerechtverdrag en met

andere regels van internationaal recht. 70 Alle wateren aan de landzijde van de

basislijn, met uitzondering van de archipelwateren, gelden als interne wateren en worden beschouwd als een deel van het landterritorium van een staat. 71 De

territoriale zee is het maritieme territorium van een staat. Als uitzondering op de soevereiniteit van de kuststaat hebben de schepen van alle staten, ongeacht of zij

kuststaten zijn of niet, recht van onschuldige doorvaart door de territoriale zee. 72 Dit

recht is een algemeen erkend internationaal gewoonterecht. Een gepretendeerde

doorvaart geldt slechts als zodanig indien het doorvaren de bedoeling is. De bepaling van “onschuldig” gebeurt op basis van objectieve criteria die vooral de

veiligheidsproblematiek in het algemeen en de militaire veiligheid in het bijzonder

benadrukken maar ook zaken als visserijactiviteiten worden als schuldig gekwalificeerd en zijn bijgevolg niet toegestaan zonder toestemming van de kuststaat. 73 Bergingsoperaties of het zoeken naar scheepswrakken kwalificeert men niet als onschuldige doorvaart, wat ertoe leidt dat men toelating moet hebben van de kuststaat om deze activiteiten te mogen uitoefenen in de territoriale zee. B. De aansluitende zone

1 zeemijl = 1852 meter. Het Zeerechtverdrag heeft een gedetailleerde regeling voor de bepaling van de basislijn, maar de normale basislijn van waarop de breedte van de territoriale zee wordt berekend is de laagwaterlijn. Zie artikel 5 van het Zeerechtverdrag. 69 Artikels 2 en 3 Zeerechtverdrag. 70 Artikel 2(3) Zeerechtverdrag. 71 Artikel 8(1) Zeerechtverdrag. 72 Artikel 17 Zeerechtverdrag. 73 E. SOMERS, Inleiding tot het Internationaal Zeerecht, Mechelen, Kluwer, 2010, 89-93. 67 68


18

De aansluitende zone is een zone aansluitend op de territoriale zee en strekt zich uit tot hoogstens 24 zeemijl te rekenen vanaf de basislijn. 74 In deze zone mag de

kuststaat de nodige controle uitvoeren om te voorkomen of bestraffen dat er, in zijn

territorium of in zijn territoriale zee, inbreuken plaatsvinden tegen zijn douane, fiscale, immigratie- of gezondheidswetten en regels. 75

De kuststaat kan eveneens maatregelen nemen om de handel in OCE te controleren. 76 Dit is opvallend aangezien deze bevoegdheid niet behoort tot de

originele bevoegdheden die vooropgesteld werden bij de oprichting van het concept van de aansluitende zone. Bijgevolg is het mogelijk om de verwijdering van

archeologische en historische voorwerpen van de zeebodem in de aansluitende zone zonder toestemming van de kuststaat, te beschouwen als een inbreuk die vergelijkbaar is met een inbreuk gepleegd op het grondgebied of in de territoriale

zee van de kuststaat. Dit impliceert dat de bevoegdheden van de kuststaat in de

aansluitende zone –weliswaar voor beperkt domein- niet langer alleen kunnen

worden uitgeoefend op de watermassa maar tevens op de zeebodem. De kuststaat kan dus tot op een afstand van 24 zeemijl vanaf de basislijn nationale rechtsbevoegdheid uitoefenen voor het beschermen van OCE. 77 De kuststaten

kunnen een aansluitende zone vorderen maar zijn dit niet verplicht. De aansluitende zone behoort evenmin automatisch tot de kuststaat. C. De exclusieve economische zone De exclusieve economische zone (EEZ) is een creatie van het Zeerechtverdrag en

ontstond als antwoord op de vraag van ontwikkelingslanden om het recht te krijgen

om de toegang tot hun visbestanden voor de kust te controleren. 78 De zone ligt

voorbij en aansluitend aan de territoriale zee 79 en reikt niet verder dan 200 zeemijl Artikel 33(2) Zeerechtverdrag. Artikel 33(1) Zeerechtverdrag. 76 Artikel 303(2) Zeerechtverdrag. 77 E. SOMERS, Inleiding tot het Internationaal Zeerecht, Mechelen, Kluwer, 2010, 111. 78 E. SOMERS, Inleiding tot het Internationaal Zeerecht, Mechelen, Kluwer, 2010, 119-124. 79 Artikel 33(1) Zeerechtverdrag. 74 75


19

van de basislijn 80. In de EEZ beschikt de kuststaat over soevereine rechten voor de

exploitatie en exploratie, het behoud en het beheer van de levende en niet levende

natuurlijke rijkdommen van de zeebodem en zijn ondergrond, alsmede van de

bovenliggende wateren. SOMERS spreekt hier over een “economische soevereiniteit” van de kuststaat, want deze laatste bezit ook soevereine rechten inzake andere

economische activiteiten die niet in verband staan met de natuurlijke rijkdommen, bijvoorbeeld energiewinning uit oceaanwinden.

81

“Natuurlijke rijkdommen”

omvatten echter niet de culturele rijkdommen, met als gevolg dat kuststaten geen rechtstreekse controlemaatregelen kunnen uitvoeren op activiteiten die gericht zijn

op OCE. Onrechtstreeks zou men deze activiteiten wel kunnen controleren indien er

verstoring van de zeebodem of van de flora en fauna mee gepaard gaat. Deze verstoringen zijn echter moeilijk vast te stellen en bijgevolg zijn zulke indirecte

maatregelen zelden een doeltreffend mechanisme ter bescherming van OCE. 82 Benevens

deze

soevereine

rechten

verkrijgt

de

kuststaat

eveneens

rechtsbevoegdheid in de EEZ voor de bouw en het gebruik van kunstmatige eilanden, installaties en inrichtingen voor marien wetenschappelijk onderzoek en voor de

bescherming en het behoud van het mariene milieu. 83 Evenals bij de aansluitende zone heeft de kuststaat het recht om een EEZ te vorderen, maar dit is niet verplicht.

Indien de kuststaat een aansluitende zone en een EEZ eist, zal de aansluitende zone binnen de EEZ vallen en bijgevolg onder de toepassing van Deel II én Deel V van het Zeerechtverdrag ressorteren. D. Het continentaal plat Het continentaal plat bestaat uit de zeebodem en de ondergrond die voorbij de territoriale zee reiken door een natuurlijk verlengstuk van het landterritorium van

een kuststaat. Dit verlengstuk strekt zich uit tot de continentale rand of tot een Artikel 57 Zeerechtverdrag 1982. E. SOMERS, Inleiding tot het Internationaal Zeerecht, Mechelen, Kluwer, 2010, 124-135. 82 D. PARHAM & M. WILLIAMS, “An outline of the nature of the threat to Underwater Cultural Heritage in International Waters” in R. A. YORKE (ed.), Protection of Underwater Cultural Heritage in International Waters Adjacent to the UK. Proceedings of the JNAPC 21st Anniversary Seminar, Portsmouth, The Nautical Archaeology Society, 2011, 7. 83 Artikel 56 §1(b) Zeerechtverdrag 1982. 80 81


20

afstand van 200 zeemijl vanaf de basislijn indien de continentale rand zich niet

uitstrekt tot die afstand. 84 Dit betekent dat alle kuststaten, inclusief de kuststaten wiens continentale rand niet zover reikt een juridisch 85 continentaal plat hebben dat

zich uitstrekt tot minstens 200 zeemijl van de basislijn. Kuststaten kunnen een continentale rand hebben die verder reikt dan 200 zeemijl. De kuststaat oefent

soevereine rechten uit over het continentaal plat voor het verkennen en exploiteren van zijn natuurlijke rijkdommen. 86 In tegenstelling tot de aansluitende zone en de

EEZ bestaat het continentaal plat ipso facto en ab initio zonder dat de kuststaat deze

moet opeisen. 87 Indien de kuststaat een EEZ vordert, zal de EEZ gelijktijdig met het

continentaal plat bestaan tot een afstand van 200 zeemijl en zijn Delen V en VI van het Zeerechtverdrag samen van toepassing op het gebied van 12 tot 200 zeemijl

vanaf de basislijn. Hierbij moet men in gedachte nemen dat het continentaal plat, in tegenstelling tot de EEZ, enkel de zeebodem en de ondergrond beslaat en niet de daarboven gelegen waterkolom. E. De volle zee Het juridisch regime voor de volle zee, bepaald in Deel VII van het Zeerechtverdrag,

is van toepassing op alle delen van de zee die niet begrepen zijn in de EEZ, de

territoriale zee of de interne wateren van een staat. 88 De volle zee is open voor alle

staten 89 en “geen staat kan op geldige wijze gelijk welk deel van de volle zee

onderwerpen aan zijn soevereiniteit”. 90 Deel VII zet een niet-exhaustieve lijst uiteen van vrijheden op volle zee, onder meer de vrijheid van navigatie en de vrijheid om

kabels en pijpleidingen aan te leggen. 91 Deze vrijheden moeten worden uitgeoefend

Artikel 76(1) Zeerechtverdrag. Dit kan verschillen van het geografisch continentaal plat. Zie E. SOMERS, Inleiding tot het Internationaal Zeerecht, Mechelen, Kluwer, 2010, 141-143. 86 Artikel 77(1) Zeerechtverdrag. 87 ICJ, North Sea Continental Shelf, Judgement, I.C.J. Reports 1969, 23. 88 Artikel 86 Zeerechtverdrag. 89 Artikel 87(1) Zeerechtverdrag. 90 Artikel 89 Zeerechtverdrag. 91 Artikel 87(1) Zeerechtverdrag. 84 85


21

met inachtneming van de belangen van andere staten in diens eigen uitoefening van vrijheden op volle zee. 92 F. De diepzeebodem Deel XI van het Zeerechtverdrag vestigt een juridisch regime voor de internationale zeebodem: de “diepzeebodem”. De diepzeebodem is, evenals de EEZ, een creatie van

de Zeerechtconventie. De diepzeebodem beslaat “de zeebodem en oceaanvloer en de ondergrond daarvan, buiten de grenzen van de nationale rechtsbevoegdheid”. 93 De

zinsnede “buiten de grenzen van de nationale rechtsbevoegdheid” doelt op de zeebodem en ondergrond voorbij de grenzen van het juridisch continentaal plat.

Evenals het continentaal plat, beslaat de diepzeebodem de zeebodem en ondergrond

en niet de daarboven gelegen waterkolom. Deze is onderworpen aan het regime voor de volle zee. Deel XI zet een uitgebreid kader uiteen voor het regelen van

activiteiten betreffende de verkenning en exploitatie van de minerale bronnen van de diepzeebodem.

2.3 CULTUREEL ERFGOEDRECHT Cultureel erfgoedrecht is een relatief jonge rechtstak in vergelijking met

internationaal zeerecht en privaat maritiem recht. 94 Het bevat elementen van publiek recht en privaatrecht, alsmede van nationaal en internationaal recht en het behandelt de bescherming van cultureel erfgoed in het belang van het brede publiek.

Een groot deel van de discussies ging over de vragen naar wat precies moet beschermd worden en wat die bescherming moet inhouden. De ontwikkeling van het internationaal recht is sterk beïnvloed door nationale standpunten en ervaringen en er zijn duidelijke verschillen zichtbaar tussen de benadering van de common-law-

landen en deze met een continentaal rechtelijke traditie. Deze verschillen ontlenen

zich vooral aan een onderscheiden houding tegenover private eigendomsrechten en

Artikel 87(2) Zeerechtverdrag. Artikel 1.1(1) Zeerechtverdrag. 94 In 1979 werd er voor het eerst uitgebreid aandacht aan besteed. Zie: A. E. ELSEN, J. H. MERRYMAN en S. K. ULRICE, Law, Ethics and the Visual Arts, New York, Wolters Kluwer Legal, 1979. 92 93


22

tegenover het evenwicht dat wordt getrokken tussen publieke en private rechten en belangen. Desondanks is er een stijgend aantal juridische instrumenten dat

internationale standaarden oplegt voor de bescherming van cultureel erfgoed. De

belangrijkste organisatie voor de ontwikkeling van deze instrumenten 95 is

UNESCO 96. Op regionaal niveau is vooral de Raad van Europa heel actief. 97

3. WAT IS ONDERWATER CULTUREEL ERFGOED IN DE NOORDZEE?

3.1 ALGEMEEN In dit hoofdstuk zal ik de definitie van onderwater cultureel erfgoed bespreken. Aan de hand van het Zeerechtverdrag van 1982, Recommendation 848, het ontwerp van

de Europese Conventie van 1985, de conventie van Valletta en de UNESCO Conventie van 2001 zal ik aantonen hoe het begrip Onderwater Cultureel Erfgoed evolueerde.

Zoals hierboven reeds vermeld ligt de nadruk in deze masterproef op de

bescherming van scheepswrakken, welke niet kan worden uitgelegd zonder de bescherming van OCE in het algemeen mee te geven aangezien scheepswrakken daar

een onderdeel van vormen. Ik zal dan ook vooral die aspecten van de definitie

bespreken die hierop betrekking hebben. Deze aspecten zijn het definiërend criterium en de selectiecriteria bestaande uit een tijdscriterium en een

karaktercriterium. Ik geef ook mee of een bepaalde regulering de toepassing van bergingsrecht uitsluit of niet.

Vervolgens zal ik wijzen op het belangrijke onderscheid dat men maakt tussen enerzijds wrakken van staten en anderzijds alle andere wrakken.

zie: Conventie van Den Haag 1954 betreffende de Bescherming van Culturele Eigendom in geval van een Gewapend Conflict, Conventie van 1970 betreffende de Illegale Handel in Culturele Eigendom, Conventie van 1972 betreffende Werelderfgoed, Conventie van 2001 betreffende de Bescherming van Onderwater Cultureel Erfgoed en de Conventie van 2003 betreffende de Vrijwaring van Immaterieel Erfgoed. 96 United Nations Educational, Scientifical and Cultural Organisation. 97 S. DROMGOOLE, Underwater Cultural Heritage and International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 16-17. 95


23

Tot slot zal ik de Noordzee in het algemeen beschrijven en specifieker de delen van

de Noordzee waar respectievelijk België, Nederland en het Verenigd Koninkrijk rechtsbevoegdheid hebben.

3.2 HET BEGRIP “ONDERWATER CULTUREEL ERFGOED”

§1 Evolutie van het begrip Het begrip “Onderwater Cultureel Erfgoed” is geëvolueerd doorheen verschillende

internationale instrumenten tot het gegeven dat het vandaag omvat zoals

beschreven in de UNESCO Conventie van 2001. Daar deze masterproef enkel betrekking heeft op scheepswrakken zal ik hier enkel die aspecten van de definitie

bespreken die op dit onderwerp betrekking hebben. Deze aspecten zijn het definiërend criterium en de selectiecriteria bestaande uit een tijdscriterium en een karaktercriterium. Ook de vraag of de toepassing van het bergingsrecht 98 al dan niet wordt uitgesloten door de regulering is van belang. A. Het VN-Zeerechtverdrag99 1982 Toen de mariene archeologie nog in zijn kinderschoenen stond, werd vooral gekeken naar de Middellandse Zee met zijn rijk historisch verleden. In 1971 heeft

Griekenland ervoor gezorgd dat de bespreking van een wettelijke regeling van “de

Archeologische en Historische schatten van de Zee- en Oceaanbodem Buiten de Grenzen van de National Jurisdictie” op de agenda van het Zeebodem Comité kwam te staan. 100

Bij de eerste inhoudelijke zitting van het VN-Zeerechtverdrag III in 1974 verwees de

tekst in Artikels 149 en 303 naar “alle objecten van een archeologische en Supra. United Nations Convention on Law of the Sea (UNCLOS). 100 A. STRATI, The Protection of the Underwater Cultural Heritage: An emerging objective of the contemporary Law of the Sea, Den Haag, Kluwer Law International, 1995, 297. 98 99


24

historische aard”. 101 Deze woordkeuze is niet geheel verrassend aangezien men naast (hoofdzakelijk) scheepswrakken en onder water liggende bouwstructuren ook

veel alleenstaande voorwerpen 102 vond. Toch sticht het gebruik van het woord “object” enige verwarring om reden dat het, als zijnde het enige definiërend criterium, niet de hele lading lijkt te dekken. Aangezien de partijen geen speciale betekenis aan het begrip hebben gegeven in een internationale overeenkomst moet

men het begrip te goeder trouw interpreteren in zijn gewone betekenis die het in die context en in het licht van het doel en de functie van het verdrag heeft. 103 In zijn

normale betekenis is een “object” een materiële zaak en wordt het meestal vereenzelvigd met een roerend goed. Onder water staande bouwwerken en schepen zouden dus niet onder dit begrip vallen en bijgevolg niet behoren tot het toepassingsgebied van artikels 149 en 303 van de conventie. Desondanks moet men

in het licht van het doel en de functie van beide artikels concluderen dat men zonder

twijfel een brede interpretatie van het begrip voor ogen had waarbij men bouwwerken en scheepswrakken wel als “object” moet beschouwen. 104 De

zinsnede

“van een archeologische

en

historische

aard”

behelst

het

selectiecriterium. Het begrenzend aspect schuilt in de woorden “archeologisch en

historisch”. O’KEEFE merkte op dat het adjectief “archeologisch” eigenlijk geen

betekenis heeft aangezien archeologie een proces is en geen beschrijving, maar dat de ontwerpers waarschijnlijk bedoelden dat het voorwerp, na door middel van

archeologische interpretatie te zijn onderzocht, van waarde blijkt te zijn voor de mensheid. Hij stelde eveneens vast dat men met “historische aard” bedoelde dat het object kon geassocieerd worden met de geschiedenis van de mens. 105

Het selectiecriterium doet een belangrijke onzekerheid rijzen: wanneer is een object te jong om het te kwalificeren als “van archeologische en historische aard”? OXMAN 106

Ibid., 299. onder andere bronzen en marmeren beelden, potscherven en amforen. 103 Art. 31(1) & (3) van de Conventie van Wenen betreffende het Recht van Verdragen 1969. 104 S. DROMGOOLE, Underwater Cultural Heritage and International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 72. 105 P. J. O’KEEFE, Shipwrecked Heritage: A Commentary on the UNESCO Convention on Underwater Cultural Heritage, Leicester, Institute of Art and Law, 2002, 17. 106 Bernard H. Oxman was de vice-voorzitter van de Amerikaanse delegatie bij UNCLOS III. 101 102


25

stelde controversieel dat de wetgevingsgeschiedenis van het Zeerechtverdrag suggereerde dat men “objecten van archeologische en historische aard” moest interpreteren als zijnde voorwerpen die honderden jaren oud waren en dat men moderne objecten ongeacht hun historisch belang buiten beschouwing moest laten. Bij wijze van verantwoording voor zijn begrenzende visie verwijst hij naar de regel in

artikel 303(3) die uitdrukkelijk de toepassing van bergingsrecht niet beïnvloedt. 107 Het lijkt echter niet nodig om een scheidingslijn te trekken op enkele eeuwen

geleden om het materieel voorwerp van bergingsrecht te scheiden van het materieel voorwerp van beschermende bepalingen. Sterker nog, het feit dat artikel 303(3) niet

alleen een voorbehoud maakt voor bergingsrecht maar ook voor de rechten van de identificeerbare eigenaars kan gebruikt worden voor het tegenovergestelde

argument: Waarom moet men zo een voorbehoud maken als het virtueel ondenkbaar is dat het materiaal in kwestie het voorwerp kan zijn van

identificeerbare eigendomsrechten? 108 STRATI stelt dat een scheidingslijn van 100

jaar “een redelijke tijdslimiet” zou zijn om de toepassing van bergingsrecht te

bepalen. 109 Nu, jaren later, is het dankzij de statenpraktijk duidelijk dat OXMAN’s begrenzende visie geen navolging kreeg. Zo besliste de rechtbank in Brest dat de

Francois Kléber 110 een maritiem cultureel erfgoed was, en dit minder dan 100 jaar nadat het schip gezonken was. 111

Een onderscheid tussen de voorwerpen van artikels 149 en 303 ligt in de expliciete toepassing van Artikel 149 op alle objecten van archeologische en culturele waarde,

terwijl de bepalingen in Artikel 303 van toepassing zijn op dat soort objecten in het algemeen, zonder dat het naar “alle” verwijst. DROMGOOLE stelt dat dit onderscheid

B. OXMAN, Marine Archeology and the International Law of the Sea, VLA Journal of Law and the Arts, 1987-1988, 364. 108 S. DROMGOOLE, Underwater Cultural Heritage and International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 74. 109 A. STRATI, The Protection of the Underwater Cultural Heritage: An emerging objective of the contemporary Law of the Sea, Den Haag, Kluwer Law International, 1995, 173. 110 De Francois Kléber was een Frans militair schip dat in 1914, tijdens de Eerste Wereldoorlog, gezonken was voor de Franse kust in de buurt van Brest. De rechter deed in 1994 uitspraak over de zaak. Hoewel dit een Frans schip in de Franse terriotriale zee is en de regeling inzake OCE van het Zeerechtverdrag er niet op van toepassing is, toont het wel goed aan dat staten ook recentere schepen onder het begrip OCE willen laten vallen en niet enkel de eeuwenoude wrakken die Oxman onder het begrip rekende. 111 G. LE GURUN, “France” in S. DROMGOOLE (ed.), The Protection of the Underwater Cultural Heritage: National Perspectives in Light of the UNESCO Convention 2001, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 65. 107


26

een logisch verlengstuk is van de inhoud van beide artikels. Het zou immers niet praktisch zijn om staten te verplichten al deze objecten die gelijk waar in zee worden

gevonden te beschermen, en hen te verplichten samen te werken om deze te beschermen en hen evenzeer op te leggen dat ze de verwijdering van deze objecten in de contigue zone moeten regelen, terwijl ze niet verplicht zijn om de verwijdering in die zone te reguleren maar hen louter de optie hiertoe werd gegeven. 112 B. Recommendation 848 (1978) De term “Onderwater Cultureel Erfgoed” werd voor de eerste keer in een internationaal instrument gebruikt in de titel van Recommendation 848 van de Raad

van Europa, die was opgenomen in het Roper Rapport van 1978. 113 Hoewel

Recommendation 848 geen poging heeft gedaan om OCE te definiëren, heeft het wel een

aantal

minimumvereisten

naar

voor

geschoven.

Eén

van

deze

minimumvoorwaarden stelt dat de bescherming alle objecten moet omvatten die onder water liggen reeds voor een periode langer dan 100 jaar, met een discretionaire mogelijkheid voor de lidstaten om enerzijds minder belangrijke

voorwerpen uit te sluiten van het begrip en anderzijds belangrijke voorwerpen van

recentere datum toch van de bescherming te laten genieten. 114 Aangezien deze nietbindende aanbeveling bedoeld was om lidstaten zelf minimumstandaarden te laten

aannemen, heeft men de criteria voor de onderwerpsmaterie niet gepreciseerd maar gebruikt men de algemene term “objecten”. Een andere belangrijke voorwaarde die men vooropstelt is de uitsluiting van toepassing van bergingsrecht op dit OCE. 115 C. Ontwerp Europese Conventie inzake de Bescherming van Onderwater Cultureel Erfgoed 1985

S. DROMGOOLE, Underwater Cultural Heritage and International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 76. 113 Parlementaire Vergadering van de Raad van Europa, The Underwater Cultural Heritage: Report of the Committee on Culture and Education (Reporter: Mr. John Roper), Document 4200-E, Straatsburg, 1978. 114 Annex, i, Recommendation 848 van de Raad van Europa (4 oktober 1978). 115 Annex, v., Recommendation 848. 112


27

In tegenstelling tot bij Recommendation 848 heeft de Parlementaire Vergadering

van de Raad van Europa in het ontwerp 116 van de Europese Conventie inzake de

bescherming van Onderwater Cultureel Erfgoed van 1985 het onderwerp wel gedefinieerd. Dit is deels het gevolg van het feit dat de Conventie bedoeld was als

bindend instrument en men daarom het materieel toepassingsgebied met precisie moest omschrijven. Artikel 1 van de ontwerpconventie beschrijft het beschermde OCE als volgt 117:

1. … alle overblijfselen en objecten en elk ander spoor van menselijk bestaan dat geheel of gedeeltelijk ligt in de zee, meren, rivieren, kanalen, kunstmatige reservoirs of andere watermassa, of in het door getij of een ander periodieke stroom ondergelopen gebied, of die zijn bovengehaald uit zo een omgeving, of aan land zijn gespoeld… 2. Onderwater culturele eigendom die minstens 100 jaar oud is zal de bescherming genieten die deze Conventie voorziet. Niettemin mag elke contracterende Staat voorzien dat dergelijke eigendom van minder dan 100 jaar oud dezelfde bescherming geniet.

Wat meteen opvalt is het gebruik van “eigendom” in plaats van “erfgoed” in

paragraaf 2. Het toelichtingsrapport bij de ontwerpconventie geeft aan dat de term eigendom was gebruikt omdat deze term omvattender was dan object, zoals in Recommendation 848, omdat die laatste term de indruk deed ontstaan dat enkel movable goods onder toepassing van het artikel vallen. 118 PROTT en O’KEEFE wijzen

op de ongepaste connotatie die “eigendom” heeft in de contex van een instrument dat bedoeld is om cultureel materiaal te beschermen. 119 Vandaag verkiest men in het

algemeen de term “cultureel erfgoed”, zeker voor instrumenten die bedoeld zijn om in situ bescherming te bieden. 120

Het ontwerp werd nooit ondertekend. De tekst en de verwante documenten zijn vertrouwelijk en niet toegankelijk voor het publiek. A. STRATI, The Protection of the Underwater Cultural Heritage: An emerging objective of the contemporary Law of the Sea, Den Haag, Kluwer Law International, 1995, 87. 118 Raad van Europa, ad hoc comité van experten betreffende onderwater cultureel erfgoed, Doc. CAHAQ (85)5, Straatsburg, 23 april 1985. 119 L. PROTT en P. J. O’KEEFE, ‘Cultural heritage’ or ‘Cultural Property’ ?, The International Journal of Cultural Property, Vol. 1, 1992, 307. 120 S. DROMGOOLE, Underwater Cultural Heritage and International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 81. 116 117


28

Hoewel de ontwerpconventie de benadering van Recommendation 848 in de

uitsluiting van bergingsrecht niet is gevolgd, heeft ze wel het selectiecriterium van 100 jaar overgenomen (hoewel hier gebaseerd op leeftijd van het voorwerp en niet

op de tijd dat het onderwater ligt). Ook hier, net als bij UNCLOS III, zijn de nationale autoriteiten van de contracterende staten bevoegd om materiaal ouder dan 100 jaar uit te sluiten of materiaal jonger dan 100 jaar te beschermen door de bepaling. 121 D. Conventie van Valletta 1992 De Conventie van Valletta is de bijgeschaafde versie van de Europese Conventie betreffende de Bescherming van Archeologisch Erfgoed uit 1969 en handelt over archeologisch erfgoed in het algemeen, inclusief OCE. De definitie van Archeologisch Erfgoed luidt als volgt:

1. Het doel van deze (verbeterde) Conventie is het beschermen van archeologisch erfgoed als een bron van het Europese collectieve geheugen en als instrument voor historisch en wetenschappelijk onderzoek.

2. Hiertoe zullen beschouwd worden als elementen van archeologisch erfgoed, alle overblijfselen en voorwerpen en elk ander spoor van de mensheid van de afgelopen tijdperken: i.

van welke het behoud en de studie helpen om de geschiedenis van de mensheid en zijn relatie met het natuurlijk milieu na te gaan;

ii.

voor welke de opgravingen of ontdekkingen of andere methoden van research betreffende de mensheid en de het verwante milieu de voornaamste bronnen van informatie zijn; en

iii.

welke zich in gelijk welke zone binnen het rechtsgebied van de Partijen bevinden.

3. Het archeologisch erfgoed zal structuren, constructies, groepen van gebouwen, ontwikkelde sites, beweegbare voorwerpen en monumenten van andere soorten omvatten, evenals hun context, ongeacht of deze zich aan land of onder water bevindt.

121

Ibid., 82-83.


29

De definitie geeft aan dat men niet enkel voorwerpen wil beschermen, maar “alle overblijfselen en voorwerpen en elk ander spoor van de mensheid van de afgelopen tijdperken”. De ontwerpers hebben hier twee zaken willen benadrukken. 122 Ten

eerste, loutere restanten of sporen van menselijk bestaan kunnen even belangrijk zijn als voorwerpen. Ten tweede, de context 123 waarin men een voorwerp of een ander element van archeologisch erfgoed vindt, is even belangrijk als het voorwerp zelf.

Een belangrijk onderscheid tussen de benadering van de Conventie van Valletta en

die van de eerdere instrumenten van de Raad van Europa betreffende OCE is het weglaten van een leeftijdscriterium: de Conventie van Valletta vereist gewoon dat de

overblijfselen van “afgelopen tijdperken” zijn. Vanwege zijn toepassing op archeologisch erfgoed in het algemeen, in plaats van specifiek op OCE, verwijst de

Conventie van Valletta niet naar bergingsrecht noch naar ander recht dat uitsluitend van toepassing is in de mariene omgeving. Om die reden was er geen noodzaak om

een scheidingslijn te trekken tussen de toepassingsgebieden van die rechten en het verdrag.

E. UNESCO conventie 2001 De UNESO Conventie 2001 124 is een heel ander instrument dan de Conventie van Valletta van de Raad van Europa. De eerste heeft betrekking op OCE, Valletta op archeologisch erfgoed in het algemeen. Terwijl de Conventie van Valletta zich

hoofdzakelijk richt op bescherming tegen bouwwerken 125 , richt de UNESCO Conventie zich tegen een andere dreiging, namelijk schattenjacht en andere

ongereguleerde activiteiten die zich richten tot OCE, in het bijzonder in open zee. Ondanks de verschillen tussen de twee verdragen heeft UNESCO zijn definitie

gebouwd op de definitie van de Conventie van Valletta en op die van de eerdere Toelichtingsrapport bij de Conventie van Valletta 1992. Met context bedoelt men de fysieke omgeving. Deze kan natuurlijk, gemaakt door de mens, of een combinatie van beiden zijn. 124 Verder “UNESCO Conventie”. 125 Toelichtingsrapport bij de Conventie van Valletta. 122 123


30

initiatieven van de Raad van Europa. Artikel 1(1) van de UNESCO Conventie definieert Onderwater Cultureel Erfgoed als volgt:

a) “Onderwater Cultureel Erfgoed” slaat op alle sporen van menselijk bestaan die een cultureel, historisch of archeologisch karakter hebben en die deels of geheel onderwater liggen, periodiek of continu, voor minstens 100 jaar zoals: I.

sites, structuren, gebouwen, artefacten en menselijke overblijfselen, samen met hun archeologisch en natuurlijke context;

II.

schepen, vliegtuigen, andere voertuigen of delen daarvan, hun cargo of andere inhoud, samen met hun archeologische en natuurlijke context; en

III.

voorwerpen met een prehistorisch karakter.

b) Pijpleidingen en kabels die op de zeebodem liggen zal men niet als onderwater cultureel erfgoed beschouwen c) Andere installaties dan pijpleidingen en kabels, liggend op de zeebodem en nog steeds in gebruik, zal men niet als onderwater cultureel erfgoed beschouwen.

Over deze definitie vallen een aantal zaken te zeggen. De woorden “…die deels of

geheel onder water liggen, periodiek of continu, voor minstens 100 jaar” zorgen er voor dat belangrijk materiaal dat aan de kust en in inter-getijdengebieden ligt, gedekt is door de UNESCO Conventie. Dit is niet onbelangrijk gezien de stijging van het zeeniveau, een gevolg van klimaatswijzigingen.

Het definiërend criterium is nu simpelweg “alle sporen van menselijk bestaan”,

aangevuld met een niet-exhaustieve lijst die bedoeld is om alle twijfel weg te nemen

dat alle types van sites en voorwerpen, roerend en onroerend, en menselijke

restanten inbegrepen zijn in de definitie, evenals hun archeologische context. Het is de eerste keer dat men expliciet vliegtuigen vermeldt in een definitie van onderwater cultureel erfgoed. Bij het schrijven van de UNESCO conventie waren er

nog geen vliegtuigen van minstens 100 jaar 126 en dus zijn er nog maar weinig sites

van gezonken vliegtuigen beschermd door nationale regelgeving, maar landen zullen hier in de toekomst denkbaar meer aan werken als gevolg van de vele gezonken vliegtuigen uit Wereldoorlog I die door het opschuiven van de honderdjarengrens 126

De eerste vlucht met een vliegtuig vond plaats in 1903.


31

onder de bescherming (zullen) vallen van de UNESCO Conventie. 127 Paragrafen b) en c) van artikel 1(1) bevatten twee uitsluitingen van het

toepassingsgebied van de UNESCO Conventie: enerzijds pijpleidingen en kabels en anderzijds installaties op de zeebodem in het algemeen 128. Installaties worden wel

het voorwerp van het regime van de UNESCO Conventie nadat ze zijn ontmanteld en in situ worden achtergelaten. 129

Er zijn twee selectiecriteria opgenomen in de definitie. Ten eerste is er het objectieve tijdscriterium van 100 jaar dat het concept van “alle sporen” verder verfijnt. Het gebruik van deze tijdsdrempel is in lijn met Aanbeveling 848 en de Ontwerpconventie van 1985, hoewel de UNESCO Conventie 2001 in tegenstelling tot

de Ontwerpconventie van 1985- geen bepaling bevat die een staat toelaat om overblijfselen die minder dan 100 jaar onderwater liggen ook onder de regeling te

laten vallen, en evenzeer is er geen bepaling die een staat toelaat om materiaal dat al langer dan 100 jaar onderwater ligt uit te sluiten van het regime. Aldus sluit de

tijdsdrempel een aanzienlijke hoeveelheid belangrijk archeologisch en historisch materiaal uit van het beschermingsregime van de UNESCO Conventie 2001. Dit belet

de staten evenwel niet van jongere vondsten te beschermen door nationale wetgeving. 130 Ten tweede is er de subjectieve vereiste die stelt dat de sporen “een

cultureel, historisch of archeologisch karakter” moeten hebben. Deze zinsnede geeft

weinig meerwaarde aan de definitie: enerzijds is er geen enkel spoor van menselijk bestaan dat zonder cultureel element of historisch karakter is, anderzijds kan het

culturele of historisch belang van een voorwerp niet vóór zijn opgraving worden bepaald. 131

P. J. O’KEEFE, Shipwrecked Heritage: A Commentary on the UNESCO Convention on Underwater Cultural Heritage, Leicester, Leicester Institute of Art and Law, 2002, 43-44. 128 Zowel industriële als militaire installaties. 129 P. J. O’KEEFE, Shipwrecked Heritage: A Commentary on the UNESCO Convention on Underwater Cultural Heritage, Leicester, Leicester Institute of Art and Law, 2002, 45. 130 zie Deel III. 131 P. J. O’KEEFE, Shipwrecked Heritage: A Commentary on the UNESCO Convention on Underwater Cultural Heritage, Leicester, Leicester Institute of Art and Law, 2002, 43. 127


32

3.3 DEFINITIE SCHEEPSWRAKKEN

§1 Algemeen Deze studie richt zich op het OCE dat het grootste is in aantal en massa:132

scheepswrakken. Het begrip “wrak” is een technische term en wordt in

verschillende landen anders gedefinieerd. In de VS omschrijft de Abandoned Shipwreck Act van 1987 scheepswrak als “vaartuig of wrak, zijn cargo en andere

inhoud”. 133 De Merchant Shipping Act van 1995 uit het Verenigd Koninkrijk preciseert “wrak” als “jetsam, flotsam, lagan and derelict found in or on the shores of the sea or any tidal water”. 134 Flotsam zijn de voorwerpen die bovendrijven nadat

een schip is gezonken. Jetsam zijn de drijvende goederen die overboord zijn gegooid

om het schip te lichten wanneer het in gevaar was, niettegenstaande dat het schip

toch is gezonken. Lagan zijn de gezonken goederen die overboord zijn gegooid om

het schip te lichten wanneer het in gevaar was hoewel het schip uiteindelijk eveneens is gezonken. 135

In het algemeen omschrijft men scheepswrakken op een manier die de romp, de

armaturen, de uitrusting, zijn lading en de persoonlijke bezittingen van het

personeel onder het begrip doen vallen. 136 Wrakken van staatsschepen hebben een bijzonder statuut dat hieronder wordt besproken. §2 Wrakken van staatsschepen Wrakken van staatsschepen hebben een veeleer complex bijzonder statuut. Om te beginnen moet men staatsschepen onderscheiden van private schepen. Vervolgens

moet men begrijpen dat niet alle wrakken van schepen die men als staatsschip

A. STRATI, The Protection of the Underwater Cultural Heritage: An emerging objective of the contemporary Law of the Sea, Den Haag, Kluwer Law International, 1995, 12. 133 Section 3 (d) van de Abandoned Shipwreck Act 1987. 134 Section 255(1) van de Merchant Shipping Act 1995. 135 [1877] 2P.D. 145, citing Att. Gen. V. Sir Henry Constable [1601] 5 Co. Rep. 106. 136 S. DROMGOOLE, A note on the meaning of ‘wreck’, The International Journal of Nautical Archeology, Vol. 28, 1999, 319-322. 132


33

beschouwt onder het bijzonder statuut van staatsscheepswrakken vallen. Enkel de wrakken van staatsschepen die op het moment van zinken genoten van immuniteit

van rechtsmacht van iedere staat die niet de vlaggenstaat is, krijgen het bijzonder statuut van staatsscheepswrak. Daarnaast moet men bij de wrakken die het speciaal statuut van staatsscheepswrakken hebben nog een onderscheid maken

tussen enerzijds wrakken die een oorlogsgraf zijn en anderzijds wrakken waar men geen oorlogsslachtoffers aantreft.

Zoals gezegd moet men schepen die staatseigendom zijn, onderscheiden van private schepen. Oorlogsschepen zijn altijd staatsschepen. 137

Vervolgens moet men bij de staatsschepen die geen oorlogsschepen zijn een

onderscheid maken tussen schepen met een commercieel karakter en schepen zonder commercieel karakter. Immers, “oorlogsschepen 138 … [en] … schepen die

eigendom zijn van of bediend worden door een Staat en die enkel gebruikt worden voor niet-commerciële overheidsdiensten hebben in volle zee volledige immuniteit van

de rechtsmacht van elke andere Staat dan de vlaggenstaat”. 139 Deze schepen hebben ook immuniteit in de territoriale zee van een kuststaat die niet de vlaggenstaat is.

Dit is echter geen volledige immuniteit zoals ze in volle zee hebben. Wanneer ze zich immers niet aan de regels van onschuldige doorvaart of aan de regels van de

kuststaat betreffende doorvaart houden, wordt de immuniteit van het schip

beperkt. 140 In de exclusieve economische zone hebben deze schepen immuniteit voor zover ze de regels van Deel V inzake de exclusieve economische zone Zeerechtverdrag 1982 respecteren. 141 In het bijzonder moet het schip in de EEZ de

rechten en regels van de kuststaat eren inzake kunstmatige eilanden en visserij. Het zijn enkel deze schepen, met immuniteit, die in de UNESCO Conventie 2001 in aanmerking komen om als “staatsschepen” te worden beschouwd. 142 Ook de in het Infra. Artikel 95 Zeerechtverdrag. 139 Artikel 96 Zeerechtverdrag. “Immuniteit van de rechtsmacht van iedere staat die niet de vlaggenstaat is” is hierna “immuniteit”. 140 Artikel 32 Zeerechtverdrag. 141 Artikel 58(2) Zeerechtverdrag. 142 Artikel 1(8) UNESCO Conventie 2001. Men mag wel niet vergeten dat het wrak minstens 100 jaar geleden moet zijn gezonken wil het onder de toepassing van de UNESCO Conventie vallen. 137 138


34

Bergingsverdrag 1989 maakt men dit onderscheid tussen enerzijds staatsschepen

met immuniteit en anderzijds staatsschepen zonder immuniteit. 143 Wanneer ik

hierna “staatsschip” gebruik, bedoel ik de schepen met immuniteit. Het hebben van immuniteit is dus doorslaggevend om een schip, en het wrak nadat het schip gezonken is, anders te behandelen dan private schepen. Ik preciseer hieronder het

begrip “oorlogsschepen” en vervolgens ga ik dieper in op de problemen die zich bij

de interpretatie van het begrip “staatsschepen” kunnen ontwikkelen. In Deel VI verduidelijk ik het begrip “immuniteit” en ik licht er toe waarom de immuniteit blijft voortleven nadat het staatsschip gezonken is.

De definitie van oorlogsschepen in het Zeerechtverdrag 1982 is overgenomen uit het Verdrag inzake de Volle Zee van 1958. Met “oorlogsschip” bedoelt men “een

schip dat behoort tot de strijdkrachten van een staat en dat de uiterlijke onderscheidingstekenen draagt van zulke schepen van zijn nationaliteit. De commandant moet in staatsdienst zijn en zijn naam moet voorkomen in de desbetreffende dienstlijst of het equivalent daarvan, en de bemanning moet onderworpen zijn aan de regels van de krijgstucht”. 144 Niettemin wijst BEDERMAN erop dat de definitie van staatsschepen ook enkele

vragen oproept: “De Spaanse en Portugese schat galjoenen, de Nederlandse

kruidenvloot en de Britse Oost-Indiëvaarders waren allen gewapend, en (in sommige gevallen) aangevoerd door gevolmachtigde marine officieren. Moeten deze schepen bijgevolg worden beschouwd als oorlogsschepen? Of moet men hun activiteiten als commercieel beschouwen omdat ze in essentie een handels- of transportactiviteit uitmaken en de militaire functie louter bijkomstig was?”. Hij zou een gunstige

afstandsregel 145 meer genegen zijn indien deze slechts van toepassing was voor een

heel beperkt aantal schepen, maar volgens hem lijkt het er op dat mogelijke eisers Artikel 4(1) Bergingsverdrag 1989. Artikel 8(2) van het Verdrag inzake de Volle Zee van 1958, en Artikel 29 Zeerechtverdrag. 145 De titel op staatsschepen gaat enkel verloren door verovering of overgave tijdens de strijd (voor het zinken), door een internationaal overeenkomst, of door een expliciete daad van afstand, gift of verkoop door de staat. Infra en ook: J. A. ROACH, Sunken Warships and Military Craft, Marine Policy, Vol. 20, 1996, 352. Bij andere schepen kan de rechter besluiten tot afstand door het louter verstrijken van tijd, op voorwaarde dat er niemand zijn eigendomsrecht doet gelden. Supra en ook: Columbus-Am. Discovery Group, Inc. v. Atl. Mut. Ins. Co., 974 F.2d 450, 465 (4th Cir. 1992). 143 144


35

van soevereiniteit een regel naar voor schuiven die niet enkel van toepassing is op schepen die men in deze tijden zou beschouwen als een oorlogsschip maar ook op

schepen die in het verleden slechts geringe militaire betekenis hadden of zelfs een pure commerciële activiteit uitvoerden. 146

Desalniettemin moet men deze visie van BEDERMAN niet als globaal beschouwen,

maar als eerder Amerikaans. Immers, O’KEEFE stelt dat men bij het afbakenen van de concepten “staat” en “niet-commerciële doelen” alle omstandigheden in rekening

moet brengen. De invulling van deze begrippen zullen sterk afhangen van het

tijdperk waarin het schip gezonken is en in welk deel van de wereld dit

gebeurde. 147 Daarnaast moet men volgens mij voor de invulling van “staat” en “niet-

commercieel doel” ook kijken naar het recht van de staat die eigenaar is van het

schip wanneer het schip niet in de territoriale zee van een andere staat ligt. Wanneer het schip wel in de territoriale zee van een andere staat ligt moet men

voor de interpretatie eveneens naar het recht van de kuststaat kijken. Dit leidt mogelijks tot een conflict indien de ene staat het schip geen commercieel doel

aanrekent (en het schip bijgevolg immuniteit heeft) en de andere staat het schip

wel een commercieel doel toedicht. BEDERMAN is immers een Amerikaan en de

Verenigde Staten zijn geen partij bij het Verdrag van 10 april 1926 tot het

vaststellen van enige eenvormige regels betreffende de immuniteit van staatsschepen. 148 Dit Verdrag, dat door alle landen met rechtsbevoegdheid in de

Noordzee werd geratificeerd 149, maakt een duidelijk onderscheid tussen enerzijds overheidsschepen die immuniteit hebben en anderzijds overheidsschepen die geen immuniteit hebben. Ik meen dat de partijstaten bij het Verdrag van 10 april 1926

dit onderscheid dienen toe te passen wanneer ze moeten beoordelen of een overheidsschip al dan niet onder de immuniteitsbepalingen van artikels 32, 95 en 96 Zeerechtverdrag 1982 valt. Artikel 1 van het Verdrag van 10 april 1926 D. BEDERMAN, Congress Enacts increased Protections for Sunken Military Craft, American Journal of International Law, Vol. 100, 2006, 650-651. 147 P. J. O’KEEFE, Shipwrecked Heritage: A Commentary on the UNESCO Convention on Underwater Cultural Heritage, Leicester, Leicester Institute of Art and Law, 2002, 10. 148 Verdrag van Brussel tot het vaststellen van enige eenvormige regelen betreffende de immuniteit van staatsschepen van 10 april 1926, BS 1-2 juni 1931. Hierna “Verdrag van 10 april 1926”. 149 https://verdragenbank.overheid.nl/nl/Treaty/Details/003839 (consultatie op 10 december 2014). 146


36

stipuleert dat: “De zeeschepen, welke aan Staten toebehoren of door hen worden

geëxploiteerd, de aan de Staten toebehorende ladingen, de in staatsschepen vervoerde ladingen en passagiers, evenals de Staten, die eigenaar zijn van deze schepen of deze exploiteren, of die eigenaar zijn van deze ladingen, zijn, ten opzichte van vorderingen betreffende de exploitatie van die schepen of het vervoer van die ladingen, onderworpen aan dezelfde regelen inzake aansprakelijkheid en aan dezelfde verbintenissen als die, welke op particuliere schepen, ladingen en reden van toepassing zijn”. Deze schepen hebben dus geen immuniteit. 150 De schepen die wel immuniteit hebben zijn: “oorlogsschepen, staatsjachten, schepen belast met enig toezicht, hospitaalschepen, hulpschepen, bevoorradingsschepen en

andere aan een Staat toebehorende of door hem geëxploiteerde vaartuigen, die bij het ontstaan

van

de

schuldvordering

uitsluitend

gebezigd

worden

voor

een

regeringsdienst, waarmede geen handelsdoeleinden worden beoogd”. 151 Vooral de

zinsnede “… uitsluitend gebezigd worden voor een regeringsdienst waarmede geen

handelsdoeleinden worden beoogd” laat er volgens mij geen twijfel over bestaan dat de door BEDERMAN aangehaalde schepen geen immuniteit hebben omdat die

schepen niet uitsluitend door een regeringsdienst gebezigd worden zonder

handelsdoel. Bijgevolg hebben de wrakken van deze schepen evenmin immuniteit. Desondanks, en dit mag men niet uit het oog verliezen, verleent het Verdrag van 10

april 1926 wel immuniteit aan de “aan een Staat toebehorende ladingen, welke voor

regerings- en niet voor handelsdoeleinden aan boord van koopvaardijschepen worden

vervoerd”. 152 Hier leid ik uit af dat de door BEDERMAN vermelde schepen geen

immuniteit hebben, 153 maar dat men deze vaststelling niet automatisch mag

doortrekken naar de lading. Voor de lading moet men immers beginnen met een

onderscheid te maken op basis van wie eigenaar van de lading is. Vervolgens moet men bij de ladingen die van een Partijstaat zijn een verschil maken tussen de lading

voor regeringsdoeleinden en de lading met andere doeleinden. Het deel van de

lading dat toebehoort aan een Partijstaat van het verdrag van 10 april 1926 èn dat

vervoerd wordt voor regeringsdoeleinden heeft immuniteit. Ik denk hierbij niet

J. WOUTERS & M. BOSSUYT, Grondlijnen van internationaal recht, Antwerpen, Intersentia, 2005, 363. Artikel 3 §1Verdrag van 10 april 1926. 152 Artikel 3, §3 Verdrag van 10 april 1926. 153 De staten die eigenaar zijn van deze schepen hebben het Verdrag van 10 april 1926 geratificeerd. 150 151


37

alleen aan het vervoer van wapens of voedingswaren bestemd voor militairen,

maar eveneens aan de wapens (die eigendom zijn van een Staat) die dienen ter bescherming van een handelsschip. Het Bergingsverdrag 1989 stipuleert expliciet dat men de immuniteit van niet-commerciële staatsladingen moet respecteren, wanneer bepalingen van dit verdrag van toepassing zijn. 154

Wanneer men een zaak betreffende een staatsschip of -lading voor het bevoegde gerecht 155 brengt en de rechter twijfelt over het handelsdoel van het schip of lading,

dan volstaat een schriftelijke toestemming van een diplomatiek afgevaardigde van

de vlaggenstaat om te bewijzen dat het schip of de lading uitsluitend een nietcommercieel overheidsdoel heeft.

156

De rechter is met andere woorden

overgeleverd aan de bewering van de vreemde staat inzake de toekenning van een niet-commercieel regeringsdoel, en dus inzake de toekenning van immuniteit. Niettemin kan deze regeling slechts worden ingeroepen door de verdragspartijen.

Staten die geen partij zijn van het Verdrag van 10 april 1982 moeten daarentegen effectief het bewijs leveren dat het schip of de lading een niet-commercieel regeringsdoel heeft. 157

Immuniteit betekent dat deze schepen, of de lading bedoeld in artikel 3, §3 Verdrag

10 april 1926, “niet in beslag genomen, aangehouden of vastgehouden worden ten

gevolge van enigerlei gerechtelijke maatregel, noch onderworpen worden aan een rechtsvordering ‘in rem’ ”. 158 Deze immuniteit kan echter niet worden ingeroepen

tegen drie bepaalde rechtsvorderingen, op voorwaarde dat de rechtsvordering

wordt ingesteld bij de bevoegde rechtbank van de Staat die eigenaar is van het

schip 159: (1) rechtsvorderingen wegens aanvaring of andere scheepvaartongevallen,

(2) rechtsvorderingen wegens hulp, berging of avarij-grosse

160

, en (3)

Artikel 25 Bergingsverdrag 1989. In België is de Rechtbank van Koophandel bevoegd. Boek II, Titel II, artikel 46 e.v. Wetboek van Koophandel, ingelast door de Wet van 28 november 1928, BS 11 januari 1929. 156 Artikel 5 Verdrag van 10 april 1926. 157 W. VERSTREPEN, Bewarend beslag op zee- en binnenschepen (eerste deel), Jura Falconis, 1988-1989, 100. 158 Artikel 3, §1 Verdrag van 10 april 1926. 159 Artikels 3, §1 en §3 Verdrag van 10 april 1926. 160 Het Nederlands Burgerlijk wetboek omschrijft een averij-grosse als volgt: “Er is een avarij-grosse handeling, wanneer - en alleen wanneer - enige buitengewone opoffering of uitgave opzettelijk en 154 155


38

rechtsvorderingen wegens herstelling, levering of andere overeenkomsten op het schip betrekking hebbend. 161

Tevens is de vraag naar inmenging bij deze wrakken een politiek gevoelige kwestie. In veel gevallen zijn er bij het verlies van het schip ook veel menselijke slachtoffers

en de prioriteit van de staten zal dan ook vaak liggen bij het eerbiedig bewaren van

de site om te verzekeren dat de menselijke overschotten de gepaste behandeling krijgen. Dit is de laatste rustplaats voor mensen die in dienst van hun land zijn gestorven, ongeacht het verlies een gevolg van oorlog was. Sommige staatsschepen vervoerden commercieel waardevol cargo en zijn om die reden van belang voor de staat. Bij meer recente wrakken kan er informatie of uitrusting van gevoelige aard

aan boord zijn, of niet-ontplofte munitie en andere zaken die beter ongestoord

blijven. De vlagstaten erkennen ook de archeologische en historische waarde van

hun wrakken en proberen deze ook te beschermen. DROMGOOLE voegt daar nog aan

toe dat “het beweerde belang in gezonken staatsschepen, ongeacht hun leeftijd, een

middel kan zijn voor een vlagstaat om zijn soevereine rechten over zijn operationele staatsschepen te versterken”. 162 In het kader van deze belangen hebben staten met een aanzienlijke vloot 163

getracht zeker te stellen dat niemand zich inlaat met hun gezonken staatsschepen zonder hun expliciete toestemming. Om dit doel te bereiken maken deze staten

twee vorderingen betreffende hun gezonken staatsschepen. Ten eerste eisen ze dat

hun titel op deze vaartuigen blijft voortbestaan zolang ze er geen expliciete afstand van gedaan hebben. Ten tweede vorderen deze staten dat staatsschepen recht hebben op soevereine immuniteit en dat ze bijgevolg onderworpen zijn aan de exclusieve rechtsbevoegdheid van de vlagstaat. Het is belangrijk om te wijzen op redelijkerwijs wordt verricht of gedaan voor de gemeenschappelijke veiligheid met het doel de goederen, betrokken bij een gemeenschappelijke met een zeeschip uitgevoerde onderneming, voor gevaar - hoe of door wiens toedoen dit ook zij ontstaan - te behoeden.” Artikel 8:610 BW. 161 Artikel 3, §1, 1º-3º Verdrag van 10 april 1926. 162 S. DROMGOOLE, Underwater Cultural Heritage and International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 134-135. 163 De grootste voorvechter van verschillende regimes voor enerzijds staatsschepen en anderzijds private handelsschepen zijn de VS, hoewel een aantal andere grootmachten zoals Rusland, Japan, Frankrijk, Duitsland, Spanje en het Verenigd Koninkrijk een gelijkaardige positie innemen. S. DROMGOOLE, Underwater Cultural Heritage and International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 135.


39

het onderscheid tussen deze twee vorderingen: terwijl de eerste eis betrekking

heeft op de vraag naar eigendom, heeft de tweede aanspraak betrekking op de vraag naar rechtsbevoegdheid. 164

De belangen die spelen bij gezonken staatsschepen en die niet (of minder)

voorkomen bij gezonken private schepen, evenals de afschermende houding die staten aannemen ten opzichte van inmenging door anderen dan henzelf, maakt dat wrakken

van

staatsschepen

grotendeels

niet

onder

het

internationaal

beschermingsregime van private scheepswrakken vallen en wel een eigen regeling hebben. In Deel IV, dat handelt over de bescherming van gezonken staatsschepen, ga ik hier dieper op in. 3.4 DE NOORDZEE De Noordzee is de zee tussen Noorwegen, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, België, Nederland, Duitsland en Denemarken. Het is een ondiepe randzee (tot 200 meter diep) van de Atlantische Oceaan en heeft een oppervlakte van 750000 km2 en een

volume van 94000 km3.. 165 De Noordzee is een van de meest doorkruiste zeeën ter

wereld en bijgevolg ligt ze dicht bezaaid met wrakken.

De Noordzee bestaat in zijn geheel uit gebieden die vallen binnen de rechtsmacht

van de kuststaten: de territoriale zeeën, aansluitende zones, continentale plateaus en exclusieve economische zones van de onderscheiden kuststaten. De rechtsmacht

inzake OCE verschilt echter voor elk van de voorheen vermelde zones. 166 De

grenzen aan de maritieme zones tussen de staten werden -zoals hierboven reeds vermeld- onderling afgesproken in verdragen. 167 Deze masterproef richt zich

S. DROMGOOLE, Underwater Cultural Heritage and International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 134-135. 165 http://www.ospar.org/eng/doc/pdfs/r2c2.pdf (consultatie op 5 december 2014). 166 Infra. 167 zie bijvoorbeeld: Verdrag tussen het Koninkrijk der Nederlanden en het Koninkrijk België inzake de afbakening van de territoriale zee van 18 december 1996 (Trb. 1997, 14), inwerkingtreding op 1 januari 1999 (Trb. 1998, 263). 164


40

hoofdzakelijk op het beleid inzake OCE in België, Nederland en het Verenigd Koninkrijk.

§1 België

België bakende in 1969 168 een continentaal plat af en paste dit later aan om

uitvoering te geven aan drie verdragen die het met de kuststaten van de aangrenzende continentale platten sloot. 169 De territoriale zee werd afgebakend in twee overeenkomsten met respectievelijk Nederland 170 en Frankrijk 171 . De

Belgische EEZ 172 valt qua oppervlakte samen met het Belgisch continentaal plat,

beslaat een oppervlakte van 2017 km2 en reikt op het verste punt 87 kilometer in zee. Het gehele Belgische deel van de Noordzee beslaat 3454 km2. 173 België heeft

een aansluitende zone ingesteld die de eerste 12 zeemijl binnen de EEZ en

aansluitend op de territoriale zee uitmaakt. 174 In de Belgische wateren zijn al meer

dan 280 bekende en onbekende scheepswrakken gelokaliseerd. 175 §2 Nederland

Artikel 2 van de Wet van 13 juli 1969 inzake het continentaal plat van België (voor de wetswijziging van 22 april 1999), BS 8 oktober 1969. 169 Met Frankrijk: Artikel 1 van de Overeenkomst van 8 oktober 1990 tussen de Regering van het Koninkrijk België en de Regering van de Franse Republiek inzake de afbakening van het continentaal plat, BS 1 december 1993. Met Nederland: Artikel 1 van de Verdrag van 18 december 1996 tussen het Koninkrijk België en het Koninkrijk der Nederlanden inzake de afbakening van het continentaal plat, BS 19 juni 1999. Met het Verenigd Koninkrijk: Akkoord van 7 juni 2005 , gesloten door uitwisseling van brieven gedagtekend te Brussel op 21 maart 2005 en 7 juni 2005, houdende wijziging van de Overeenkomst tussen de Regering van het Koninkrijk België en de Regering van het Verenigd Koninkrijk van Groot-Brittannië en Noord-Ierland inzake de afbakening van het continentaal plat tussen beide landen, gedaan te Brussel op 29 mei 1991, BS 14 november 2008. 170 Verdrag van 18 december 1996 tussen het Koninkrijk België en het Koninkrijk der Nederlanden inzake de afbakening van de territoriale zee, BS 19 juni 1999. 171 Artikel 1 van de Overeenkomst van 8 oktober 1990 tussen de Regering van het Koninkrijk België en de Regering van de Franse Republiek inzake de afbakening van de territoriale zee, BS 1 december 1993. 172 Wet van 22 april 1999 betreffende de Exclusieve Economische Zone van België in de Noordzee, BS 10 juli 1999. 173 http://www.mumm.ac.be/NL/Management/Atlas/map.php?TerritorialSeaEEZ (consultatie op 1 december 2014). 174 Artikel 47 van de Wet van 22 april 1999 betreffende de Exclusieve Economische Zone van België in de Noordzee. 175 Memorie van Toelichting, D. TERMOTE en T. TERMOTE, Schatten en scheepswrakken, Leuven, Davidsfonds, 2009. 168


41

Nederland stelde in 1999 een exclusieve economische zone in 176 die evenals in

België overeenkomt met de oppervlakte van het continentaal plat. 177 De buitengrenzen van de EEZ en het continentaal plat zijn vastgelegd in verdragen met

Duitsland, België en het Verenigd Koninkrijk. 178 Het gebied is ongeveer 57000 km2

groot. 179 In 2005 heeft Nederland ook een aansluitende zone ingesteld. 180 Voor de

begrenzing van zijn territoriale zee heeft Nederland een verdrag gesloten met België. 181 Echter, met Duitsland hebben ze hierover nog geen verdrag afgesloten. 182 §3 Verenigd Koninkrijk

De exclusieve economische zone van het Verenigd Koninkrijk, die pas in 2013 werd

afgekondigd 183, is de vijfde grootste ter wereld, mede dankzij de grote oppervlaktes

van de EEZ’s van de Overzeese Territoria en Afhankelijken van de Kroon. Het

continentaal plat werd ingesteld door de Continental Shelf Act van 1964, en kreeg zijn huidige omvang in 2013. 184 De begrenzing van het stuk van de EEZ dat terzake belangrijk is werd in verdragen met Nederland en België vastgelegd. 185

Rijkswet van 27 mei 1999, tot instelling van een exclusieve economische zone van het Koninkrijk, Staatsblad 1999/281. 177 Besluit van 13 maart 2000 houdende vaststelling van de grenzen van de exclusieve economische zone van Nederland en tot inwerkingtreding van de Rijkswet instelling exclusieve economische zone, Staatsblad 2000/167. 178 Met België: Verdrag tussen het Koninkrijk der Nederlanden en het Koninkrijk België inzake de afbakening van het continentaal plat van 18 december 1996; Met Duitsland: Verdrag tussen het Koninkrijk der Nederlanden en de Bondsrepubliek Duitsland inzake de zijdelingse begrenzing van het continentaal plat in de nabijheid van de kust van 1 december 1964, Trb. 1964, 184; Verdrag tussen het Koninkrijk der Nederlanden en de Bondsrepubliek Duitsland inzake de begrenzing van het continentaal plat onder de Noordzee van 28 januari 1971, Trb. 1971, 53.; Met het Verenigd Koninkrijk: Verdrag tussen het Koninkrijk der Nederlanden en het Verenigd Koninkrijk van GrootBrittannië en Noord-Ierland inzake de begrenzing van het tussen deze landen gelegen continentaal plat onder de Noordzee Trb. 1965, 191. 179 http://nl.wikipedia.org/wiki/Nederlandse_Exclusieve_Economische_Zone (consultatie op 1 december 2014). 180 Rijkswet van 28 april 2005 tot instelling van een aansluitende zone van het Koninkrijk, Staatsblad 2005/387. 181 Verdrag tussen het Koninkrijk der Nederlanden en het Koninkrijk België inzake de afbakening van de territoriale zee van 18 december 1996. 182 X., Juridische grenzen en zones op de Noordzee, Noordzeeloket, http://www.noordzeeloket.nl (consultatie op 10 november 2014). 183 Artikel 2 Exclusive Economic Zone Order 2013. 184 Continental Shelf (Designationa of Areas) Order 2013. 185 Zie voetnoten 79 en 86. 176


42

DEEL II. INTERNATIONAAL JURIDISCH KADER In dit deel neem ik de bescherming van niet-militaire en niet-commerciële

staatsscheepswrakken onder de loep, zoals bepaald in het internationaal recht. Ik begin

bij

het

Zeerechtverdrag

1982,

dat

een

beschermingsplicht

en

samenwerkingsplicht inzake OCE stipuleert. Deze bescherming is echter te beperkt maar het Verdrag laat ruimte voor een verdergaand internationaal akkoord. Dit is

er gekomen in de vorm van de UNESCO Conventie 2001 na een eerste belangrijk initiatief van de International Law Association. Vervolgens verduidelijk ik de

principes van de UNESCO Conventie 2001 evenals het standpunt dat men inneemt tegenover enerzijds het bergingsrecht en anderzijds staatsscheepswrakken. Tot slot duid ik de kritieken op en de verwezenlijkingen van de UNESCO Conventie 2001.

1. UN-ZEERECHTVERDRAG 1982 Het Zeerechtverdrag bevat twee bepalingen betreffende OCE: artikels 149 en

303. 186 Artikel 149 bedingt een heel algemene bescherming van OCE op de

diepzeebodem . Artikel 303(1) legt een dubbele verplichting op aan staten: ze

hebben de plicht om OCE te beschermen, en voor dit doeleinde moeten ze

samenwerken. Deze bepaling is echter te beperkt om reden dat de staten enkel effectieve beschermingsmacht tot de grenzen van de aansluitende zone bezitten.187

Als gevolg blijft OCE in het grote gebied tussen de aansluitende zone en de

diepzeebodem, i.c. de overblijvende EEZ en continentaal plat, onbeschermd door het Zeerechtverdrag. Sterker nog, stelt artikel 303 paragraaf 3 dat “niets in dit

artikel het bergingsrecht of andere regels van admiralty law aantast”. Terwijl in veel staten met een continentale rechtstraditie “berging” enkel betrekking heeft op

pogingen om een schip in nood te redden en niet op wrakken (in het bijzonder degene die meer dan honderd jaar op de zeebodem liggen), hebben sommige

common law landen een concept van bergingsrecht ontwikkeld dat zich uitstrekt tot commerciële exploitatieoperaties van onderwater gelegen archeologische 186 187

Zie ook supra. Artikel 303(2) Zeerechtverdrag.


43

sites. 188 Bovendien zijn deze twee artikelen, in tegenstelling tot vele andere bepalingen van het Zeerechtverdrag 1982, geen Internationaal Gewoonterecht. 189

Zodus is er in het Zeerechtverdrag 1982 een juridische leemte die ruimte laat voor commerciële uitbuiting van OCE. Het verdrag biedt echter wel een goede basis voor

andere specifiek op OCE gerichte overeenkomsten. Artikel 303(4) bevestigt nog expliciet dat “deze bepaling geen afbreuk doet aan andere internationale overeenkomsten en regels van internationaal recht betreffende de bescherming van

objecten van een archeologische en historische aard”. De UNESCO Conventie vult deze juridische leemte op.

2. UNESCO CONVENTIE 2001

2.1 AANLOOP

§1 De basis: ILA ontwerpconventie en ICOMOS handvest In 1988 nam de Commissie voor Cultureel Erfgoedrecht van de International Law

Association 190 de taak op zich om een ontwerpconventie over OCE op te maken. Dit leidde tot het ontwerp dat werd aangenomen op de 66ste Conferentie van de ILA te

Buenos Aires in 1994 191. Dit ontwerp werd voorbereid met kennis van het bestaan

en de inhoud van de ontwerpconventie van de Raad van Europa van 1985 192. Er is

echter een fundamenteel verschil tussen de twee ontwerpteksten: terwijl het

ontwerp van de Raad van Europa was bedoeld om archeologische sites in de territoriale zee en het aansluitende gebied tot hoogstens 200 zeemijl te dekken, was

het ILA Ontwerp specifiek bedoeld om eveneens een regeling voor de diepzeebodem uit te werken. Een andere belangrijke nieuwigheid van de

Supra. S. DROMGOOLE, Underwater Cultural Heritage and International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 49. 190 Hierna: “ILA”. 191 Hierna: “ILA Ontwerp”. ILA COMMITTEE ON CULTURAL HERITAGE LAW, Buenos Aires Draft Convention on the Protection of the Underwater Cultural Heritage, International Law Association Report of the 66th Conference, 1994, 432-451. 192 Supra. 188 189


44

ontwerptekst ten opzichte van eerdere conventies inzake cultureel erfgoed werd

duidelijk gemaakt door de zinsnede “de nood aan het codificeren en progressief ontwikkelen van het recht in overeenstemming met de internationale regels en gebruiken”, opgenomen in de preambule. Dit toont aan dat het ILA ontwerp werd

opgesteld met de intentie om deels nieuw recht inzake OCE te ontwikkelen, in tegenstelling tot eerdere conventies inzake algemeen cultureel erfgoed waar men eerder een overeenkomst trachtte te bereiken door de bestaande regels op elkaar af te stemmen. 193

Men mag echter niet vergeten dat ILA ontwerp geen bindende werking heeft voor staten. De tekst was vooral bedoeld om staten duidelijk te maken dat er nood was aan nationale regelgeving die een uniforme reeks van principes en standaarden oplegt. 194 Het ILA ontwerp beoogt een systeem waarbij iedereen de mogelijkheid

had om OCE te zoeken en op te duiken zolang dit werd gedaan in overeenstemming met de door het ICOMOS handvest 195 opgelegde normen. 196 De belangrijkste punten

die in het ILA ontwerp werden verankerd gaan als volgt: De vestiging van een culturele

beschermingszone

tot

200

zeemijl;

het

gebruik

van

het

nationaliteitsprincipe als basis voor de bevoegdheid van staten inzake OCE, het verbod op activiteiten door rechtsonderhorigen of schepen van een partijstaat in

strijd met het ICOMOS handvest en de plicht voor staten om dit af te dwingen; controle op de import van OCE dat buiten de territoriale bevoegdheid van de staat werd opgegraven; het aan de staten opleggen van de vereiste van een systeem van vergunningen voor opgravingen; het voorschrijven van wetenschappelijke samenwerking en uitwisseling van informatie. 197 Verder was het ILA Ontwerp niet J. BLAKE, The Protection of Underwater Cultural Heritage, International and Comparative Law Quarterly, Vol. 45, 1996, 832-833. 194 E. BROWN, Protection of the underwater cultural heritage. Draft principles and guidelines for implementation of Article 303 of the United Nations Convention on the Law of the Sea 1982, Marine Policy, Vol. 20, 1996, 326. 195 INTERNATIONAL COUNCIL FOR MUSEUMS AND SITES (ICOMOS), Draft Charter for the Management and Protection of the Underwater Cultural Heritage, ICOMOS sub-committee on the underwater cultural heritage, 1996, 5 p. 196 J. NAFZIGER, The Buenos Aires Draft Convention on the Protection of the Underwater Cultural Heritage, International Journal of Cultural Property, Vol. 6, 1997, 119. 197 J. BLAKE, The Protection of Underwater Cultural Heritage, International and Comparative Law Quarterly, Vol. 45, 1996, 838. 193


45

van toepassing op materiaal van minder dan 100 jaar oud en evenmin op staatsschepen.

Dit werk van de ILA diende als blauwdruk voor de ontwikkeling van de UNESCO Conventie tot Bescherming van het Onderwater Cultureel Erfgoed. 198 Het ICOMOS

handvest stipuleert een reeks criteria die een staat kan toepassen bij de

beoordeling een specifieke activiteit die gericht is op OCE. Dit was de basis voor de tekst van de annex bij de UNESCO Conventie 2001. 199 §2 Belangrijke vraagstukken In 1995 presenteerde het Secretariaat van UNESCO een studie naar de mogelijkheden voor het ontwerpen van een nieuw instrument ter bescherming van

OCE. 200 Deze studie bracht drie belangrijke problemen naar voor waar een

oplossing voor moest worden uitgewerkt. Het eerste probleem betreft de jurisdictie. Dit gaat niet enkel om de rechtsbevoegdheid van de kuststaat over OCE, maar het

draait ook om de vraag naar de wijze waarop activiteiten op de diepzeebodem

buiten de nationale jurisdictie moeten worden gecontroleerd. Ten tweede moet er duidelijkheid komen over de plaats van het bergingsrecht en diens toepassing in het licht van OCE. Ten slotte moeten er archeologische standaarden voor de

beoordeling van de geschiktheid van activiteiten worden vastgelegd. 201 De studie

besloot met de vaststelling dat de uitwerking van een instrument ter bescherming van OCE mogelijk was en raadde hiervoor een nieuwe conventie aan. 202 2.2 DE UNESCO CONVENTIE VAN 2001

P. J. O’KEEFE, Shipwrecked Heritage: A Commentary on the UNESCO Convention on Underwater Cultural Heritage, Leicester, Leicester Institute of Art and Law, 2002, 21-23. 199 J. BLAKE, The Protection of Underwater Cultural Heritage, International and Comparative Law Quarterly, Vol. 45, 1996, 835. 200 Feasibility Study for the drafting of a New Instrument for the Protection of the Underwater Cultural Heritage van het UNESCO Secretariaat (23 maart 1995), UNESDOC, 146 EX/27 (1995). 201 UNESCO SECRETARIAT, Feasibility Study for the drafting of a New Instrument for the Protection of the Underwater Cultural Heritage, Parijs, 23 maart 1995, Doc. 146 EX/27, para. 21. 202 Ibid., para. 44. 198


46

§1 Het algemene regime van toepassing op alle maritieme zones

A. Doelstellingen en algemene principes Het doel van de UNESCO Conventie is duidelijk: de bescherming van onderwater cultureel erfgoed verzekeren en versterken 203 ten voordele van de mensheid. 204

Met bescherming bedoelt men “het vrijwaren van schade of vernietiging, ongeacht deze opzettelijk of toevallig gebeurde, en veroorzaakt werd door de natuur of de

mens”. 205 De bewaring ten voordele van de mensheid betekent dat een staat geen

beslissingen mag nemen die gebaseerd zijn op het belang van het erfgoed voor deze staat alleen. 206 CARDUCCI stelt dat “ten voordele van de mensheid” mag worden

geïnterpreteerd als een impliciete erkenning dat de UNESCO Conventie niet gericht is naar kwesties betreffende exclusieve rechten zoals eigendom over OCE. 207

Om dit doel te bereiken, legt de UNESCO Conventie aan de staten de taak op om samen te werken 208 en om alle noodzakelijke en gepaste maatregelen te nemen in overeenstemming met de UNESCO Conventie en met internationaal recht, gebruik

makend van de beste praktijkmiddelen en overeenstemmend met hun

mogelijkheden. 209 Deze samenwerking is het tweede belangrijke oogmerk van de

makers van de tekst. 210

Verder verbiedt de UNESCO Conventie de commerciële exploitatie van OCE, 211 maar

het laat na te preciseren wat precies bedoeld wordt met commerciële exploitatie. Regel 2 van de Annex gaat over handel in erfgoed dat op deze wijze werd verkregen Artikel 2(1) UNESCO Conventie 2001. Artikel 2(3) UNESCO Conventie 2001. 205 P. J. O’KEEFE, Shipwrecked Heritage: A Commentary on the UNESCO Convention on Underwater Cultural Heritage, Leicester, Leicester Institute of Art and Law, 2002, 49. 206 P. J. O’KEEFE, Shipwrecked Heritage: A Commentary on the UNESCO Convention on Underwater Cultural Heritage, Leicester, Leicester Institute of Art and Law, 2002, 50. 207 G. CARDUCCI, New Developments in the Law of the Sea: The UNESCO Convention on the Protection of Underwater Cultural Heritage, The American Journal of International Law, Vol. 96, 2002, 424. 208 Artikel 2(2) UNESCO Conventie 2001. 209 Artikel 2(4) UNESCO Conventie 2001. 210 P. J. O’KEEFE, Shipwrecked Heritage: A Commentary on the UNESCO Convention on Underwater Cultural Heritage, Leicester, Leicester Institute of Art and Law, 2002, 50. 211 Artikel 2(7) UNESCO Conventie 2001. 203 204


47

en gebruikt woorden als “verkocht” en “geruild”. Deze praktijken moeten dus

beschouwd worden als commerciële exploitatie wat er lijkt op neer te komen dat

men met “commerciële exploitatie” doelt op geld verdienen aan OCE. Paragraaf 2 van Regel 2 van de Annex heeft dit enigszins genuanceerd zodat niet elke vorm van financieel profijt verboden is. 212

Eveneens verlangt de UNESCO Conventie dat gerecupereerd OCE wordt

gedeponeerd, bewaard en beheerd op een wijze die het behoud voor lange termijn

verzekert. 213 Dit is het verlengstuk van een principe dat inherent is aan de UNESCO Conventie: De in situ bewaring van OCE moet worden overwogen als eerste

mogelijkheid vooraleer men gelijk welke activiteit, gericht op dit erfgoed, toelaat of onderneemt. 214 Dit principe is afkomstig uit de onderwater archeologie 215 en wordt

in de UNESCO Conventie voor het eerst in het internationaal recht opgenomen als

prioritaire bewaringswijze. Paragraaf 10 van artikel 2 versterkt het principe nog meer door te nopen tot aanmoediging van verantwoorde niet binnendringende

toegang tot in situ OCE om dit te documenteren of waar te nemen, met het oog op

het creëren van bewustzijn, waardering en bescherming door het publiek. Men doelt hierbij op private gegidste rondleidingen en het filmen van sites, voor zover

dit kan plaatsvinden zonder verstoring van de site. 216 Het principe van in situ

bescherming betekent echter niet dat OCE nooit wordt bovengehaald. Het betekent

louter dat het OCE enkel wordt bovengehaald met een geldige reden en nadat een gepast archeologisch onderzoek voorafging aan de verstoring. 217 OCE vereist bij recuperatie

meestal

een

gecontroleerde

omgeving

waarbij

temperatuur,

vochtigheid en licht belangrijke factoren zijn voor het behoud op lange termijn. De bewaring van OCE zal een kostelijke onderneming zijn waar staten rekening mee G. CARDUCCI, New Developments in the Law of the Sea: The UNESCO Convention on the Protection of Underwater Cultural Heritage, The American Journal of International Law, Vol. 96, 2002, 424. 213 Artikel 2(6) UNESCO Conventie 2001. 214 Artikel 2(5) UNESCO Conventie 2001. 215 Artikel 1 Handvest inzake de Bescherming en het Beheer van Onderwater Cultureel Erfgoed van 9 oktober 1996, Monuments and Sites, Vol. 1, 122. 216 P. J. O’KEEFE, Shipwrecked Heritage: A Commentary on the UNESCO Convention on Underwater Cultural Heritage, Leicester, Leicester Institute of Art and Law, 2002, 55. 217 C. FORREST, International Law and the Protection of Cultural Heritage, London, Routledge, 2010, 341. 212


48

moeten houden indien ze toch beslissen over te gaan tot opgraving in plaats van in situ bewaring.

De UNESCO Conventie erkent de regels van internationaal recht en de statenpraktijk die betrekking heeft op soevereine immuniteiten, evenals de rechten

van de staten betreffende staatsschepen en –vliegtuigen, en ze doelt er niet op deze

te wijzigen. 218 Het zinken van een schip brengt vaak menselijke overlijdens met zich mee. In de doelstellingen en algemene principes van de UNESCO Conventie is

opgenomen dat de partijen er moeten voor zorgen dat men correcte eerbiediging geeft aan menselijke restanten die zich in maritieme wateren bevinden. 219 De

behandeling van menselijke overblijfselen en wat beschouwd wordt als correcte eerbiediging verschilt echter tussen culturen en zal sterk afhangen van degene die

de restanten vindt. Bovendien zegt dit nog niets over wat er precies met die overblijfselen moet gebeuren. 220 Regel 5 van de Annex stelt dat activiteiten gericht

op OCE moeten vermijden dat er onnodige storing van menselijke overblijfselen plaatsvindt. Dit betekent echter dat het OCE mogelijks blootgesteld wordt aan de plunderingen van duikers op een later tijdstip en bijgevolg is het twijfelachtig of dit

wel de beste oplossing is. Volgens DUNKLEY, een mariene archeoloog, kan Regel 5 niet de bedoeling hebben gehad om alle toegang tot menselijke restanten uit te sluiten, zeker niet in het kader van archeologisch onderzoek. Met het oog op

eerbiediging van de nabestaanden stelt hij een wachttijd voor waarbij 4 generaties moeten overlijden vooraleer men de overblijfselen kan behandelen als archeologische stalen. 221 In deel IV ga ik dieper in op de bepalingen inzake de

bescherming van staatsschepen.

B. Statuut van bergingsrecht

Artikel 2(8) UNESCO Conventie 2001. Artikel 2(9) UNESCO Conventie 2001. 220 P. J. O’KEEFE, Shipwrecked Heritage: A Commentary on the UNESCO Convention on Underwater Cultural Heritage, Leicester, Leicester Institute of Art and Law, 2002, 54. 221 M. DUNKLEY, Catastrophic Burials: the study of human remains from sunken warships, Conservation Bulletin 2011, issue 66, 20-22. 218 219


49

Een van de grootste verwezenlijkingen van de UNESCO Conventie is de compromisoplossing inzake het heikel punt van het toekennen van een statuut aan

het bergingsrecht in verband met OCE. Een bergingsoperatie betekent elke daad of activiteit ondernomen om een schip of enige andere goederen in gevaar bij te staan

in navigeerbare wateren of in gelijk welke andere wateren. 222 Artikel 4 UNESCO Conventie 2001 stelt dat: 223

“Elke activiteit die betrekking heeft op OCE waar deze Conventie op van toepassing is, zal niet

onderworpen worden aan het bergingsrecht of aan the law of finds, tenzij deze: (a) werd geautoriseerd door de bevoegde autoriteiten, en (b) in volledige overeenstemming met deze Conventie is, en

(c) verzekert dat elk herstel van het OCE diens maximale bescherming bereikt.”

Men moet in gedachten houden dat “OCE” slaat op alle sporen van menselijk bestaan die langer dan 100 jaar onder water liggen. Bijgevolg is dit artikel van

toepassing op alle activiteiten die betrekking hebben op deze zaken. Volgens O’KEEFE betekent “betrekking hebben op” dat er een causaal verband tussen de activiteit en het erfgoed moet zijn. Dit is ruimer dan “activiteiten gericht op OCE” maar minder ruim dan “activiteiten die OCE toevallig beïnvloeden”. 224

Voorwaarde (a) heeft betrekking op de omstandigheden die de berging voorafgaan. De bevoegde nationale autoriteit moet allereerst in situ bescherming overwegen.

Bergingsactiviteiten mogen slechts worden geautoriseerd “indien ze een significante bijdrage leveren aan de bescherming of kennis of verbetering van OCE” 225 of “indien

uitgraving of berging noodzakelijk is voor wetenschappelijke studies of voor de uiteindelijke bescherming van OCE”. 226 DROMGOOLE wijst er op dat de interpretatie

van deze regels sterk kan verschillen tussen de onderscheiden nationale autoriteiten. Echter, het denkbare argument van een vinder, waarbij deze oppert

dat de loutere ontdekking het OCE kwetsbaar heeft gemaakt en dat bijgevolg Artikel 1 Internationaal Verdrag inzake Berging van 28 april 1989. Artikel 4 UNESCO Conventie 2001. 224 P. J. O’KEEFE, Shipwrecked Heritage: A Commentary on the UNESCO Convention on Underwater Cultural Heritage, Leicester, Leicester Institute of Art and Law, 2002, 63. 225 Regel 1, Annex bij de UNESCO Conventie 2001. 226 Regel 4, Annex bij de UNESCO Conventie 2001. 222 223


50

berging noodzakelijk is om het OCE te beschermen, acht Dromgoole in strijd met de archeologische ethos van de UNESCO Conventie 2001. 227

Voorwaarde (b) heeft betrekking op de omstandigheden tijdens de activiteit. Dit betekent bovenal dat de activiteit in overeenstemming moet zijn met de Annex bij de UNESCO Conventie 2001.

Voorwaarde (c), die betrekking heeft op de omstandigheden na de activiteit, is volgens DROMGOOLE “waarschijnlijk het grootste obstakel voor de toepassing van bergingsrecht op OCE”. 228 Dit is volgens mij een heel correcte analyse want, zoals

reeds uiteengezet in Deel I, het hele concept van berging is gebaseerd op de beloning voor de bergingsdaad. Om deze te bekostigen zal de rechter vaak de

verkoop bevelen van de bovengehaalde goederen. 229 Bovendien bepaalt de rechter

de beloning op basis van een aantal criteria, waaronder de waarde van het geredde

materiaal en de snelheid van de operatie. 230 Met dit in gedachte lijkt het mij onwaarschijnlijk dat de voorgeschreven “maximale bescherming” veelvuldig zal

worden bereikt. Immers, de berger zal zaken die hij van weinig waarde acht niet bovenhalen met als gevolg dat de historische site niet meer één geheel vormt.

Bovendien zal het bovengehaalde goed vaak worden verkocht om de beloning te bekostigen, wat leidt tot een verder verspreiding van het OCE. Nochtans stipuleert Regel 33 van de Annex bij de UNESCO Conventie 2001 dat OCE “zoveel mogelijk

intact en samen moet worden gehouden”. Bovendien leidt beloning op basis van snelheid ertoe dat de berger niet altijd even zorgvuldig te werk zal gaan. Dit betekent een schending van voorwaarde (b).

Op grond van voorgaande vaststellingen besluit ik dat de cumulatieve voorwaarden, voor de toepassing van bergingsrecht op een activiteit die betrekking heeft op OCE,

bijzonder strikt zijn. Meer nog, volgens mij zijn de voorwaarden dermate strikt dat het onmogelijk is deze te vervullen. Hoewel de makers van de tekst formeel ruimte

S. DROMGOOLE, Underwater Cultural Heritage and International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 203. 228 Ibid. 229 Ibid. 230 Supra. 227


51

laten aan de toepassing van bergingsrecht op OCE, hebben ze met deze strikte voorwaarden impliciet de uitsluiting van bergingsrecht nog eens bevestigd.

De functies van het bergingsrecht en de UNESCO Conventie 2001 staan lijnrecht tegenover elkaar. Het bergingsrecht, met zijn systeem van beloning, moedigt net

aan om gezonken schepen en voorwerpen boven water te halen en dit in het belang van de eigenaar. De UNESCO Conventie daarentegen wil dit zoveel mogelijk voorkomen en dit in het belang van de mensheid. Dat brengt mij bij de volgende

vraag: wat is de plaats van de belangen van de eigenaar binnen dit kader van bescherming in het belang van de mensheid? C. Geen eigendomsregeling De UNESCO Conventie 2001 heeft niet de intentie om ruzies of vorderingen inzake

eigendomsrechten op OCE te beslechten. Het laat dit volledig over aan de nationale regelgever.

231

DROMGOOLE

wijst

op

de

onmiskenbare

beperking

van

eigendomsrechten als gevolg van de implementatie van de UNESCO Conventie 2001. De wetgever zal hier het algemeen belang moeten afwegen tegen dat van de

eigenaar. Echter, in tegenstelling tot wat in sommige nationale rechtssystemen mogelijk is, laat de UNESCO Conventie 2001 weinig ruimte voor de wensen van de

eigenaar. Volgens DROMGOOLE is de scheidingslijn van 100 jaar het compromis tussen de belangen van de eigenaar en de belangen van bescherming. 232 §2 Verwezenlijkingen van de UNESCO Conventie 2001

A. Algemeen

UNESCO, The UNESCO Convention on the protection of the underwater cultural heritage, 2009, http://www.unesco.nl/sites/default/files/dossier/gb-2001convention-infokit_072009.pdf?download=1, 13. 232 S. DROMGOOLE, Underwater Cultural Heritage and International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 203. 231


52

Zoals reeds gezegd heeft de UNESCO Conventie 2001 als doel de bescherming van

OCE te verzekeren en te versterken “ten voordele van de gehele mensheid”. Dit wordt

verwezenlijkt door de staten een gemeenschappelijke aanpak op te leggen. Deze gemeenschappelijke aanpak omvat niet louter juridische verplichtingen maar legt

eveneens een aantal ethische principes op die het juridisch kader overstijgen. Het is de internationale erkenning en waardering van de culturele erfenis die aan iedereen toekomt en tegelijk is het een statement tegen plundering, commerciële berging en handel in OCE. 233

Hoewel dit een mooie doelstelling is, zal ik de UNESCO Conventie 2001 pas als geslaagd beoordelen wanneer een groter aantal landen, en vooral een aantal grote

maritieme spelers zoals het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten van Amerika, zal zijn overgegaan tot ratificatie. De territoriale zee, de EEZ en het

continentaal plat van deze respectievelijke staten beslaan een heel grote oppervlakte en liggen bezaaid met OCE. Zolang zij hun nationale aanpak verkiezen boven de gemeenschappelijke aanpak, zoals bepaald in de UNESCO Conventie 2001,

zal er slechts bescherming van OCE ten voordele van de mensheid zijn “in een aanzienlijk maar ontoereikend deel van de wereld”.

Een van de belangrijkste verwezenlijkingen van de UNESCO Conventie 2001 is de expliciete uitsluiting van tussenkomst in en vernieling van OCE voor commerciële

exploitatie en het benadrukken van bescherming en bewaring van deze sites.

Bovendien dekken deze bepalingen alle maritieme zones, 234 wat de juridische

bescherming van onderwater sites gevoelig uitbreidt. Dit in tegenstelling tot de

bescherming op grond van het Zeerechtverdrag 1982, dat staten enkel beschermende bevoegdheden geeft tot 24 zeemijl van de basislijn, 235 en dat de toepassing van bergingsrecht niet uitsluit in de EEZ en op het continentaal plat. 236

U. GUÉRIN, “Objectives, benefits to States Parties, and implementation of the UNESCO Convention on Underwater Cultural Heritage (2001)” in R. A. YORKE (ed.), Protection of Underwater Cultural Heritage in International Waters Adjacent to the UK. Proceedings of the JNAPC 21st Anniversary Seminar, Portsmouth, The Nautical Archaeology Society, 2011, 35. 234 Artikels 10 en 12 UNESCO Conventie 2001. 235 Artikel 303(2) Zeerechtverdrag 1982. 236 Artikel 303(3) Zeerechtverdrag 1982. 233


53

B. De regeling voor OCE gelegen in de EEZ, op het continentaal plat en in de volle zee. De UNESCO Conventie 2001 biedt een bredere bescherming dan wat men kan

bereiken met louter nationale wetgeving. Immers, nationaal recht reikt maar tot waar de staat rechtsbevoegdheid heeft. Voorbij de territoriale zee zijn de bevoegdheden van de kuststaat beperkt. De UNESCO Conventie 2001 regelt op een

praktische en efficiënte wijze de samenwerking met de vlagstaat en bovendien moet men elke staat die een verifieerbare link met het OCE aantoont, raadplegen op

diens verzoek om betrokken te worden bij de bescherming. 237 Dit is een

doeltreffende oplossing voor het probleem van de beperkte nationale bevoegdheid.

De UNESCO Conventie 2001 schrijft voor dat staten verslag inzake ontdekkingen en activiteiten betreffende OCE moeten opvragen aan hun onderdanen en schepen.238

Vervolgens moeten ze de andere partijstaten inlichten en met hen samenwerken bij het nemen van de noodzakelijke maatregelen. 239 Voor deze samenwerking wordt

een “coördinerende staat”, in principe de kuststaat van de betreffende EEZ of continentaal plat, aangeduid. 240 Het is de taak van de coördinerende staat om de

nodige maatregelen af te kondigen, om de vereiste toestemmingen in overeenstemming met de Annex te verlenen. Verder heeft de coördinerende staat

de bevoegdheid om enig voorbereidend onderzoek te ondernemen of toe te staan. 241

Deze samenwerking heeft naast de opwaardering van juridische bescherming nog

andere voordelen. Door partij bij de Conventie te worden, beloven staten eveneens samenwerking inzake capaciteitsopbouw, inzake het operationele beheer van OCE

en inzake de uitwisseling van informatie. 242 Eveneens bezorgen staten elkaar de contactgegevens van hun respectievelijk bevoegde nationale autoriteit. 243 BOESTEN

wijst echter op het ontbreken van een incentive voor de vinder om een ontdekking P. J. O’KEEFE, Shipwrecked Heritage: A Commentary on the UNESCO Convention on Underwater Cultural Heritage, Leicester, Leicester Institute of Art and Law, 2002, 88-89. 238 Artikels 9(1)(a)(b) en 11(1) UNESCO Conventie 2001. 239 Artikels 10(3) en 12(2) UNESCO Conventie 2001. 240 Artikel 10(3)(b) UNESCO Conventie 2001. 241 Artikel 10(5) en 12(4) UNESCO Conventie 2001. 242 Artikel 19 UNESCO Conventie 2001. 243 Artikel 22(2) UNESCO Conventie 2001. 237


54

te melden. Dit volgt uit de uitsluiting van de toepassing van bergingsrecht en the

law of finds. 244 Ze merkt terecht op dat het hele systeem voor de EEZ, het

continentaal plat en de volle zee gebaseerd is op de melding van de ontdekking door de vinder. 245 Desondanks ben ik van mening dat het ontbreken van een beloning voor de ontdekking slechts in weinig gevallen zal leiden tot het niet melden van de ontdekking. De omstandigheden, waaronder de diepte van de zee in de EEZ en het gebrek aan een correcte uitrusting, zullen er meestal toe leiden dat de

vinder het wrak moeilijk zelf kan bergen. Bovendien zullen activiteiten van commerciële bergers, die wel de nodige uitrusting hebben, niet onopgemerkt

voorbijgaan. Daarnaast vestig ik een afdoend vertrouwen in de welwillendheid van mensen.

Een andere belangrijke verwezenlijking van de UNESCO Conventie 2001 is de

toekenning van het recht aan de kuststaat van de EEZ en het continentaal plat om elke activiteit gericht op OCE te verbieden of toe te staan teneinde inmenging met

diens soevereine rechten of rechtsbevoegdheid, zoals voorzien in het internationaal recht inclusief het Zeerechtverdrag 1982, te voorkomen. 246 Deze soevereine

rechten hebben betrekking op onder andere de levende en niet-levende natuurlijke

rijkdommen in de EEZ en op het continentaal plat. 247 DROMGOOLE schat deze

bepaling hoog in. Het is een expliciete erkenning van het verband tussen OCE en natuurlijke rijkdommen en het geeft staten een concrete grond om actie te

ondernemen ter preventie van schade aan natuurlijke rijkdommen door activiteiten die gericht zijn op OCE. De kuststaat kan niet enkel verzekeren dat de activiteiten in

overeenstemming zijn met deze Conventie maar ze kan activiteiten in hun volledigheid uitsluiten zolang ze niet gerechtvaardigd zijn. Ze wijst er op dat het meeste OCE zal geïntegreerd zijn in diens omgeving en dat het bijgevolg waarschijnlijk is dat elke tussenkomst een impact op de natuurlijke rijkdommen zal

hebben. 248 O’Keefe voegt daar nog aan toe dat, zelfs indien er geen nadelige invloed

Artikel 4 UNESCO Conventie 2001. Supra. E. BOESTEN, Archeological and/or historic valuable shipwrecks in international waters, Den Haag, T.M.C. Asser Press, 2002, 167. 246 Artikel 10(2) UNESCO Conventie 2001. 247 Supra. 248 S. DROMGOOLE, Underwater Cultural Heritage and International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 290-291. 244 245


55

op de natuurlijke rijkdommen werd aangetoond, het onwaarschijnlijk is dat een andere staat de maatregel ter bescherming van de soevereine rechten van de kuststaat zal aanvechten. 249

Tevens bevatten artikels 10 paragraaf 4 en 12 paragraaf 3 UNESCO Conventie 2001 regels die toestaan dat een staat maatregelen neemt ter voorkoming van een

onmiddellijk gevaar dat OCE bedreigt, in het bijzonder plundering. In de EEZ en op het continentaal plat heeft men de nabijheid van de kuststaat in overweging

genomen, dewelke in beginsel zal optreden in de functie van coördinerende

staat. 250 In volle zee komt het recht om maatregelen tegen onmiddellijk gevaar toe

aan alle staten. 251 Deze bevoegdheid van staten is een onmiskenbaar sterk wapen in

de strijd tegen plundering en bijgevolg een toegevoegde waarde van de UNESCO Conventie 2001.

3 UNESCO CONVENTIE 1970: EEN ALTERNATIEVE REGELINGSBASIS? CROSSMAN CHENG suggereert een alternatieve grondslag voor het reguleren van OCE: De UNESCO Conventie van 14 november 1970 met betrekking tot de maatregelen

die moeten worden genomen om de ongeoorloofde invoer, uitvoer en overdracht van eigendom van cultuurgoederen te voorkomen. 252 Deze Conventie heeft een

groot internationaal draagvlak: onder andere de Noordzeelanden, Rusland, China en de Verenigde Staten van Amerika hebben de Conventie 1970 geratificeerd of aanvaard. “Cultuurgoederen” omvatten onder meer producten van archeologische

opgravingen, eigendom die verband houdt met geschiedenis en gebeurtenissen die een nationaal belang hebben en met antiquiteiten die ouder zijn dan 100 jaar. 253 Dit

P. J. O’KEEFE, Shipwrecked Heritage: A Commentary on the UNESCO Convention on Underwater Cultural Heritage, Leicester, Leicester Institute of Art and Law, 2002, 90. 250 Artikel 10(3)(b) en 10(4) UNESCO Conventie 2001. 251 Artikel 12(3) UNESCO Conventie 2001. 252 Conventie met betrekking tot de maatregelen die moeten worden genomen om de ongeoorloofde invoer, uitvoer en overdracht van eigendom van cultuurgoederen te voorkomen, aangenomen te Parijs op 14 november 1970. Wet van 13 mei 2003 tot instemming met het Verdrag van parijs met betrekking tot de maatregelen die moeten worden genomen om de ongeoorloofde invoer, uitvoer en overdracht van eigendom van cultuurgoederen te voorkomen, BS 19 juni 2009. Hierna: “Conventie 1970”; A. CROSSMAN CHENG, All in the same boat? Indigenous property rights in underwater cultural heritage, Houston Journal of International Law, Vol. 32, 2009-2010, 714. 253 Artikel 1(b)(c)(e) Conventie 1970. 249


56

heeft tot gevolg dat men een deel van het OCE eveneens kan definiëren als cultuurgoed en het dus onderhevig is aan de Conventie 1970.

Daarnaast erkent de Conventie 1970 dat bepaalde goederen behoren tot het cultureel erfgoed van een staat. 254 Dit betreft goederen die vervaardigd zijn door

onderdanen van de staat of die vervaardigd zijn door staatlozen op het grondgebied van de staat of goederen die gevonden worden in het territorium van de staat. 255 Ik

meen dat deze laatste zinsnede dus ook alle goederen (inclusief wrakken) omvat,

welke men vindt in de territoriale zee van een staat. CROSSMAN CHENG wijst er

enerzijds op dat “de maatregelen ter bescherming van cultuurgoederen concreter zijn dan de maatregelen ter bescherming van OCE in de UNESCO Conventie 2001”.256

Immers, cultuurgoederen zijn onderhevig aan het principe van “teruggave en herstel”, 257 terwijl er bij OCE slechts een vaag verbod op commerciële exploitatie bestaat. 258

Evenzeer bepaalt de Conventie 1970 dat de staten de cultuurgoederen moeten inventariseren 259 en dat ze de goederen moeten certifiëren voor export. 260

Anderzijds wijst ze er op dat cultureel erfgoed ontwikkeld, beschermd en

gerespecteerd moet worden. 261 Dit wijst dus op al het cultureel erfgoed (inclusief al

het OCE) en niet enkel op cultuurgoederen. 262 Wanneer cultureel erfgoed in gevaar

is moet de betrokken staat bovendien “alle voorlopige maatregelen nemen, in de mate van het mogelijke, om onherstelbare schade aan het cultureel erfgoed van de vragende staat te voorkomen”. 263

Artikel 4 Conventie 1970. Artikel 4(a)(b) Conventie 1970. 256 A. CROSSMAN CHENG, All in the same boat? Indigenous property rights in underwater cultural heritage, Houston Journal of International Law, Vol. 32, 2009-2010, 715. 257 Artikel 7(b)(i) Conventie 1970. 258 Artikel 2(7) UNESCO Conventie 2001. 259 Artikel 5(b) Conventie 1970. 260 Artikel 6 Conventie 1970. 261 Artikel 5(a)(f) Conventie 1970. 262 A. CROSSMAN CHENG, All in the same boat? Indigenous property rights in underwater cultural heritage, Houston Journal of International Law, Vol. 32, 2009-2010, 715. 263 Artikel 9 Conventie 1970. 254 255


57

Tot slot legt de Conventie 1970 aan staten de plicht op om ongeoorloofde handel

tegen te gaan “met de middelen die hen ter beschikking staan” en “daarop de nodige

herstellingen te doen”. 264 Dit heeft tot gevolg dat men, als onderdaan, deze conventie

enkel tegenover de staat kan inroepen en bovendien zal men moeten bewijzen dat de staat niet al zijn middelen heeft uitgeput bij zijn poging tot het voorkomen van ongeoorloofde handel. Dit is echter vergelijkbaar met de bepaling van de UNESCO

Conventie 2001 die stipuleert dat “de staten alle doenlijke maatregelen zullen nemen om te verzekeren dat hun onderdanen en de schepen die onder hun vlag varen geen

activiteiten ondernemen die gericht zijn op OCE en welke niet in strijd zijn met deze Conventie”. 265 Dit toont naar mijn mening zeer duidelijk aan dat beide conventies een middelenverbintenis en geen resultaatsverbintenis zijn.

Naar mijn mening is de Conventie 1970 geen ideale basis voor het reguleren van de bescherming

van

OCE.

Hoewel

de

beschermingsmaatregelen

betreffende

cultuurgoederen tastbaarder zijn dan wat de UNESCO Conventie 2001 ter zake

voorschrijft, mag men niet vergeten dat deze eerste enkel van toepassing zijn op

cultuurgoederen en niet op cultureel erfgoed in het algemeen. Bovendien moeten

cultuurgoederen specifiek worden aangewezen door de staat. 266 Dit weert al

meteen de toepassing van de beschermingsregels op OCE of op ander erfgoed waarvan men het bestaan niet (meer) weet. Daarnaast is de Conventie 1970 enkel

gericht op de handel in cultuurgoederen en stipuleert ze niets inzake de behandeling van vondsten. Er zijn geen voorschriften voor activiteiten gericht op

OCE, noch is er een voorkeur van in situ bescherming. De vereisten van inventarisatie en certificering voor export die zijn opgelegd in de Conventie 1970

hebben volgens mij louter tot gevolg dat men de goederen in het land houdt en dat men weet waar ze zijn. Echter, dit belet niet dat de goederen binnen de staat

ongeoorloofd worden verhandeld en dit stuurt evenmin aan op wetenschappelijk of archeologisch onderzoek. Bovendien zijn er in de UNESCO Conventie 2001

vergelijkbare bepalingen opgenomen die staten ertoe verbinden maatregelen te

nemen tegen handel en bezit van goederen die in strijd met deze Conventie Artikel 2(2) Conventie 1970. Artikel 16 UNESCO Conventie 2001. 266 Artikel 1 Conventie 1970. 264 265


58

verkregen zijn. 267 Artikels 17 en 18 van de UNESCO Conventie 2001 schrijven de

staten voor om sancties en inbeslagname van deze goederen te regelen. Deze elementen maken dat ik een sterke voorkeur heb voor de regeling die men in de UNESCO Conventie 2001 dicteert. Desondanks meen ik dat de Conventie 1970 een waardevolle aanvulling van de UNESCO Conventie 2001 kan zijn, met name voor de bescherming van goederen die reeds boven water zijn gebracht.

DEEL III. NATIONAAL JURIDISCH KADER

267

Artikel 14 UNESCO Conventie 2001.


59

1. INLEIDING In dit deel bespreek ik de nationale regelgeving inzake OCE van respectievelijk België, Nederland en het Verenigd Koninkrijk. Ik heb om verschillende redenen voor deze drie landen gekozen. Ten eerste, liggen ze alle drie aan de Noordzee. Ten

tweede, hebben Nederland en het Verenigd Koninkrijk een rijk en interessant verleden op vlak van maritieme handel. Bovendien is deze masterproef het eindwerk van mijn rechtenstudies aan een Belgische universiteit. Een andere reden,

en misschien wel de belangrijkste, is het feit dat, hoewel hun maritieme zones aan elkaar grenzen, de drie landen een heel ander regime hebben inzake de bescherming van OCE.

België heeft recent ingestemd 268 met de UNESCO Conventie 2001 en in navolging

hiervan heeft de Kamer de Wet betreffende de bescherming van cultureel erfgoed onder water aangenomen. 269 Aangezien deze wetgeving nog maar enkele maanden

van kracht is, bestaat hier omzeggens geen rechtsleer en rechtspraak over. Om die

reden is mijn analyse overwegend door eigen vaststellingen en opvattingen

onderbouwd. Hoewel Nederland in 2001 reeds verklaarde om de mogelijkheden

inzake toetreding tot de UNESCO Conventie 2001 te bekijken, is dit tot nader order

nog niet gebeurd. Het heeft nog steeds een eigen regeling, weliswaar met een niet te miskennen invloed van de UNESCO Conventie 2001. Het Verenigd Koninkrijk heeft, in tegenstelling tot België en Nederland, een traditie van bergingsrecht. Volgend op

de bespreking van de huidige Britse regeling inzake OCE zal ik het standpunt van

het Verenigd Koninkrijk met betrekking tot de UNESCO Conventie 2001 uiteenzetten.

2. BELGIË

Wet van 6 juli 2013 houdende instemming met het Verdrag ter Bescherming van Cultureel Erfgoed Onder Water, aangenomen te Parijs op 2 november 2001, BS 25 oktober 2013. 269 Wet van 4 april 2014 betreffende de bescherming van cultureel erfgoed onder water, BS 18 april 2014. 268


60

2.1 FEDERALE BEVOEGDHEID De bevoegdheidsverdeling in België tussen de federale overheid, de gewesten en de gemeenschappen heeft ook haar invloed op de regeling en het beheer inzake

cultureel erfgoed. De gewesten zijn bevoegd voor monumenten en landschappen,

waar cultureel erfgoed en archeologie deel van uitmaken. 270 De territoriale

bevoegdheid van de gewesten is echter beperkt. 271 De grenzen van het Vlaams

Gewest eindigen zeewaarts aan de provinciegrens van West-Vlaanderen. 272 De provinciegrens van West-Vlaanderen wordt bepaald door de toepasselijke basislijn,

dit is de laagwaterlijn van gemiddeld laagwaterspring. Dit betekent dat het Vlaams Gewest in beginsel slechts bevoegd is tot aan de basislijn. Het OCE dat in de

binnenwateren 273 is gesitueerd, valt dus volledig onder de bevoegdheid van de

gewesten.

De Raad van State is tot het besluit gekomen dat uit de geografische afbakening van het Vlaams Gewest moet worden afgeleid dat de volle zee en de territoriale zee niet

tot de territoriale bevoegdheid van het Vlaams Gewest vallen. 274 Bijgevolg valt de

Noordzee niet onder de bevoegdheid van de gewesten, maar onder de bevoegdheid van de federale overheid. Het OCE in de Noordzee is dus een federale materie. 2.2 HISTORIEK VAN DE REGELGEVING

Er was voor 2007 geen specifieke regelgeving met betrekking tot OCE. Er was enkel een samenwerkingsakkoord van 2004 tussen de federale overheid en het Vlaams Gewest

en

dit

akkoord

was

een

loutere

intentieverklaring.

275

Het

Artikel 6, §1, 7º Bijzondere Wet tot hervorming der instellingen van 8 augustus 1980, BS 15 augustus 1980. 271 Artikel 5 Grondwet. 272 Artikel 2 Bijzondere Wet tot hervorming der instellingen van 8 augustus 1980. 273 De binnenwateren omvatten de stromen, rivieren, kanalen, havens en meren. 274 Wetsontwerp tot wijziging van de wet van 8 februari 1978 houdende goedkeuring van het verdrag ter voorkoming van de verontreiniging van de zee ten gevolge van het storten vanaf schepen en luchtvaartuigen, en van de bijlagen, opgemaakt te Oslo op 15 februari 1972, Parl. St. Kamer, 19811982, nr.378/1, 2. 275 Samenwerkingsakkoord tussen het Vlaams Gewest en de federale overheid houdende het maritiem erfgoed, inwerkingtreding op 5 oktober 2004. 270


61

samenwerkingsakkoord had geen wettelijke waarde. Om die reden konden burgers in principe zich er niet op beroepen en was het dus moeilijk afdwingbaar.

In dit samenwerkingsakkoord heeft het Vlaams Gewest de opdracht gekregen een

databank van het maritiem archeologisch erfgoed in de Noordzee op te richten. Het doel van deze databank bestaat erin zoveel mogelijk informatie samen te brengen

over het archeologisch erfgoed in de Belgische territoriale zee, het Belgisch continentaal plat en op de bodem van de Vlaamse rivieren. Deze databank is sinds 2006 publiek toegankelijk en helpt de federale overheid bij zijn planvorming en zijn beheer van de Noordzee. 276

Scheepswrakken werden via een omweg beschermd door de Wet van 20 januari 1999 ter Bescherming van het Mariene Milieu in de Zeegebieden. 277 Dit was geen

degelijke bescherming. Bovendien werd er niets gezegd over het eigendomsrecht of

over verplichte vondstmeldingen. Daarnaast was er helemaal geen bescherming voor archeologische voorwerpen die werden gevonden in de Noordzee met als gevolg dat dit gemakkelijke prooien voor schattenjagers waren. 278

In 2007 kwam met de Wet betreffende de vondst en de bescherming van

wrakken 279 een eerste wettelijke regeling ter bescherming van scheepswrakken in

de Noordzee. Deze wet had een dubbel doel: enerzijds het regelen van de toeeigeningsvatbaarheid van wrakken en wrakstukken gelegen in de territoriale zee van België en anderzijds het creëren van een juridische basis ter bescherming van

archeologisch en historisch waardevolle wrakken gelegen in de territoriale zee.280

http://www.maritieme-archeologie.be (consultative op 5 december 2014). Wet van 20 januari 1999 ter Bescherming van het Mariene Milieu in de Zeegebieden onder de Rechtsbevoegdheid van België, BS 12 maart 1999. 278 M. DEWEIRDT, “Wetgeving in verband met het maritiem archeologisch erfgoed in Vlaanderen/België” in G. GEVAERT, J. MEES, J. SEYS, M. PIETERS (eds.), Colloquium: Ter zee of niet ter zee. Book of Abstracts, Brugge, VLIZ Special Publication, 2006, 63. 279 Wet van 9 april 2007 betreffende de vondst en de berscherming van wrakken, BS 21 juni 2007. In werking getreden op 1 juli 2007. 280 M. DEWEIRDT, Archeologierecht: een schat aan rechtsregels vanonder het stof gehaald?, Gent, Uitgeverij Larcier, 2010, 49. 276 277


62

De wet is in werking getreden op 1 juli 2007 en ze werd opgeheven op 1 juni 2014 door de Wet betreffende bescherming van het cultureel erfgoed onder water. 281

De Wet van 9 april 2007 was van toepassing op scheepswrakken gelegen in de territoriale zee van België met uitzondering van wrakken die geborgen werden. 282

Er was nog geen sprake van bescherming van wrakken in de Belgische EEZ of op

het continentaal plat. De Koning kon enerzijds wrakken met archeologische en

historische waarde en anderzijds wrakken die officieel erkend zijn als oorlogsgraven of zeemansgraven aanduiden als beschermde wrakken en hij kon maatregelen nemen ter bescherming van die wrakken. 283 Er werden echter geen uitvoeringsbesluiten afgekondigd in de periode dat de wet van kracht was. Bijgevolg bleef deze wet dode letter.

2.3 DE HUIDIGE REGELING IN ZEE: DE WET BETREFFENDE BESCHERMING VAN CULTUREEL ERFGOED ONDER WATER VAN 4 APRIL 2014

§1 Toepassingsgebied België heeft op 6 juli 2013 ingestemd 284 met de UNESCO Conventie 2001 en heeft op die manier een grote sprong voorwaarts gemaakt met zijn beleid inzake OCE. In

navolging hiervan heeft de federale overheid op 4 april 2014, zeer recent, de Wet betreffende bescherming van het cultureel erfgoed onder water afgekondigd, welke

op 1 juni 2014 in werking is getreden. 285 Deze wet beschermt het maritiem erfgoed

in de exclusieve economische zone en op het continentaal plat dat al meer dan 100

Artikel 20 Wet betreffende de bescherming van het cultureel erfgoed onder water van 4 april 2014, BS 18 april 2014. 282 Artikels 2 en 3 Wet van 9 april 2007. 283 Artikel 16 Wet van 9 april 2007. 284 Wet van 6 juli 2013 houdende instemming met het Verdrag ter Bescherming van Cultureel Erfgoed Onder Water, aangenomen te Parijs op 2 november 2001, BS 25 oktober 2013. 285 Artikel 4, 1º Koninklijk Besluit betreffende de bescherming van het cultureel erfgoed onderwater van 25 april 2014, BS 14 mei 2014. 281


63

jaar onder water ligt. 286 Zodoende voldoet ze in grote mate aan de UNESCO

Conventie 2001.

De wet gaat echter nog verder dan de bescherming uit de UNESCO Conventie 2001

door in de territoriale zee, waar België volledige soevereiniteit geniet, 287 eveneens het OCE dat minder dan 100 jaar onder water ligt te beschermen. 288 Er ligt immers heel wat cultureel erfgoed in de territoriale zee dat zich minder dan 100 jaar onder water bevindt. 289

Niettemin is de wet niet van toepassing op “nieuwe” wrakken die vallen onder het toepassingsgebied van het Internationaal Verdrag van 18 mei 2007 betreffende de verwijdering van wrakken. 290

§2 De vinder en de ontvanger De bescherming van het OCE begint bij de vinder. Deze moet elke ontdekking 291 van sporen van menselijke aanwezigheid met een cultureel, historisch of archeologisch karakter, die zich deels of volledig, tijdelijk of permanent onder water bevinden en waarvan hij redelijkerwijs kan vermoeden dat het om cultureel erfgoed onder

water gaat en welke nog niet geregistreerd werden bij het elektronisch register van vondsten, melden aan de ontvanger van het OCE. 292

Er werd bewust gekozen om geen strikte termijnen voor de meldingsplicht op te leggen om vinders niet af te schrikken meldingen te doen nadat een vastgestelde

Artikel 3, 2º Wet van 4 april 2014. Supra. 288 Artikel 3, 1º Wet van 4 april 2014. 289 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp betreffende bescherming van het cultureel erfgoed onder water, Parl. St. Kamer 2013-2014, nr. 3397/001, 5. 290 Artikel 4 Wet van 4 april 2014. Internationaal Verdrag van 18 mei 2007 betreffende de verwijdering van wrakken, BS 13 augustus 2013. 291 Hierna: “vondsten”. 292 Artikels 2, 1º en 5§1 Wet van 4 april 2014. 286 287


64

termijn zou zijn overschreden. De ratio legis is dat de meldingen binnen een korte maar redelijke termijn moeten gebeuren. 293

De gouverneur van de provincie West-Vlaanderen werd aangewezen als ontvanger van het OCE en staat dus in voor het elektronisch register. 294 De ontvanger heeft

naast zijn taak als meldpunt voor vondsten nog een aantal andere functies. Ten

eerste is een voorafgaande machtiging van hem vereist voor het bovenhalen van vondsten. 295 Ten tweede wordt hij belast met het registreren van de vondsten en

met het opstellen van een onderzoeksrapport waarin hij een gemotiveerd advies

geeft aan de minister tot wiens bevoegdheid de aangelegenheden inzake de

Noordzee behoren 296 over het feit of de vondst al dan niet als OCE kan worden

beschouwd. De uiteindelijke beslissing hierover behoort echter tot de bevoegdheid van de minister. 297 Tot slot moet hij ervoor zorgen dat het OCE bekendgemaakt

wordt via een website toegankelijk voor het publiek en moet hij UNESCO in kennis stellen van het OCE. 298

§3 De eigendomsregeling

A. De Staat wordt (tijdelijk) eigenaar vanaf de melding De vondsten worden eigendom van de Belgische Staat vanaf het ogenblik van de melding aan de ontvanger.

299

De oorspronkelijke eigenaar verliest dus,

desgevallend tijdelijk, zijn eigendomsrecht, en dit tenminste tot op het ogenblik dat de minister heeft besloten of de hij vondst al dan niet als OCE beschouwt. Op deze

eigendomsrechtbepaling ten voordele van de Belgische Staat bestaat een

uitzondering voor schepen, luchtvaartuigen of hun onderdelen die op het ogenblik Memorie van toelichting bij het wetsontwerp betreffende bescherming van het cultureel erfgoed onder water, Parl. St. Kamer 2013-2014, nr. 3397/001, 5. 294 Artikel 1 KB van 25 april 2014. 295 Artikel 6§1 Wet van 4 april 2014. 296 Hierna: “de minister”. 297 Artikel 8§1 Wet van 4 april 2014. 298 Artikel 9 Wet van 4 april 2014. 299 Artikel 5§2 Wet van 4 april 2014. 293


65

van zinken eigendom waren van een andere staat. 300 De ontvanger zal met de

betreffende staat, die zijn eigendom behoudt, overleg plegen met het oog op de

bescherming van de vondst. Op die manier erkent België ook in de territoriale zee het eigendomsrecht dat staten hebben op hun staatsscheepswrakken.

B. De vondst is geen OCE: de eigendom wordt overgedragen aan de vinder Door de Belgische Staat eigenaar te maken sluit de wet het schattenrecht tijdelijk uit. Slechts wanneer de vondst geen OCE blijkt te zijn, wordt de eigendom

overgedragen aan de vinder. 301 Hij heeft in dat geval ook geen machtiging van de

ontvanger nodig om de vondsten boven te halen of er werkzaamheden aan uit te voeren. 302

Er is wederom, net als bij de melding die als gevolg heeft dat de Staat eigenaar wordt, geen bepaling die rekening houdt met het eigendomsrecht van de

oorspronkelijke eigenaar. Dit gaat verder dan het schattenrecht dat op land van toepassing is. Immers, artikel 716 BW bepaalt dat “de eigendom van een schat

behoort aan wie hem in zijn eigen erf vindt; wordt de schat in eens anders erf gevonden, dan behoort hij voor de ene helft toe aan de vinder en voor de andere helft

aan de eigenaar van het erf”. Echter, het intrinsieke kenmerk van een schat is het ontbreken van een bewezen eigenaar. 303 Artikel 717 BW stipuleert dat de rechten

op zaken die in zee zijn geworpen, geregeld worden door bijzondere wetten. De wet

van 4 april 2014 is in casu de bijzondere wet. Kortom, de oorspronkelijke eigenaar verliest het eigendomsrecht op een goed indien dit door iemand werd gevonden en

deze vinder bovendien vermoedt dat het OCE is en vervolgens de minister beslist dat het toch geen OCE is.

Ik kan deze regeling nog net aanvaarden in de EEZ en op het continentaal plat om reden dat de daar aangetroffen vondsten zich ten minste 100 jaar onder water Ibid. Artikel 8§2 Wet van 4 april 2014. 302 Artikel 8§2, lid 2 Wet van 4 april 2014. 303 Artikel 716 lid 2 BW. 300 301


66

moeten bevinden en het bijgevolg minder voorkomend zal zijn dat met nog iemand zal vinden met een eigendomsvordering. Daarentegen, in de territoriale zee en de

aansluitende zone is er geen tijdsvoorwaarde opgelegd voor het beoordelen van een goed als OCE. Dit heeft enerzijds tot gevolg dat een groter aantal vondsten in aanmerking komt en anderzijds dat bij een aanzienlijk aantal vondsten de

oorspronkelijke eigenaar nog bekend zal zijn. Ik acht dit een onredelijke inbreuk op het eigendomsrecht van de oorspronkelijke eigenaar.

C. OCE met in situ bescherming: de staat blijft eigenaar Indien de minister heeft besloten dat het wrak OCE is, kan de Koning het OCE in situ

beschermen en hij is bij machte te dien einde zowel maatregelen van individuele als van reglementaire aard nemen. Bescherming in situ geniet de voorkeur boven het

toestaan of uitvoeren van werkzaamheden aan het OCE. 304 Dit is in lijn met de UNESCO Conventie 2001. 305

De beslissing tot in situ bescherming heeft ingrijpende gevolgen inzake de eigendom van de vondst. Allereerst zal de oorspronkelijke eigenaar zijn eigendomsrecht niet meer kunnen opeisen. Immers het laatste lid van artikel 8

paragraaf 3 van de Wet van 4 april 2010 stipuleert: “Indien cultureel erfgoed onder water overeenkomstig het eerste lid in situ wordt beschermd zijn de bepalingen van

de artikelen 10, 11, 12 en 13 niet van toepassing”. Deze artikels bepalen het

eigendomsrecht en in het bijzonder de opeisbaarheid van dat recht ten aanzien van hetzij de oorspronkelijke eigenaar, hetzij de geïnteresseerde openbare instellingen

of musea, hetzij de vinder. Door deze bepalingen uit te sluiten telkens men overgaat tot in situ bescherming behoudt de staat, die eigenaar is sinds de melding van de

vondst, impliciet zijn eigendomsrecht over het in situ beschermde OCE. Dit vind ik om verschillende redenen een zeer verontrustende vaststelling.

304 305

Artikel 8§3, lid 1 en 2 Wet van 4 april 2014. Supra. Artikel 2(5) UNESCO Conventie 2001.


67

Ten eerste, de Raad van State had reeds in een advies bij de tekst van het

voorontwerp zijn twijfels geuit over de de bepaling die stelt dat de Staat de voorlopige eigendom verwerft bij de melding. Ze kon dit nog aanvaarden in de territoriale zee omwille van de soevereiniteit die België in dat gebied uitoefent op

grond van artikel 2 Zeerechtverdrag 1982. Echter, voor de vondsten in de EEZ en op het continentaal plat achtte de Raad van State dit minder evident omwille van de

beperkte soevereine rechten die België in dat gebied uitoefent op grond van artikels

77 en 55 Zeerechtverdrag 1982. 306 Voorts heeft de Raad van State zijn twijfels bij de proportionaliteit en noodzakelijkheid van de voorlopige eigendomsverwerving

door de Staat. 307 Er wordt echter nergens in het advies gesproken over de

uitsluiting, bij in situ bescherming, van de artikels 10, 11, 12 en 13 die handelen over de eigendomsregeling van het OCE. Ik meen dat de Raad van State dit over het

hoofd heeft gezien aangezien het reeds zijn twijfels had over de voorlopige eigendomsverwerving door de Staat. Deze regel betekent immers een definitieve

eigendomsverwerving door de Staat en dit voor in situ beschermd OCE zowel in de

territoriale zee als in de EEZ en op het continentaal plat.

Ten tweede, er is nergens sprake van enige beroepsmogelijkheid door of

vergoeding voor derden die de gebeurlijke eigendomsrechten kunnen doen gelden. Het nadeel dat de oorspronkelijke eigenaar ondergaat, wordt niet gecompenseerd.

Dit is in tegenstelling tot de onteigening ten algemenen nutte van onroerende

goederen op land, waar men altijd een vergoeding zal krijgen voor het afstaan van zijn eigendom aan de overheid voor het algemeen belang. Bovendien heeft men bij

onteigening eerst de mogelijkheid om tot een overeenkomst te komen betreffende het bedrag. Pas als men geen onderlinge overeenkomst bereikt zal de bevoegde

rechter een som bepalen die de overheid aan de eigenaar verschuldigd is en welke de eigenaar niet kan weigeren. 308 Bij de eigendomsverwerving van OCE ontbreekt Adv.RvS 54.639/3 bij het voorontwerp van wet betreffende bescherming van het cultureel erfgoed onder water, Parl.St. Kamer 2013-2014, nr. 3397/001, 31. 307 Ibid. 32. 308 Zie de Wet van 17 april 1835 op de onteigening ten algemenen nutte, BS 17 april 1835; Wet van 10 mei 1926 tot instelling van een rechtspleging bij dringende omstandigheden inzake onteigening ten algemenen nutte, BS 4 juni 1926; Wet van 26 juli 1962 betreffende de rechtspleging bij hoogdringende omstandigheden inzake onteigening ten algemenen nutte, BS 31 juli 1962. 306


68

niet alleen een compensatievoorziening, tevens is er geen bepaling die het mogelijk maakt de eigendomsverwerving door de Staat aan te vechten.

Ten derde, er staat in de Wet van 4 april 2014 geen termijn voorgeschreven voor

het afkondigen van een KB inzake in situ bescherming. Dit KB zal in ieder geval niet

op hetzelfde ogenblik als het MB ter aanwijzing van OCE kunnen worden afgekondigd omwille van de vereisten van een voorafgaande afweging van de

impact en een voorafgaand advies van de Raadgevende Commissie. 309 Ik meen dat dit een grote rechtsonzekerheid creëert ten aanzien van de partijen die op grond

van artikels 10, 11, 12 en 13 van dezelfde Wet rechten kunnen doen gelden op het

OCE. Zij kunnen immers hun rechten doen gelden vanaf de bekendmaking van het

OCE op de publiek toegankelijke website 310 maar gebeurlijk beslist men nadien nog

over te gaan op in situ bescherming met als gevolg dat de Belgische Staat toch eigenaar blijft. Om rechtszekerheid te garanderen lijkt het mij een vereiste dat hierover

binnen

de

negen

maanden,

dezelfde

termijn

die

voor

de

eigendomsvorderingen geldt, een beslissing moet worden genomen. Bij de WestHinder en de HMS Wakeful vormt dit geen probleem omdat ze reeds voor de

melding de eigendom waren van respectievelijk de Belgische Staat en de Britse Kroon. 311

Deze eigendomsbepaling staat in schril contrast met de regelingen in Nederland en

het Verenigd Koninkrijk. In beide landen behoudt de eigenaar zijn eigendomsrecht

zowel na de melding als na de beslissing tot in situ bescherming. De eigenaar zal er

echter geen wijzigingen aan het wrak mogen aanbrengen zonder vergunning van de bevoegde autoriteit.

D. OCE zonder in situ bescherming: eigendomsregeling

Artikel 8§3 Wet van 4 april 2014. Tot dusver zijn er 3 wrakken geregistreerd als OCE en is er 1 wrak in onderzoek. http://www.vondsteninzee.be/overzicht-registraties (consultatie op 20 december 2014). 311 Infra. 309 310


69

Indien de Koning daarentegen niet overgaat tot in situ bescherming van een wrak

kan een natuurlijke persoon of rechtspersoon binnen de negen maanden na de

bekendmaking van het OCE via een voor het publiek toegankelijke website het eigendomsrecht terug opeisen indien hij bewijst dat hij eigenaar was van het OCE

op het ogenblik van het zinken. 312 Hierbij moet men rekening houden met de

mogelijkheid van abandonnement bij schepen die onder Belgische vlag varen. 313

Eveneens kan een openbaar bestuur, een instelling van openbaar nut of een erkend museum binnen dezelfde termijn aan de ontvanger te kennen geven dat ze eigenaar van het OCE wensen te worden. 314 De Koning kan dan de eigendom overdragen aan

respectievelijk

de

natuurlijke

persoon/rechtspersoon

of

het

openbaar

bestuur/instelling van openbaar nut/erkend museum nadat deze de kosten heeft vergoed die werden gemaakt met het oog op de bescherming van het OCE. 315

Indien er zowel een natuurlijke persoon of rechtspersoon bewezen eigenaar is en er

eveneens een openbaar bestuur, een instelling van openbaar nut of een erkend museum heeft te kennen gegeven dat ze eigenaar wil worden, dan kan de Koning de

eigendom overdragen aan het openbaar bestuur/instelling van openbaar nut/erkend museum nadat zij de natuurlijke persoon/rechtspersoon hebben

vergoed tegen een onderling overeengekomen bedrag. 316 Indien ze geen bedrag overeenkomen kan de Koning de eigendom overdragen aan de natuurlijke persoon of rechtspersoon. 317

De rechtverkrijgende van de eigendom van het OCE kan echter niet in alle vrijheid beschikken over het goed. Hoewel de Koning niet tot in situ bescherming heeft

besloten, met als gevolg dat de eigendom kon overgaan op de rechtverkrijgende,

rust er op deze laatste toch de plicht om het OCE op te slaan, te bewaren en te beschermen met het oog op de conservering ervan op lange termijn. 318 Artikel 10 Wet van 4 april 2014. Infra. 314 Artikel 11 Wet van 4 april 2014. 315 Artikels 10, lid 2 en 11 Wet van 4 april 2014. 316 Artikel 12 Wet van 4 april 2014. 317 Artikel 12, lid 2 Wet van 4 april 2014. 318 Artikel 8§4 Wet van 4 april 2014. 312 313


70

De vinder kan toch eigenaar worden van het OCE indien het noch in situ wordt

beschermd noch wordt opgeëist door een natuurlijke persoon of rechtspersoon die

bewijst dat hij eigenaar van het OCE was op het ogenblik van zinken en er eveneens geen interesse is van een openbaar bestuur/openbare instelling/erkend

museum. 319 Vondsten die de vinder niet in overeenstemming met deze wet heeft verkregen, mag hij niet bezitten of verhandelen en bovendien zullen deze vondsten

verbeurd verklaard worden. 320 Voor een inbreuk hierop staat hem, net als voor elke

inbreuk tegen de wet van 4 april 2014, een gevangenisstraf van 8 dagen tot 2 jaar en een geldboete van 26 tot 500 euro te wachten, of één van beide straffen alleen. 321

De wetgever heeft, bij wijze van het verbod op het verhandelen en bezitten van OCE dat niet in overeenstemming met deze wet werd verkregen, het verdragsprincipe

dat bepaalt dat OCE niet mag worden gebruikt voor commerciële exploitatie overgenomen in de wet. Dit principe wordt nog versterkt in de wet, enerzijds door

de eigenaar te verplichten het OCE op te slaan, te bewaren en te beheren met het

oog op de conservering op lange termijn en anderzijds door te bepalen dat een museum eigenaar kan worden en deze het OCE kan tentoonstellen aan het publiek. 322

Hoewel ik meen dat het eigendomsbehoud bij in situ bescherming een

disproportionele maatregel ten voordele van de staat is, wil ik dit enigszins nuanceren. Indien OCE immers niet per KB in situ wordt beschermd en bijgevolg de

eigendom wordt overgedragen aan de oorspronkelijke eigenaar of aan een instelling van openbaar nut of museum, dan zal deze de door de staat gemaakte beschermingskosten moeten vergoeden. Daarnaast moet de verkrijger het OCE

opslaan, bewaren en beschermen met het oog op de conservering ervan op lange

termijn. Bovendien sluit dit in situ bescherming vanwege de verkrijger niet uit. Zo Artikel 13 Wet van 4 april 2014. Artikels 15 en 18 Wet van 4 april 2014. 321 Artikel 17, lid 1 Wet van 4 april 2014. 322 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp betreffende bescherming van het cultureel erfgoed onder water, Parl. St. Kamer 2013-2014, nr. 3397/001, 12. 319 320


71

slaat de Staat twee vliegen in één klap. Ten eerste voldoet de Belgische Staat op die manier aan zijn verplichtingen die volgen uit UNESCO Conventie 2001, met name de regels van de Annex die betrekking hebben op de activiteiten die gericht zijn op

OCE. Bovendien voldoet het aan deze regels zonder dat het de Staat iets kost. De

verkrijger zou eveneens kunnen overgaan tot in situ bescherming aangezien dit

hem aanzienlijk minder zal kosten dan wat een bergingsoperatie, gedaan volgens de voorschriften van de archeologie, zou kosten. Op die manier zal er toch in situ bescherming zijn en kost het de staat eveneens niets. Desondanks wijzigt dit de disproportionaliteit van de eigendomsregeling bij in situ bescherming niet. F. Een Belgische bijzonderheid: abandonnement Abandonnement is een concept uit het Belgisch zeeverzekeringsrecht dat aan de verzekerde bij schade (inclusief zinken) de mogelijkheid biedt zijn recht op de

verzekerde zaken 323 volledig en onvoorwaardelijk over te dragen aan de

verzekeraar tegen betaling van de verzekeringssom. 324 Indien de verzekerde

abandonnement doet, wordt de verzekeraar eigenaar van het schip. 325 Bij schepen

die na 1879 (het jaar van de inwerkingtreding van de wet) zijn gezonken, moet men er bijgevolg rekening mee houden dat de verzekeraar desgevallend de eigenaar is.

Dit recht op abandonnement van de eigenaar is verbonden aan de verzekerde

zaken, niet aan een territorium. De locatie van het gezonken schip zal enkel een rol

spelen bij de bepaling van de termijn binnen dewelke het abandonnement moet worden gedaan. 326 Bijgevolg zal men het eigendomsrecht van de verzekeraar

eveneens moeten respecteren indien een Belgisch schip, gezonken buiten de Belgische territoriale zee, aansluitende zone, continentaal plat of EEZ, het voorwerp uitmaakt van enige vordering voor een rechtbank in een andere staat. 327

Dit kan onder andere het schip, het cargo en het loon van de bemanning zijn. Zie Artikel 191 Boek II, Wetboek van Koophandel, BS 4 september 1879. 324 Artikel 225 Boek II, Wetboek van Koophandel. 325 Artikel 239 Boek II, Wetboek van Koophandel. 326 Artikel 226 Boek II, Wetboek van Koophandel. 327 Zie verder: C. DIERYCK, Zeeverzekering en Averijvordering, Gent, Larcier, 2005, 183-212. 323


72

§4 De wet in de praktijk: twee beschermde scheepswrakken

A. Algemeen Zoals reeds gezegd is het de minister van Noordzee 328 die beslist of een vondst als

OCE kan worden beschouwd. Hij neemt deze beslissing op grond van het gemotiveerd advies van de ontvanger van het OCE dat in diens onderzoeksrapport

is opgenomen. 329 Tot op heden zijn er 2 scheepswrakken waarvan de minister heeft besloten dat ze OCE zijn, namelijk de West-Hinder en de HMS Wakeful. B. HMS Wakeful De HMS Wakeful is een Britse torpedojager uit Wereldoorlog I die nog werd ingezet

tijdens Wereldoorlog II waar hij onder andere deelnam aan operatie Dynamo

waarbij de Britse troepen werden geëvacueerd uit Duinkerke in 1940. Het vaartuig werd in de Belgische territoriale zee getroffen door een torpedo in de nacht van 29 op 30 mei 1940, waarna het in twee brak en zonk. Het scheepswrak is een

zeemansgraf voor ongeveer 700 bemanningsleden en militairen. Er is ondertussen

een gedeeltelijke degradatie van het scheepswrak maar het is nog voldoende coherent aanwezig op de zeebodem. De minister heeft dit alles, samen met het onderzoeksrapport van de ontvanger, in overweging genomen bij het maken van zijn beslissing. 330

Vervolgens stelde de minister dat het scheepswrak van de HMS Wakeful voldoet

aan de definitie van OCE. De wet van 4 april 2014 bevat echter geen definitie van

OCE. Ze bevat wel een definitie van vondsten die gebaseerd is op de definitie van

OCE die werd opgenomen in de UNESCO Conventie 2001. 331 Een vondst is echter

Bart Tommelein is Staatssecretaris voor de Noordzee. http://economie.fgov.be/nl/fod/ministers/#.VIIC2SiSLgJ (consultatie op 5 december 2014). 329 Artikel 8§1 Wet van 4 april 2014. 330 Aanhef van het ministeriëel besluit betreffende de bescherming van het scheepswrak HMS Wakeful als cultureel erfgoed onder water van 13 mei 2014, BS 9 oktober 2014. 331 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp betreffende bescherming van het cultureel erfgoed onder water, Parl. St. Kamer 2013-2014, nr. 3397/001, 7. 328


73

een ontdekking waarvan men redelijkerwijze kan vermoeden dat het OCE is en die

nog niet geregistreerd is in het elektronisch register. De minister zal dus niet

geconcludeerd hebben dat de HMS Wakeful OCE is door het wrak te hebben getoetst aan de definitie van vondsten. Ik vermoed dat hij het wrak zal hebben

getoetst aan de definitie van OCE 332 die is opgenomen in de UNESCO Conventie van 2001 en dat hij bij de toetsing rekening heeft gehouden met het feit dat de wet van

4 april 2014 in de Belgische territoriale zee al het cultureel erfgoed beschermt, inclusief het erfgoed dat zich minder dan 100 jaar onder water bevindt.

Tot slot heeft de minister besloten dat het wrak van de HMS Wakeful OCE is. Het besluit stipuleert verder nog de exacte positie van het wrak. 333

Het Verenigd Koninkrijk behoudt de eigendom over het wrak aangezien het een staatsschip is. 334 Ik stel vast dat men nog niet bij KB beslist heeft of men al dan niet

overgaat tot in situ bescherming. C. West-Hinder

De West-Hinder was een lichtschip dat behoorde tot de eerste generatie van lichtschepen die hebben bijgedragen aan de veiligheid van de scheepvaart en aan

de economische ontwikkeling van het Noordzeegebied. Het schip is in de nacht van

12 op 13 december 1912 in botsing gekomen met het Duitse schip “Minnie” en

vervolgens gezonken. 335 Het wrak van de West-Hinder is een zeemansgraf voor 10

opvarenden. 336 Het voldoet aan de definitie van OCE 337 en na dit samen met het onderzoeksrapport van de ontvanger van het OCE in overweging te nemen, heeft de minister besloten dat het scheepswrak van de West-Hinder OCE is. 338

Artikel 1(1)(a) UNESCO Conventie 2001. Artikel 1, MB inzake de HMS Wakeful van 13 mei 2014, BS 9 oktober 2014. 334 Artikel 5§2 Wet vn 4 april 2014. 335 http://www.wrecksite.eu/wreck.aspx?1193 (consultatie op 5 december 2014). 336 Aanhef van het ministerieel besluit betreffende de bescherming van het scheepswrak WestHinder als cultureel erfgoed onder water van 13 mei 2014, BS 9 oktober 2014. 337 Supra. 338 Artikel 1 MB inzake de West-Hinder van 13 mei 2014, BS 9 oktober 2014. 332 333


74

De West-Hinder is een Belgisch staatsschip en de eigendom blijft vervolgens bij de

Belgische Staat. Ik stel vast dat men nog niet bij KB heeft beslist of men al dan niet overgaat tot in situ bescherming.

2.4 DE REGELING OP STRAND: HET KUSTREGLEMENT De Wet van 4 april 2014 is niet van toepassing op het strand. Daar geldt een andere regeling, namelijk het Koninklijk Besluit van 4 augustus 1981 houdende politie- en

scheepvaartreglement voor de Belgische territoriale zee, de havens en de stranden van de Belgische kust, kortweg het kustreglement. 339 Het gaat om een bijzondere

regeling die verschilt van het regime inzake schatten die gevonden worden op het vasteland. 340 Artikel 717 van het Burgerlijk Wetboek stipuleert dat de rechten op zaken die in zee zijn geworpen, op voorwerpen, van welke aard ook, die door de zee

worden aangespoeld, en op planten en kruiden die groeien op de oevers der zee, geregeld worden door bijzondere wetten. De regeling voor strandvondsten in het kustreglement is duidelijk: Het is verboden

zonder de bijzondere machtiging vanwege de ambtenaren of de bedienden van de overheid in de havens of op de stranden van de Belgische kust om het even welke materialen en voorwerpen, daaronder begrepen de op het strand geworpen

wrakken, weg te halen. 341 Dit geldt voor alle voorwerpen en materialen. Er is zelfs

geen sprake van een eventueel karakter als cultureel erfgoed dat tot een bijzondere behandeling zou kunnen leiden. Bovendien is het verboden afbraak- en afvalresten,

wrakken, wrakstukken of dergelijke voorwerpen op het openbaar domein (strand) te plaatsen of achter te laten. 342 Indien de veiligheid van de scheepvaart of de vrijwaring van het regime of de instandhouding van het vaarwater dit vereist, kunnen

deze

voorwerpen,

na

schriftelijke

ingebrekestelling

van

de

Koninklijk besluit van 4 augustus 1981 houdende politie- en scheepvaartreglement voor de Belgische territoriale zee, de havens en de stranden van de Belgische kust (hierna “kustreglement”), BS 1 september 1981. 340 Artikel 716 Burgerlijk Wetboek, BS 3 september 1807. 341 Artikel 28§1 Kustreglement. 342 Artikel 28§2, 5º Kustreglement. 339


75

belanghebbenden, door de overheid en bij gemotiveerde beslissing, ambtshalve worden vernield. 343

Artikel 29 van het KB van 4 augustus 1981 stipuleert nog enkele

meldingsverplichtingen voor het geval een schip aan grond gelopen of gezonken is en het bepaalt eveneens de regeling inzake de verwijdering van het wrak. In principe moet de eigenaar het wrak, de wrakstukken en bijhorende voorwerpen

zelf verwijderen nadat hij melding heeft gemaakt van het feit dat ze gestrand of

gezonken zijn. 344 Indien hij dit niet doet kan de overheid de verwijdering en alle

andere maatregelen treffen voor de veiligheid van de scheepvaart. 345 De eigenaar

van het wrak zal dan opdraaien voor de kosten die de overheid hiertoe heeft moeten maken. 346

Indien het geredde vaartuig of diens voorwerpen niet worden teruggenomen door

de eigenaar of indien de eigenaar van het wrak onbekend is, kan de overheid het wrak en de voorwerpen publiek verkopen. 347

Ik stel vast dat er geen wrakken op de stranden van de Belgische kust liggen. Toch is deze regeling in het kustreglement ook belangrijk voor de bescherming van

scheepswrakken die in de territoriale zee of op het continentaal plat liggen. Het verbod in artikel 28 van het kustreglement strekt zich immers uit over alle strandvondsten, met als gevolg dat aangespoelde voorwerpen die afkomstig zijn

van scheepwrakken en die als OCE worden beschouwd ook beschermd zijn tegen

weghaling. Bovendien is iedereen verplicht langs de kortste weg de dichtstbijzijnde ambtenaar of bediende van de overheid in te lichten over de aanwezigheid van

wrakken, wrakstukken, tuigen of voorwerpen die nog niet officieel gekend zijn. 348

Het is echter een utopie om te denken dat iedereen die iets vindt op strand dit zal

melden. Door de vrije publieke toegankelijkheid van stranden komen mensen heel gemakkelijk in contact met aangespoelde voorwerpen, inclusief die van wrakken. Ibid. Artikel 29§4 Kustreglement. 345 Artikel 29§5 Kustreglement. 346 Artikel 29§6 Kustreglement. 347 Artikel 29§9 Kustreglement. 348 Artikel 29§3 Kustreglement. 343 344


76

Het vereist geen betoog dat een groot aantal mensen de voorwerpen die ze op

strand vinden eerder zal meenemen dan deze te melden bij de overheid. Dit zal in het bijzonder zo zijn indien de voorwerpen op het eerste zicht een bepaalde

financiële waarde hebben, wat bij OCE vaak het geval is. Bovendien is de naleving van dit verbod, vooral bij kleinere losse voorwerpen, moeilijk te controleren.

3. NEDERLAND

3.1 ALGEMEEN Nederland heeft een rijke traditie van maritieme handel. Dit weerspiegelt zich echter niet in een sterke traditie van juridische bescherming van maritiem erfgoed.

Pas in 1961 kwam er met de Monumentenwet 349 een eerste uitgebreide nationale

regeling voor cultureel erfgoed. Hoewel OCE niet werd uitgesloten van de

toepassing van deze wet, is ze pas sinds de wijziging van 1988 expliciet van toepassing op onderwater sites, vondsten en activiteiten. 350 Deze wet werd herzien

door de Wet op de Archeologische Monumentenzorg van 4 april 2006, 351 waarbij de organisatie van archeologie in Nederland werd aangepast aan recentere trends. 3.2 NEDERLANDSE WRAKKEN BUITEN DE TERRITORIALE ZEE Nederlandse scheepswrakken, in het bijzonder die van de Verenigde Oost-Indische

Compagnie (‘VOC’), waren in het verleden vaak het doelwit van zoektochten en

bergingsoperaties. In geval van geschillen, meestal betreffende het eigendomsrecht

en vervreemding, was de Nederlandse Staat eerder een partij dan een beschermer van het algemeen belang. In 1795 heeft (de voorganger van) de Nederlandse Staat

de schulden en activa van de VOC overgenomen en bijgevolg beweert de Monumentenwet van 22 juni 1961, Staatsblad 1961/200. H. HOMMA, Bronnen- en literatuuronderzoek, aanloop naar de monumentenwet 1988, Zeist, 2008, http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/rapporten/2008/07/02/bronnen-enliteratuuronderzoek-aanloop-naar-de-monumentenwet-van-1988.html , 6. 351 Wet op de Archeologische Monumentenzorg van 21 december 2006, Staatsblad 2007/42. 349 350


77

Nederlandse Staat dat ze eigenaar is van alle bezittingen van de VOC. In de

Nederlandse rechtstraditie worden scheepswrakken niet snel res nullius maar wordt het eigendomsrecht behouden. Ze kennen evenmin de leer van het abandonnement. 352

Vervolgens heeft de Nederlandse Staat contracten gesloten met private bergingsondernemingen waarbij de rechten op bepaalde VOC wrakken werden

overgedragen. De enige voorwaarde voor de ontvangende partij was dat ze een

percentage van de bergingsopbrengst afstonden aan de Nederlandse Staat. Sommige van deze contracten werden louter afgesloten met het oog op geld

verdienen. Andere sloot men vanuit een zeker ‘cultuur-historische’ oogpunt. Van de

190 VOC scheepswrakken werden bij 45 wrakken de rechten overgedragen in een bergingscontract. 353 Niet alle wrakken werden echter geborgen, wat toch nog een kleine opsteker betekent vanuit archeologisch oogpunt.

Een belangrijke uitzondering hierop betreft de VOC wrakken in de Australische wateren. Hier is het de Australische overheid, en niet een private partij, die de eigendomsrechten heeft overgenomen. 354

Het Nederlands beleid inzake scheepswrakken buiten hun territoriale zee en

aansluitende zone is ondertussen geëvolueerd naar een beleid waarbij men evenzeer het algemeen belang tracht te beschermen en niet louter naar de eigendomsrechten kijkt. 355

3.3 OCE IN DE NEDERLANDSE TERRITORIALE ZEE

Supra. T. MAARLEVELD, “The Netherlands” in S. DROMGOOLE (ed.), The protection of Underwater Cultural Heritage: National Perspectives in Light of the UNESCO Convention 2001, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 165, noot 22. 354 Agreement between the Netherlands and Australia concerning old shipwrecks, Schedule 1 Historic Shipwreck Act 1976. 355 T. MAARLEVELD, “The Netherlands” in S. DROMGOOLE (ed.), The protection of Underwater Cultural Heritage: National Perspectives in Light of the UNESCO Convention 2001, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 163-165. 352 353


78

Nederland heeft geen aparte regeling voor de bescherming van OCE, maar deze is

dezelfde als voor alle cultureel erfgoed. De bescherming en bewaring van enerzijds gebouwd erfgoed en anderzijds archeologisch erfgoed (waar archeologie van scheepswrakken toe behoort) heeft zich deels op verschillende wijze ontwikkeld.

Bij gebouwd erfgoed lag de nadruk op het beschrijven en in kaart brengen en

vervolgens op het zoeken naar een nieuwe functie voor het gebouw. Bij het archeologisch erfgoed lag de nadruk op het archeologisch onderzoek en het verwerven van informatie. Men heeft eind jaren 1950 getracht deze verschillen weg

te werken en men heeft een eerste juridisch kader voor beide types erfgoed uitgewerkt: de Monumentenwet 1961. 356 §1 Monumentenwet 1961 Een eerste uitgebreide nationale regeling inzake de bescherming van monumenten

en sites kwam er door de Monumentenwet 1961. De wet voorzag per gemeente een officieel register voor beschermde monumenten. 357 en dit zowel voor historische gebouwen als voor archeologische sites. Belangrijker voor het maritiem erfgoed is echter dat de Monumentenwet 1961 een beschermingsdeken voor archeologisch erfgoed stipuleerde in de vorm van twee bepalingen. Ten eerste verbiedt de

Monumentenwet 1961 uitgravingen die doelen op het verzamelen van antiquiteiten of archeologische informatie en waarvoor men geen toestemming heeft. 358 Ten

tweede is men verplicht van elke toevallige ontdekking, waarvan men weet of redelijkerwijs moet vermoeden dat het een monument is, te melden aan de minister. 359

In de Monumentenwet 1961 is ‘monument’ gedefinieerd als “alle voor ten minste 50

jaar vervaardigde zaken, welke van algemeen belang zijn wegens hun schoonheid, hun betekenis voor de wetenschap of hun volkskundige waarde”. R. REINDERS, “Scheepsarcheologie in Nederland”, Verantwoord onder Water, Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond, 1986, 36-39. 357 Artikel 10 Monumentenwet 1961. 358 Artikel 22(1) Monumentenwet 1961. 359 Artikel 24(1) Monumentenwet 1961. 360 Artikel 1(b) Monumentenwet 1961. 356

360

Dit


79

leeftijdscriterium is ondertussen afgeschaft. Inbreuken op de voorschriften van

deze wet worden bestraft met geldboetes of zelfs gevangenisstraffen. 361 Deze

regeling, met onder andere de meldingsplicht, het verbod op uitgraven, het register voor monumenten en de strafrechtelijke sancties zien we ook terug in de Belgische regeling. 362

In de Monumentenwet 1961 is de centrale taak weggelegd voor de minister van onderwijs,

kunsten

en

wetenschappen

die

wordt

bijgestaan

door

de

monumentenraad. Het is ook hij die de bevoegdheid heeft om te beslissen of een

onroerend goed al dan niet als beschermd monument wordt aangewezen. Het is opvallend dat onder de Monumentenwet 1961 degene die opgravingen met een

vergunning verricht, eigenaar wordt van de door hem opgegraven roerende monumenten. 363 Dit was een van de aspecten die ertoe geleid heeft dat men in 1988

de Monumentenwet gewijzigd heeft. 364

Evenwel beschouwde noch de overheid noch de burger in de jaren 1960 de

Monumentenwet van toepassing op archeologische sites in zee. Sterker nog, vanaf 1967 sloot de overheid een aantal privaatrechtelijke contracten met betrekking tot

het bergen van archeologische vindplaatsen in de Wadden- en Noordzeebodem en

met betrekking tot het bergen van goederen “die geacht worden reeds lange tijd daar te zijn”. Niemand stond er bij stil dat handelen op grond van zo een contract

met de Nederlandse Staat strijdig kon zijn met de Monumentenwet 1961. 365

De ommekeer kwam er in 1984 door de ontdekking van de vindplaats “Aanloop

Molengat” waar het wrak van een vrachtschip uit de 17de eeuw op de bodem ligt. De vondst werd gemeld en vrijwel meteen volgde een aanvraag voor een vergunning om een commerciële berging te mogen uitvoeren. De aanvragers waren bereid om

Artikels 28-30 Monumentenwet 1961. Supra. 363 Artikel 23(2) Monumentenwet 1961. 364 T. MAARLEVELD, “The Netherlands” in S. DROMGOOLE (ed.), The protection of Underwater Cultural Heritage: National Perspectives in Light of the UNESCO Convention 2001, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 167-169. 365 T. MAARLEVELD, “Aanloop Molengat of lading als aanleiding” in H. R. REINDERS (ed.), Lading en Ballast. Voordrachten gehouden op het Glavimans Symposion, Groningen, Afdeling Archeologie Onder Water, Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, 1993, 34. 361 362


80

begeleiding uit archeologische kringen te gedogen. Bij de bespreking van de vergunningsaanvraag

kwam er veel tegenkanting vanuit

de

Koninklijke

Nederlandse Oudheidkundige Bond en de Monumentenraad, wat ertoe leidde dat toenmalig minister van cultuur Brinkman “tot de overtuiging was gekomen dat de Monumentenwet binnen de Nederlandse territoriale grenzen integraal ten uitvoer

dient te worden gebracht”. Bijgevolg was de vindplaats “Aanloop Molengat” een monument en dus niet willekeurig vervreemdbaar. 366 Voordien werd door

sommigen geargumenteerd dat archeologische vondsten in zee buiten de

territoriale bevoegdheid van de gemeenten vielen en er dus ook geen burgemeester was waar men de vondst aan kon melden en er bijgevolg geen meldingsplicht

was. 367 Verder verklaarde Brinkman dat men vanaf dan (1985) bij de

Monumentenwet een interpretatie moest aannemen die de verplichtingen uit de wet onafhankelijk van de gemeentelijke organisatie laten bestaan. Daarnaast uitte hij zijn wil om een Departement voor Onderwater Archeologie op te richten. 368 §2 Monumentenwet 1988

In 1988 heeft men de Monumentenwet gewijzigd. 369 De hoofdreden voor deze

aanpassing was een gewijzigde visie op de rollen van respectievelijk de centrale en lokale overheid. Vanaf het einde van de jaren 1970 en zeker begin jaren 1980

werden archeologische monumenten niet langer louter als studieobject gezien maar ook als een te gebruiken bron van cultuur. Daarenboven werd het concept van

‘zorg en bescherming’ vervangen door het ruimere begrip ‘management’ (beheer) van de archeologische bronnen. Om dit te doen slagen mocht men de monumenten

niet als alleenstaand bekijken maar moest men ze in hun context en omgeving plaatsen. Om die reden zijn de regionale bestuurders beter geschikt dan de centrale T. MAARLEVELD, “Aanloop Molengat of lading als aanleiding” in H. R. REINDERS (ed.), Lading en Ballast. Voordrachten gehouden op het Glavimans Symposion, Groningen, Afdeling Archeologie Onder Water, Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, 1993, 35. 367 T. MAARLEVELD, Monumentenwet en archeologie onder water, Discussiestuk, Rijswijk, 1983, 14-17. 368 T. MAARLEVELD, “The Netherlands” in S. DROMGOOLE (ed.), The protection of Underwater Cultural Heritage: National Perspectives in Light of the UNESCO Convention 2001, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 169. 369 Monumentenwet van 23 december 1988, Staatsblad 1988/638. 366


81

overheid met betrekking tot het beheer van monumenten. 370 De gemeenten kregen

een actievere rol en meer verantwoordelijkheden bij het behoud van monumenten en historische gebouwen. 371

De nieuwe wet heeft enkele technische tekortkomingen verholpen met betrekking tot archeologie en terwijl heeft het de centrale rol van de centrale overheid

herbevestigd. Men bereikte dit enerzijds door expliciet te stellen dat een opgravingvergunning enkel kan worden verleend aan een overheidsdienst, aan een instelling voor hoger onderwijs of aan een gemeente 372 en anderzijds door de

eigendom van opgegraven voorwerpen, waarvan niemand het recht op eigendom kan bewijzen, toe te kennen aan de staat. 373 De basisprincipes, namelijk het verbod

op opgravingen zonder vergunning en de meldingsplicht, blijven ook in de Monumentenwet 1988 gelden.

§3 Wet op de Archeologische Monumentenzorg Nederland ondertekende in 1992 de Conventie van Valletta en het introduceerde vervolgens de marktwerking voor archeologie zoals voorgeschreven door de

Conventie. Dit zorgde voor een grote toename van archeologisch onderzoek en veel

gemeenten konden de administratieve werklast niet aan. 374 De Nederlandse

overheid was haar positie reeds aan het herdefiniëren door te evolueren naar minder

betrokkenheid

van

de

centrale

overheid

en

naar

minder

overheidsinstellingen door deze laatsten samen te voegen. Deze evolutie vond

tegelijk plaats met een andere trend in Nederland, namelijk de tendens om aan de lokale overheden de beslissingsbevoegdheid door te geven over kwesties die het W. WILLEMS, “Archeological Heritage Management in the Netherlands: Past, Present and Future” in D. HALLEWAS, H. KARS & W. WILLEMS (eds.), Archeological Heritage Management in the Netherlands, Assen, Uitgeverij Van Gorcum, 1997, 10. 371 B. VERFÜRDEN, “Het imago van de monumentenzorg” in P. DON (ed.), Jaarboek Monumentenzorg 1997, Waanders Uitgevers, 1997, 81-82. 372 Artikel 39 Monumentenwet 1988. 373 Artikel 50(c) Monumentenwet 1988. De voorwerpen worden echter eigendom van de gemeente indien ze op diens grondgebied werden gevonden en de gemeente over een archeologisch depot beschikt. Artikel 50(b) Monumentenwet 1988. 374 W. HUPPERETZ, MonumentenStemmen. Visies op de Modernisering van de Monumentenzorg, Amsterdam, Erfgoed Nederland, 2007, 11. 370


82

algemeen belang aangaan. Door de plaatselijke inwoners mee te laten beslissen over hun archeologisch erfgoed wil men, in tijden van globalisering, terug de plaatselijke identiteit versterken en zo een breder draagvlak creëren voor de bescherming en het behoud van dit erfgoed. 375

Deze evolutie op vlak van de organisatie van het beheer van archeologisch erfgoed

zorgde ervoor dat er een nieuwe wet inzake monumentenbescherming moest komen. Deze kwam er in de vorm van de Wet op de Archeologische

Monumentenzorg van 21 december 2006. Deze wet vervangt een aanzienlijk deel van de Monumentenwet 1988. De gemeenten krijgen meer inspraak en hebben niet langer een hoofdzakelijk administratieve taak. Zo stelt artikel 38 dat de

gemeenteraad regels kan vaststellen met betrekking tot de eisen die de burgemeester aan een onderzoek kan stellen en dat de gemeenteraad eveneens de gevallen kan bepalen waarin het afziet van een archeologisch onderzoek.

Daarenboven wordt de meldingsplicht voor vondsten uitgebreid naar de aansluitende zone. 376 Men heeft de meldingsplicht ook verder uitgebreid door iedereen die bij het opsporen van monumenten waarnemingen doet waarvan hij

weet, dan wel redelijkerwijs moet vermoeden, dat die waarnemingen van belang zijn voor de archeologische monumentenzorg, te verplichten deze te melden. 377

Deze bepaling werd specifiek ingevoerd om sonarbeelden verkrijgbaar te maken. 378

De melding moet in beginsel nog steeds bij de minister gebeuren, maar dit kan nu ook bij het provinciaal depot voor vondsten, die het dan zal melden bij de minister. 379

Verder heeft de wetgever de leeftijdsvereiste van 50 jaar voor monumenten afgeschaft. Om die reden kan de minister onroerend goed van gelijk welke leeftijd T. MAARLEVELD, “Maritime Management Matters” in J. SATCHELL & P. PALMA (eds.), Managing the Marine Cultural Heritage, Council for British Archeology, 2007, 53-55. 376 Artikel 54a Wet van 21 december 2006. 377 Artikel 54 Wet van 21 december 2006. 378 T. MAARLEVELD, “The Netherlands” in S. DROMGOOLE (ed.), The protection of Underwater Cultural Heritage: National Perspectives in Light of the UNESCO Convention 2001, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 170. 379 Artikels 51, 53 en 54 Wet van 21 december 2006. 375


83

aanwijzen als beschermd monument. 380 Dit kan belangrijke gevolgen hebben voor de eigenaars van recent gezonken schepen of van schepen die in de toekomst zullen

zinken en wiens schip van een algemeen belang is wegens zijn schoonheid, zijn betekenis voor de wetenschap of zijn cultuurhistorische waarde. Als dergelijk schip

zinkt en de minister oordeelt dat het wrak een beschermd monument is, behoudt de eigenaar zijn eigendomsrecht maar kan hij niet vrij beschikken over het wrak. De

eigenaar heeft dan een monumentenvergunning nodig om enige wijziging aan het beschermd wrak aan te brengen, bijvoorbeeld om het wrak te bergen. 381 Indien de minister een monumentenvergunning weigert, kan de eigenaar een billijke schadevergoeding vorderen.

382

Men mag de monumentenvergunning niet

verwarren met de opgravingvergunning. Deze laatste heeft betrekking op de

opgraving van roerende monumenten (voorwerpen die zich evenwel in of rondom een beschermd wrak kunnen bevinden) terwijl de monumentenvergunning

betrekking heeft op wijzigingen aan het wrak zelf. Aan de opgravingvergunning is een documentatie- en onderzoekplicht gekoppeld, 383 wat niet het geval is bij de

monumentenvergunning. De minister kan bij de monumentenvergunning tot wijziging van het onroerend monument evenwel verplichten tot een opgraving. 384

Men mag echter niet uit het oog verliezen dat deze vergunningen pas vereist zijn nadat een wrak tot beschermd monument werd benoemd en niet nadat het wrak werd gemeld. Hieronder toon ik dit aan met een voorbeeld.

Hoewel de Wet op de Archeologische Monumentenzorg belangrijke veranderingen aanbrengt inzake de organisatie van het beheer van het archeologisch erfgoed, blijven de basisprincipes van het beschermingsdeken van de monumentenwet 1988 ook hier gelden. Er blijft een meldingsplicht voor vondsten, er is een verbod op

opgravingen zonder vergunning en opgegraven voorwerpen waarvan niemand het

recht op eigendom kan bewijzen, behoren toe aan de staat, de provincie of de gemeente. 385

Artikel 1(b) Wet van 21 december 2006. Artikel 11(2) Wet van 21 december 2006. 382 Artikel 22 Wet van 21 december 2006. 383 Artikel 46 Wet van 21 december 2006. 384 Artikel 19(3)(b) Wet van 21 december 2006. 385 Artikel 50 Wet van 21 december 2006. 380 381


84

§4 Ter illustratie: De bescherming van scheepswrak Burgzand-Noord 10 Een praktijkvoorbeeld dat de Nederlandse wetgeving inzake OCE mooi illustreert is

de in situ bescherming van het wrak op de site “Burgzand-Noord 10”. 386 De BZN 10 is het wrak van een handelsschip uit de 17de eeuw dat zonk in de Waddenzee nabij

Texel. Het wrak ligt in een gebied dat sterk te lijden heeft onder erosie van de zeebodem. De bescherming in casu is dan ook vooral gericht tegen de natuur,

eerder dan tegen schattenjagers. 387 Het wrak heeft nog niet het statuut van

beschermd monument, hoewel dit niet lang meer zal uitblijven. De gemeente Texel heeft immers ter zake een positief advies gegeven aan de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. 388 De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft echter reeds in 2010 herstelwerkzaamheden uitgevoerd aan de site. 389 Het had hiervoor geen

monumentenvergunning. Dit was ook niet nodig aangezien het wrak nog niet als

beschermd monument was aangewezen en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed is bovendien de vergunningverlener. 3.4 HET EIGENDOMSRECHT

§1 De meldingsplicht bij toevallige vondsten en het eigendomsrecht De meldingsplicht 390 raakt niet aan het eigendomsrecht op een toevallig gevonden

voorwerp. Bij een toevallige vondst (niet bij een opgraving) overtreedt de vinder de

monumentenwet niet en heeft hij recht op de vondst onder toepassing van het privaatrecht. De vinder mag het goed (de schat) houden maar de eigendom behoort voor de helft toe aan de eigenaar van de roerende of onroerende zaak waarin de Hierna: “BZN 10”. M. MANDERS, “The in situ Protection of a 17th-Century Trading Vessel in the Netherlands” in D. NUTLEY, I. COCHRAN & R. GRENIER (eds.), Underwater Cultural Heritage at Risk, ICOMOS, 2006, 70. 388 Besluitenlijst van de vergadering van het college van Burgemeester en Wethouder (15 januari 2013), Gemeente Texel, 2013, http://www.texel.nl/document.php?m=23&fileid=39467&f=a316a0fd54194eaac660ab19f4ad58e1 &attachment=0&c=36193, 3. 389 L. VROOM, Scheepswrak Burgzand-noord 10, Amersfoort, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 2014, http://www.cultureelerfgoed.nl/publicaties/scheepswrak-burgzand-noord-10-monitoringen-fysieke-bescherming-zomer-2010, 4. 390 Artikel 13(3) van Boek 5 van het Nederlands Burgerlijk Wetboek, Staatsblad 1989/541. 386 387


85

schat gevonden werd. 391 Men spreekt van een schat indien een zaak van waarde

gedurende een zodanig lange periode verborgen was dat, om die reden, de eigenaar niet meer kan worden opgespoord. 392 De gemeente kan eventueel vorderen dat de

zaak bij haar in bewaring wordt gegeven totdat vaststaat wie de rechthebbende is. 393 In verband met maritiem erfgoed kan men hierbij denken aan voorwerpen die

aanspoelen op strand. Deze regeling is niet van toepassing op wrakken. In

tegenstelling tot wat in België en het Verenigd Koninkrijk geldt, 394 mag men in

Nederland de strandvondst toch bijhouden en wordt men er zelfs eigenaar van. §2 Opgravingsvondsten en het eigendomsrecht

In tegenstelling tot de eigendomsregeling bij toevallige vondsten wordt degene die

met een vergunning opgravingen uitvoert geen eigenaar van de door hem opgegraven zaken. Roerende goederen die zijn opgegraven en waarop niemand zijn recht van eigendom kan bewijzen, worden eigendom van respectievelijk de staat,

de provincie of de gemeente. 395 Bij archeologische opgravingen aan land kan zelden

iemand zijn eigendomsrecht op het opgegraven goed bewijzen, aangezien de meeste van deze voorwerpen reeds heel lang in de grond liggen. Bij

scheepswrakken en de daarbij gelegen voorwerpen, in het bijzonder bij relatief recente schepen en hun cargo, komt het echter wel vaker voor dat iemand zijn eigendomsrecht op een bovengehaald goed kan bewijzen. MAARLEVELD wijst er op

dat de eigendomstitel zich beperkt tot het specifieke voorwerp waarop de partij

haar originele eigendomsrecht kan bewijzen en dat deze titel zich nooit uitstrekt tot

de archeologische verzameling in haar geheel. 396 Zo zal bijvoorbeeld een rechtspersoon die het eigendomsrecht op een schip heeft niet de persoonlijke bezittingen van zijn bemanning kunnen opeisen.

Artikel 5:13(1) NBW. Artikel 5:13(2) NBW. 393 Artikel 5:13(3) NBW. 394 Supra. 395 Artikel 50 Wet van 21 december 2006. 396 T. MAARLEVELD, “The Netherlands” in S. DROMGOOLE (ed.), The protection of Underwater Cultural Heritage: National Perspectives in Light of the UNESCO Convention 2001, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 178. 391 392


86

§3 Het wrak en het eigendomsrecht Zoals reeds gezegd onder 3.2 is er behoud van eigendomsrecht op scheepswrakken.

Nederland kent het concept van abandonnement niet en evenmin staat er een tijdslimiet op de mogelijkheid om gezonken zaken naar boven te halen. Indien de minister een wrak aanwijst als beschermd monument 397 behoudt de eigenaar zijn

eigendomstitel maar kan hij niet vrij beschikken over het wrak. Alvorens enige wijziging te mogen aanbrengen aan het beschermde wrak zal de eigenaar een vergunning van de minister nodig hebben. 398 Aldus verkiest ook Nederland in situ

bescherming boven berging.

3.5 NEDERLAND EN DE UNESCO CONVENTIE 2001 Nederland heeft de UNESCO Conventie 2001 nog niet geratificeerd maar het onderzoekt wel de mogelijkheden om dit in de toekomst te doen. De Commissie van Advies inzake Volkenrechtelijke Vraagstukken 399 heeft in 2011 op vraag van de

minister van buitenlandse zaken een advies uitgewerkt inzake een mogelijke

toetreding tot de UNESCO Conventie 2001. 400 Het advies is hoofdzakelijk positief maar de CAVV wijst toch op enkele pijnpunten.

Bij de formulering van rechten en verplichtingen dienen naar de opvatting van de

CAVV duidelijkheid en ondubbelzinnigheid voorop te staan. Dit dient zeker zo te

zijn voor de bepalingen waar de indruk kan bestaan dat deze afwijken van andere rechten en verplichtingen. Met verwijzing naar artikel 3 UNESCO Conventie 2001 401

brengt dit met zich mee dat de CAVV bij verschillende interpretaties van bepalingen Artikel 3 Wet van 21 december 2006. Artikels 11(2) en 14(2) Wet van 21 december 2006. 399 Hierna “CAVV”. 400 Commissie van Advies inzake Volkenrechtelijke Vraagstukken, Advies over het UNESCO-Verdrag inzake cultureel erfgoed onder water, december 2011, nr. 21, http://cms.webbeat.net/ContentSuite/upload/cav/doc/CAVV_advies__21_(UNESCOVerdrag_cultureel_erfgoed_onder_water)_(5).pdf. 401 Artikel 3 stipuleert het volgende: “Niets in deze Conventie zal afbreuk doen aan de rechten, bevoegdheden en plichten van Staten onder internationaal recht, inclusief het Zeerechtverdrag 1982. Deze conventie zal geïnterpreteerd en toegepast worden in de context van en op een wijze die consistent is met internationaal recht, inclusief het Zeerechtverdrag 1982.” 397 398


87

van de UNESCO Conventie 2001 de voorkeur geeft aan een uitleg die het beste past in het Zeerechtverdrag 1982. 402 Hierbij wijs ik er nog eens op dat Nederland partij

is bij het Verdrag van 10 april 1926 inzake immuniteit van staatsschepen en

eveneens bij het Bergingsverdrag 1989. 403 Bijgevolg zullen beide verdragen hun

invloed hebben op de interpretatie van de regels in de UNESCO Conventie 2001 die betrekking hebben op staatsschepen en berging.

Daarnaast heeft ook de Nederlandse Nationale UNESCO Commissie over de bescherming van cultureel erfgoed onder water, na een discussie met experts uit binnen- en buitenland en waarnemers van de Nederlandse ministeries, een advies

opgesteld. De Commissie adviseert de Nederlandse regering de UNESCO Conventie

2001 te ratificeren, zonder enig voorbehoud. 404 Een ratificatie van de UNESCO Conventie 2001 door Nederland is dus mogelijkerwijs niet veraf.

Niettemin heeft Nederland zich verbonden tot toepassing van de Annex van de

UNESCO Conventie 2001. De principes en praktische richtlijnen voor activiteiten die betrekking hebben op OCE gelden dus onverkort in Nederland. 405

4. HET VERENIGD KONINKRIJK

4.1 ALGEMEEN Twee hoofdkenmerken bepalen het juridisch kader van maritieme archeologie in het Verenigd Koninkrijk.

Het eerste kenmerk is het aanhoudend vertrouwen in bergingsrecht om het herstel en het bovenhalen van scheepswrakken te regelen, ongeacht hoe oud deze wrakken Ibid. 4. Supra. 404 NATIONALE UNESCO COMMISSIE, Advies van de Nationale UNESCO Commissie over de bescherming van cultureel erfgoed onder water, http://www.unesco.nl/sites/default/files/dossier/advies_erfgoed_onder_water.pdf?download=1, 2. 405 T. MAARLEVELD, “Maritime Management Matters” in J. SATCHELL & P. PALMA (eds.) Managing the Marine Cultural Heritage, Council for British Archeology, 2007, 56. 402 403


88

zijn. De basis van het juridisch kader is dus bergingsrecht en zijn bijhorende

wetgeving, met name de Merchant Shipping Act 1995 die het Internationaal Verdrag inzake Berging 1989 incorporeert in Brits recht. Er werden enkele wetswijzigingen aangebracht om enerzijds in situ bescherming aan te moedigen en anderzijds de

bergingsactiviteit te regelen, met het oog op bewaring van archeologisch belangrijke informatie, indien de berging toch noodzakelijk was. Desondanks ligt de nadruk van de wetgeving inzake OCE nog steeds bij het bergingsrecht.

Het tweede kenmerk is het ontbreken van een bevredigend juridisch kader voor de bescherming van

maritieme

archeologie

die

geen

betrekking heeft

op

scheepswrakken. Enkel de Ancient Monuments and Archaeological Heritage Act 1979 biedt een mogelijke bescherming aan deze vondsten maar wordt zelden

toegepast op onderwater archeologie en wanneer ze dan toch wordt toegepast, is dit in de meeste gevallen op scheepswrakken. 4.2 JURIDISCH KADER

§1 Merchant Shipping Act 1995 De Merchant Shipping Act 1995 406 incorporeert het Internationaal Verdrag inzake

Berging 1989 407. 408 De betreffende bepalingen staan in Part IX dat handelt over “Berging en Wrak” en zijn voor een groot stuk een letterlijke overname van de bepalingen in Part IX van de Merchant Shipping Act 1894.

Het Verenigd Koninkrijk heeft bij de ratificatie van het Bergingsverdrag 1989 een

voorbehoud betreffende maritiem cultureel erfgoed gemaakt. Het Verenigd Koninkrijk heeft echter zijn recht ingevolge dat voorbehoud, met name het niet toepassen van bergingsrecht op zulke goederen, nog niet uitgeoefend. Bijgevolg zijn

de bepalingen in de 1995 Act die gaan over de melding, de behandeling en de Hierna “1995 Act”. Hierna “Bergingsverdrag 1989”. 408 Section 224(1) 1995 Act. 406 407


89

beschikking van het wrak van toepassing op zowel moderne als historische scheepswrakken. 409

De bepalingen in Part IX van de 1995 Act zijn enkel van toepassing in de Britse territoriale zee en de aansluitende zone. Bijgevolg zijn de bepalingen inzake berging

van wrakken niet van toepassing in de Britse EEZ noch op het continentaal plat,

tenzij de berger het wrak boven water haalt en het binnen de Britse aansluitende zone of territoriale zee brengt. 410 A. Definitie wrak In de 1995 Act bedoelt men met “wrak” niet alleen het scheepswrak zelf, maar

eveneens “jetsam, flotsam, lagan and derelict found in or on the shores of the sea or

any tidal water”. 411 Flotsam zijn de voorwerpen die bovendrijven nadat een schip is gezonken. Jetsam zijn de drijvende goederen die overboord zijn gegooid om het

schip te lichten wanneer het in gevaar was, niettegenstaande dat het schip toch is gezonken. Lagan zijn de gezonken goederen die overboord zijn gegooid om het

schip te lichten wanneer het in gevaar was hoewel het schip uiteindelijk eveneens is

gezonken. 412 Derelict found on the shores slaat op onbeheerde goederen afkomstig

van het schip die aanspoelden.

Zodoende vallen strandvondsten onder dezelfde regeling als het wrak indien het gaat om voorwerpen die afkomstig zijn van een schip. B. Melding van het wrak Sectie 236(1) van de 1995 Act stipuleert: S. DROMGOOLE, “United Kingdom” in S. DROMGOOLE (ed.), The Protection of the Underwater Cultural Heritage: National Perspectives in Light of the UNESCO Convention 2001, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 315. 410 Infra. 411 Section 255(1) 1995 Act. 412 [1877] 2P.D. 145, citing Att. Gen. V. Sir Henry Constable [1601] 5 Co. Rep. 106. 409


90

Indien iemand een wrak vindt of bezit neemt van een wrak in de wateren van het Verenigd Koninkrijk of een wrak vindt of bezit neemt van een wrak buiten de wateren van het Verenigd Koninkrijk en deze binnen deze wateren brengt, zal hij –

(a) als hij er de eigenaar van is, melding geven aan de ontvanger dat hij het gevonden heeft of er bezit van genomen heeft en de kenmerken omschrijven opdat het kan worden herkend;

(b) als hij er niet de eigenaar van is, melding geven aan de ontvanger dat hij het gevonden heeft of er bezit van genomen heeft en, zoals aangegeven door de ontvanger, ofwel het behouden op bevel van de ontvanger ofwel het aan de ontvanger bezorgen.

De ontvanger wordt overeenkomstig Sectie 248(2) 1995 Act aangewezen door de

Secretary of State. Er is één ontvanger aangeduid, in Southampton, die deel uitmaakt van het Maritime and Coastguard Agency, een uitvoerend orgaan van het Department for Transport. 413 Dit wijst nog maar eens op het commerciële karakter

van het bergingsrecht.

De vinder moet akkoord gaan met de plichten om het wrak met alle redelijke zorg

te behandelen, om de Maritime and Coastguard Agency te vrijwaren voor enig verlies of schade veroorzaakt aan het goed terwijl het in zijn (de vinder) bezit is en om het goed aan de ontvanger over te dragen wanneer hem wordt gevraagd dit te doen. 414

De interpretatie van “vindt of bezit nemen van een wrak” was niet altijd duidelijk.

Vanuit een archeologisch standpunt zou het nuttig zijn om het loutere tegenkomen van een goed als “vinden” te beschouwen aangezien er zo meer informatie over OCE

kan worden verzameld. Volgens GASKELL wijst het tweede deel van de bepaling er echter op dat dit niet de bedoelde interpretatie is: “… en brengt het binnen deze

wateren …” suggereert dat loutere ontdekking niet voldoende is en stipuleert A. BOWENS et al., Marine Archaeology Legislation Project, 2004, http://www.englishheritage.org.uk/publications/marine-archaeology-legislation-project/marine-archaeologylegislation.pdf, 9, noot 22. 414 Deze vereisten zijn opgenomen in een Report of Wreck and Salvage Form dat door vinders moet worden ingevuld. https://www.gov.uk/government/publications/report-a-wreck-or-salvage-formmsf-6200. 413


91

impliciet de vereiste van het boven water halen van het goed om recht te hebben op een bergingsbeloning. 415 Deze interpretatie is overgenomen door de ontvanger.416

De “vinder” waar men over spreekt in de 1995 Act is dus de berger van het wrak.

Enkel deze heeft recht op een beloning. Wie een wrak louter ontdekt en dit vervolgens meldt, heeft geen recht op een beloning. Bovendien kan de vinder van een wrak op zee onder toepassing van het Brits recht geen titel op het wrak

verkrijgen op grond van zijn vinden of bergen, ook niet buiten de territoriale zee en de aansluitende zone. Immers, van zodra hij het wrak binnen het territorium van

het Verenigd Koninkrijk brengt, gaat het wrak ofwel terug naar de eigenaar indien deze bekend is, ofwel naar de Kroon. Hij zal enkel eigenaar worden indien hij de hoogste bieder blijkt bij de verkoop per opbod ten voordele van de Kroon. 417

Het resultaat van de bepaling in Sectie 236(1) is dat de wet duikers en commerciële

bergers de vrijheid verleent om een bergingsoperatie te ondernemen van gelijk

welk goed, ongeacht de ouderdom. Bovendien bezit de berger een recht van bezit

dat hij tegen gelijk welke derde partij kan afdwingen. Om deze vrijheid te temperen

en met het oog op bescherming van OCE heeft de Britse regering enkele wettelijke en administratieve maatregelen genomen, met name de Protection of Wrecks Act 1973. 418

De Protection of Wrecks Act 1973 vindt echter enkel toepassing in de Britse territoriale zee en aansluitende zone. 419 Derhalve stel ik vast dat men buiten deze zones de vrijheid behoudt om bergingsoperaties uit te voeren. Met andere woorden,

indien een berger een wrak boven water haalt in een maritieme zone waar geen

beschermingsregels inzake OCE gelden en hij meldt dit wrak bij de Britse ontvanger dan zal hij recht hebben op een bergingsbeloning.

N. Gaskell, “Merchant Shipping Act 1995”, Current Law Statutes, London, Sweet & Maxwell, 1995, 237. 416 “The receiver’s Remit and Duties” https://www.gov.uk/wreck-and-salvage-law (consultatie op 8 december 2014). 417 Infra. 418 A. BOWENS et al., Marine Archaeology Legislation Project, 2004, http://www.englishheritage.org.uk/publications/marine-archaeology-legislation-project/marine-archaeologylegislation.pdf, 15. 419 Section 1(1) Protection of Wrecks Act 1973. 415


92

Indien bijvoorbeeld iemand een historisch wrak ontdekt op het Nederlands

continentaal plat, dan kan het verkrijgen van een bergingsbeloning in het Verenigd Koninkrijk een drijfveer zijn voor de vinder om dit wrak boven water te halen en het te melden aan de ontvanger. Dit geldt eveneens met betrekking tot een vondst

op het Britse continentaal plat. Nederland en het Verenigd Koninkrijk hebben geen

wetgeving die de bescherming of de behandeling van vondsten in de EEZ of op het continentaal plat regelt. Men kan evenmin terugvallen op het Zeerechtverdrag 1982

om de berging van deze vondsten aan banden te leggen aangezien dit verdrag niets bepaalt inzake de bescherming van OCE in deze zones. De vinder van een wrak in de EEZ of op het continentaal plat van een partijstaat bij de UNESCO Conventie 2001 heeft daarentegen een heel ander perspectief op een mogelijke berging. De

kuststaat, die partijstaat is, heeft de plicht om elke activiteit gericht op OCE tegen te houden en kan hiertoe maatregelen nemen. 420 Bij een directe dreiging tegen OCE

kan de kuststaat zelfs optreden zonder voorafgaand te moeten overleggen met andere betrokken staten. 421 In de Belgische EEZ zal men dus geen vondsten kunnen

bergen zonder verzet. Ik stel vast dat de bergingsbeloning, omdat het een drijfveer is voor plunderaars en schattenjagers, tot gevolg heeft dat de bescherming van OCE aanzienlijk wordt bemoeilijkt. C. Behandeling van het wrak Volgend op de melding van het wrak aan de ontvanger moet deze binnen de 48 uur

een beschrijving van het wrak opmaken en dit document moet voor het publiek beschikbaar zijn ter inspectie. 422 Hij kan overgaan tot de onmiddellijke verkoop van

het wrak indien hij van oordeel is dat het wrak (1) minder dan £5000 waard is, (2)

zodanig beschadigd is dat er geen voordeel meer is aan het te bewaren, of (3) van

onvoldoende waarde is om er bewaring voor te betalen. 423 Hij mag het eveneens verkopen indien hij van oordeel is dat er binnen het jaar naar alle waarschijnlijkheid geen eigendomsclaim zal komen en de vinder niet heeft gemeld Artikel 10(2) UNESCO Conventie 2001. Artikel 10(4) UNESCO Conventie 2001. 422 Section 238(1)(a) en (2) 1995 Act. 423 Section 240(1)(a)-(c) 1995 Act. 420 421


93

waar hij het wrak precies heeft gevonden. 424 In dit geval kan aan de berger een

voorschot op de bergingsbeloning worden gegeven, betaald met de opbrengst van de verkoop van het wrak en voor rekening van een later betaalbare bergingsbeloning. 425

Indien de waarde van het wrak naar de mening van de ontvanger £5000 overstijgt

moet hij de beschrijving van het wrak doorsturen naar Lloyd’s 426, waar de

kennisgeving op een opvallende plaats moet worden geplaatst. 427 De bepalingen in

Sectie 238 1995 Act hebben als doel potentiële eisers de kans te geven zich bekend te maken, maar het voor het publiek toegankelijk document biedt ook voordelen

aan archeologen. De bepalingen inzake de onmiddellijke verkoop van het wrak zijn van discretionaire aard. Het wordt niet altijd toegepast in de beschreven situaties. Enkel wanneer het de optimale gang van zaken lijkt gaat de ontvanger over tot een onmiddellijke verkoop. 428

D. Beschikking over het wrak De eigenaar van een wrak dat in het bezit van de ontvanger is, heeft een jaar de tijd, te rekenen vanaf het ogenblik dat de ontvanger in bezit van het wrak kwam, om de

ontvanger tot diens voldoening te overtuigen van zijn eigendomsrecht. Na het betalen van de bergingsbeloning, de honoraria en verschuldigde kosten heeft de eigenaar recht op de levering van het wrak of de opbrengst van de verkoop. 429

Zulke eigendomsvorderingen die betrekking hebben op historische schepen zijn

Section 240 (2) 1995 Act. Section 240(3) 1995 Act. 426 Lloyd’s is ’s werelds meest vooraanstaande verzekeringmarkt. Het is een vereniging, een markt van verzekeraars, waarin de leden in een gereglementeerd kader verzekeringsovereenkomsten kunnen sluiten. C. NYS, De Juridische Natuur van de Lloyd’s Syndicats en de wijze waarop haar leden in rechte optreden, Jura Falconis, 1989-1990, 162. 427 Section 238(1)(b) en (3) 1995 Act. 428 S. DROMGOOLE, “United Kingdom” in S. DROMGOOLE (ed.), The Protection of the Underwater Cultural Heritage: National Perspectives in Light of the UNESCO Convention 2001, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 317-318. 429 Section 239(1) 1995 Act. 424 425


94

geen zeldzaam gegeven. 430 Desondanks eist men de meeste historische wrakken niet op.

Indien niemand de eigendom van het wrak claimt, gaat de titel naar de Kroon 431 en

zal de ontvanger verplicht zijn het wrak te verkopen. 432 De titel op het goed dat door de vinder in bezit werd genomen groeit dus niet aan de vinder, maar aan de

Kroon. De vinder/berger bezit het goed dus tijdelijk ofwel voor de eigenaar ofwel voor de Kroon indien er geen gekende eigenaar is. Zijn beloning is louter voor bewezen diensten en impliceert niet dat hij enig eigendomsrecht had verkregen als

gevolg van het boven water halen. Oorspronkelijk gebeurde deze verkoop in elk geval per opbod. Bij de veiling van historische wrakken moesten musea gewoon

mee bieden, net zoals bij de veiling van wrakken voor commerciële berging. De

geïnteresseerde musea hadden vaak niet voldoende budget om op te boksen tegen private bieders. Om die reden gingen veel historisch waardevolle wrakken aan het publiek verloren. Als reactie hierop kwam de Britse gemeenschap van archeologen

met een nieuw beleidsvoorstel specifiek voor historische wrakken, dat sindsdien in de praktijk van toepassing is. 433

De ontvanger maakt een waardering van het wrak op basis van de courante

commerciële waarde en kan dan vrij over het wrak beschikken. De bergingsbeloning wordt berekend op basis van de marktwaardering en wordt,

samen met het honorarium van de ontvanger, betaald door het museum of het instituut dat het wrak ontvangt. Indien men geen gepaste instelling vindt binnen het Verenigd Koninkrijk zal men in overleg met de vinder een gelijkaardige

instelling in het buitenland zoeken. In de praktijk zien veel bergers af van hun

bergingsbeloning wanneer het wrak naar een museum gaat. 434 De Kroon heeft geen

financieel belang bij de overdacht van het wrak aan een museum aangezien de De Nederlandse overheid, als opvolger, vordert de eigendom op alle schepen van de VOC. Supra. Infra. 432 Section 241 1995 Act. 433 S. DROMGOOLE, “United Kingdom” in S. DROMGOOLE (ed.), The Protection of the Underwater Cultural Heritage: National Perspectives in Light of the UNESCO Convention 2001, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 320. 434 A. BOWENS et al., Marine Archaeology Legislation Project, 2004, http://www.englishheritage.org.uk/publications/marine-archaeology-legislation-project/marine-archaeologylegislation.pdf, 10. 430 431


95

marktwaardering enkel dient om de bergingsbeloning te berekenen. Het museum betaalt het bedrag van de waardering niet daadwerkelijk uit aan de Kroon. 435 Met deze regeling heeft men een goed evenwicht gevonden tussen de belangen van de private bergers enerzijds en het algemeen publiek belang anderzijds.

EXELBY, toenmalig ontvanger, geeft DROMGOOLE een mooi voorbeeld van

internationale samenwerking inzake de beschikking over een wrak. Het betreft het

relaas van de scheepsbel van de Prince Leopold, waarvan de vondst in 2001 bij haar werd gemeld. De Prince Leopold was een Belgische ferry die voor Wereldoorlog II

de route Oostende – Dover bevoer. Tijdens de oorlog werd het schip opgeëist door de Britten en nam het deel aan het offensief van de geallieerden op D-Day. Het zonk in 1944 ten zuiden van Isle of Wight. De vinder was bereid de bel te schenken aan een museum en, aangezien er in het Verenigd Koninkrijk geen geschikt museum

werd gevonden, wees EXELBY het “De Plate museum” in Oostende aan als mogelijke bewaarplaats. Het museum was zo blij met de schenking dat het EXELBY en de

vinder heeft uitgenodigd voor de officiële overhandigingsceremonie. 436 E. De Kroon: rechthebbende van niet-geclaimde wrakken

De Merchant Shipping Act 1995 stipuleert dat “Hare Majesteit en Haar Koninklijke erfgenamen hebben recht op alle niet geclaimde wrakken die zijn gevonden in het

Verenigd Koninkrijk of in de Britse territoriale zee behalve op de plaatsen waar Hare Majesteit of één van haar Koninklijke voorgangers dit recht aan een ander persoon heeft verleend”. 437 Dit heet “Het recht van de Kroon op niet geclaimde wrakken”. Het recht van de Kroon op niet geclaimde wrakken is een royal prerogative

right 438. 439Het “Koninklijk Gezag” is de benaming voor de historisch verworven

JOINT NAUTICAL ARCHAEOLOGY POLICY COMMITTEE, Heritage at Sea. Proposals for the better protection of archaeological sites underwater, The National Maritime Museum, 1989, http://www.jnapc.org.uk/Heritage%20at%20Sea.pdf, 10. 436 S. DROMGOOLE, “United Kingdom” in S. DROMGOOLE (ed.), The Protection of the Underwater Cultural Heritage: National Perspectives in Light of the UNESCO Convention 2001, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 320. 437 Section 241 1995 Act. 438 In het Nederlands: “koninklijk gezag”. 435


96

bevoegdheden die formeel worden uitgeoefend door de op zichzelf handelende

monarch, maar die vandaag in de praktijk worden uitgeoefend door de ministers van de regering. 440 Ratio legis van dit Gezag was de monarch beslissingen laten

nemen in het belang van het volk voor kwesties die niet onder de bevoegdheid van

het Parlement vielen. 441 Immers, volgens BLACKSTONE was “de Britse Koning zowel de

opperste bewaker van vrede in het rijk als de verdeler van gerechtigheid”. 442

De Koning had voldoende financiële middelen nodig om deze taken te vervullen. Hij

regeerde in persoon en hij was zelf verantwoordelijk voor de kosten van zijn

bestuur. Zodoende nam de monarch op grond van zijn Koninklijk Gezag allerlei maatregelen die inkomsten genereerden. 443 Eén van die maatregelen was het recht

op wrakken. 444 Een andere maatregel die oorspronkelijk bedoeld was als bron van inkomsten is het recht van de Kroon op gevonden schatten. 445 Dit recht wordt nu

vooral gebruikt om schatten te bewaren voor de natie en niet langer als bron van inkomsten. 446

De geldigheid van dit recht op wrakken werd in 1685 reeds erkend door de Admiralty Court of York 447 en het bestaan van dit recht wordt bevestigd in de

Merchant Shipping Act 1995. Het is een van de oude Koninklijke Voorrechten die doorheen de jaren is blijven bestaan. 448

W. SWADLING, “Property: General Principles” in A. S. BURROWS (ed.), English Private Law, Oxford, Oxford University Press, 2013, 278. 440 T. POOLE, United Kingdom: The Royal Prerogative, International Journal of Constitutional Law, Vol. 8, 2010, 146. 441 L. MAERS & O. GAY, The Royal Prerogative, House of Commons Standard Notes, 2009, SN/PC/03861, 1. 442 W. BLACKSTONE, Commentaries on the Laws of England, a facsimile of the first edition of 1765-1769, Chicago, The University of Chicago Press, 1979, 111. 443 J. WILLIAMS, Prerogative, http://www.1902encyclopedia.com/P/PRE/prerogative.html (consultatie op 11 december 2014). 444 T.FAIRCLOUGH, To codify, or not to codify, the Royal Prerogative: A Political Analysis, onuitg. Bachelorpaper LLB with Legal Studies in Europe University of Reading, 2013, 53. 445 Section 4(1)(b) Treasure Act 1996. 446 W. SWADLING, “Property: General Principles” in A. S. BURROWS (ed.), English Private Law, Oxford, Oxford University Press, 2013, 278. 447 G. BRICE, Maritime Law of Salvage 3rd ed., London, Sweet & Maxwell, 2011, 270. 448 T.FAIRCLOUGH, To codify, or not to codify, the Royal Prerogative: A Political Analysis, onuitg. Bachelorpaper LLB with Legal Studies in Europe University of Reading, 2013, 53. 439


97

Vandaag heeft het begrip “royal prerogative” echter niet meer dezelfde betekenis als bij zijn ontstaan. DICEY stelt dat Koninklijk Gezag nu de naam is “voor de resterende

discretionaire bevoegdheid die op enig moment overblijft in de handen van de

Kroon”. 449 Dit omvat de bevoegdheid om alle daden te stellen die niet moeten

worden gesteund door- of worden overlegd met het Parlement. Oorspronkelijk stelde de monarch deze daden zelf maar tegenwoordig zijn het de ministers van de regering die deze bevoegdheden uitoefenen.

Voor 1688 gingen alle inkomsten van het koninkrijk naar de Koning (“the Crown”) om de algemene uitgaven van de overheid te bekostigen. De Koning had toen zelf

nog de meeste bevoegdheden. Er waren twee soorten inkomsten: de Erfelijke Inkomsten (waarvan het recht op wrakken er één was) en Tijdelijke Inkomsten (tijdelijke belastingen die door de regerende monarch werden ingevoerd). Vanaf

1688 verkreeg het Parlement de controle over de Tijdelijke Inkomsten en ging het in ruil daarvoor de kosten van het leger en Britse vloot dekken. Vervolgens droeg

George III, de toenmalige koning, bij zijn toetreding in 1760 de Erfelijke Inkomsten

over aan het Parlement. Sindsdien gaan alle inkomsten van de Kroon naar het Parlement, dus ook het recht op wrakken en de opbrengst daarvan. De Koning staat

sindsdien op de civil list, een lijst van alle personen aan wie het de Britse overheid jaarlijks een bedrag uitkeert. 450

De opbrengsten van de verkoop van wrakken worden overgemaakt aan het Consolidated Fund. 451 Het Geconsolideerd Fonds is de ontvangstkas of het fonds

waar alle tarieven, belastingen, accijnzen, geldsommen, opbrengsten en inkomsten worden ontvangen die op grond van een Act toekomen aan de Britse staatskas. 452

A. DICEY, Introduction to the Study of the Law of the Constitution Ed. 10, London, Macmillan, 1959, 424. 450 G. PERCIVAL, The Civil List and the Hereditary Revenues of the Crown, The Fortnightly Review, 1901, http://www.andywightman.com/docs/civil_list_crown_1901.pdf, 1-2. 451 In het Nederlands: “Geconsolideerd Fonds”. Section 243(6)(c) 1995 Act. 452 Section 1 Consolidated Fund Act 1816. 449


98

Ik besluit dat het recht van de Kroon op wrakken een oud Koninklijk Voorrecht is

dat vandaag nog steeds geldt. Edoch, het recht op en de opbrengst van wrakken gaat vandaag naar de centrale overheid en niet langer naar de monarch. §2 Protection of Wrecks Act 1973 Als reactie op het veelvuldig plunderen van historische wrakken, een gevolg van de

vrijheid die duikers en bergers kregen onder de Merchant Shipping Act 1894, heeft de Britse regering de Protection of Wrecks Act 1973

453

ingevoerd. De

controlemechanismen die men gebruikt zijn de aanwijzing van een wrak als

beperkt gebied en de vereiste van een vergunning om enige activiteit in het beperkt gebied te mogen uitoefenen. De 1973 Act vindt enkel toepassing in de Britse territoriale zee en aansluitende zone. 454

A. Aanwijzing van een begrensd gebied Section 1(1) van de 1973 Act bepaalt: “Indien de Secretary of State overtuigd is met betrekking tot gelijk welke site in de Britse territoriale zee dat- (a) het is, of kan blijken te zijn, een site waar een schip op of in de zeebodem ligt, en (b)op basis van het historisch, archeologisch of artistiek belang van het schip, of van enige voorwerpen daarin bevat, zou de site moeten worden beschermd tegen ongeautoriseerde tussenkomst, dan kan hij bij beschikking het gebied rond de site aanduiden als beperkt gebied.”

De 1973 Act legt vereisten op voor een toewijzing. Ten eerste “is (de site), of kan blijken te zijn, een site waar een wrak ligt”. Ten tweede moet er “historisch,

archeologisch of artistiek belang van het schip of daarin bevatte voorwerpen” zijn. De zinsnede “of kan blijken te zijn” in de eerste vereiste laat toe dat sites worden

453 454

Hierna “1973 Act”. Section 1(1) 1973 Act.


99

aangewezen die bestaan uit een verzameling voorwerpen die door een schip zijn vervoerd terwijl de restanten van het schip zelf nog niet zijn gevonden. 455

Een voorbeeld van een site die als beperkt gebied werd aangewezen is de

vindplaats van de Resurgam, de eerste mechanisch aangedreven onderzeeër die

zonk in 1880. Na de aanwijzing op 6 juli 1996 volgde uitvoerig archeologisch onderzoek. 456

Het gevolg van de aanwijzing is dat elke persoon een misdrijf pleegt indien hij zonder vergunning van de Secratary of State een van de volgende daden pleegt:

i. “knoeit met, schade toebrengt aan, of gelijk welk deel van het wrak of de daarin vervatte voorwerpen verplaatst; of ii. een duik- of bergingsoperatie uitvoert die gericht is op de verkenning van een wrak of op de verwijdering uit de zeebodem van voorwerpen van een wrak, of gereedschap gebruikt dat is gemaakt of aangepast voor een duik- of bergingsoperatie; of iii. hij deponeert, zodat het zou vallen en achtergelaten op de zeebodem zou liggen, iets dat, indien het op de site van een wrak zou vallen (ongeacht of het zo valt), geheel of gedeeltelijk de site zou

vernielen of de toegang ertoe zou blokkeren of schade zou toebrengen aan een deel van het wrak.” 457

Het komt er op neer dat enkel kijken vanop een afstand toegelaten is. B. De vergunning voor activiteiten op of rond het beschermd wrak De Secretary of State zal enkel een vergunning verlenen aan personen waarvan hij denkt dat ze:

S. DROMGOOLE, “United Kingdom” in S. DROMGOOLE (ed.), The Protection of the Underwater Cultural Heritage: National Perspectives in Light of the UNESCO Convention 2001, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 322. 456 S. WAREING, Resurgam. A Historical & Archaeological Analysis, University of Bristol, Department of Archaeology & Anthropology, 2012, 11. 457 Section 1(3) 1973 Act. 455

De bescherming van onderwater cultureel erfgoed in de Noordzee (i)

100

“competent zijn, en naar behoren geëquipeerd, om een bergingsoperatie uit te voeren op een wijze die geschikt is voor het historisch, archeologisch of artistiek belang van het wrak in kwestie; of

(ii)

andere legitieme redenen hebben om in het gebied datgene te doen wat ze enkel kunnen doen onder de autoriteit van een vergunning.” 458

De bepaling in (i) werd in het verleden vrij letterlijk genomen en de vergunning

werd regelmatig toegekend aan de vinder of berger van de site. Ratio legis van deze

praktijk was dat men verkoos dat deze personen werkten binnen het juridisch kader zodat hun activiteiten konden worden opgevolgd en men hen archeologische

begeleiding kon geven. De redenering blijft tot op vandaag gelden, maar men is

afgestapt van het veelvuldig vergunnen van verstorende activiteiten. De Secretary of State vergunt deze enkel nog in strikt gecontroleerde omstandigheden. 459

De Secretary of State wordt bij het maken van zijn beslissing tot vergunnen bijgestaan en geadviseerd door het Advisory Committee on Historic Wreck Sites en

het relevante erfgoed agentschap. 460 Door de onmiskenbare expertise van zijn leden en door hun belangrijke vertegenwoordiging als stem van academici,

archeologen en museumuitbaters krijgt elke verleende vergunning een voldoende breed draagvlak. 461

Hoewel de 1973 Act geen verschillende vergunningstypes aanduidt, leidt de

bepaling “een vergunning kan worden onderworpen aan voorwaarden en

beperkingen” ertoe dat er toch verschillende vergunningstypes zijn ontstaan. Men verdeelt de vergunningen in vier categorieën. Ten eerste is er de survey licence 462

die bezichtigingsactiviteiten toelaat. Deze activiteiten verstoren de site het minst en

bijgevolg keert de Secretary of State deze vergunning het vaakst uit. Daarnaast is er Section 1(5)(a) 1973 Act. S. DROMGOOLE, “United Kingdom” in S. DROMGOOLE (ed.), The Protection of the Underwater Cultural Heritage: National Perspectives in Light of the UNESCO Convention 2001, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 324. 460 “Cadw” in Wales, “English Heritage” in Engeland, “Historic Scotland and the Environment and Heritage Service” in Schotland. 461 A. BOWENS et al., Marine Archaeology Legislation Project, 2004, http://www.englishheritage.org.uk/publications/marine-archaeology-legislation-project/marine-archaeologylegislation.pdf, 15-16. 462 In het Nederlands: “bezichtigingsvergunning”. 458 459


101

de excavation licence 463. Deze stipuleert toelating om samen met een archeoloog de site uit te graven. De hierbij vergunde activiteit heeft de meest verstrekkende

gevolgen voor de site. Ten derde kan men een visitors licence 464 verkrijgen. Deze

vergunning wordt verleend om de stabiliteit van een site te onderzoeken met het

oog op een vlottere toegankelijkheid voor het publiek, zonder dat men actief werken uitvoert aan de site. Tot slot verleent de Secretary of State de surface

recovery licence voor werken die zich beperken tot het herstel van materiaal dat

zich boven de zeebodem bevindt en waarvoor men dus geen graafwerken moet ondernemen. 465

C. Financiële steun van English Heritage De belangrijkste tekortkoming van de 1973 Act was het ontbreken van een bepaling inzake de voorziening van financiële steun voor archeologisch onderzoek en het

beheer van beschermde sites. 466 Bijgevolg was er meestal onvoldoende budget om de aangewezen sites te laten onderzoeken door professionele, goed opgeleide

onderzoekers. Het meeste werk werd gedaan door amateurduikers die zelf alles financierden.

Door

hun

gebrek

aan

kennis

en

opleiding

waren

de

onderzoeksresultaten niet van een academisch niveau en dus hecht men er meestal weinig waarde aan. Hier kwam verandering in na de invoering van de National

Heritage Act 2002. 467 Terwijl het doel van de 1973 Act was dat men menselijke

tussenkomst op aangewezen sites kon controleren, eerder dan voorzien in hun

algemene zorg, onderzoek en beheer, bepaalt Sectie 33C National Heritage Act

1984 468 dat English Heritage de bevoegdheid heeft om bij te dragen in de kosten van

onderzoek, verwijdering, behoud en onderhoud van elk “beschermd wrak”. Deze In het Nederlands: “uitgravingsvergunning”. In het Nederlands: “bezoekersvergunning”. 465 A. BOWENS et al., Marine Archaeology Legislation Project, 2004, http://www.englishheritage.org.uk/publications/marine-archaeology-legislation-project/marine-archaeologylegislation.pdf, 16. 466 HISTORIC SCOTLAND, Conserving the Underwater Heritage. Historic Scotland Operational Policy Paper, Edinburgh, Historic Scotland, 1999, 2. 467 A. BOWENS et al., Marine Archaeology Legislation Project, 2004, http://www.englishheritage.org.uk/publications/marine-archaeology-legislation-project/marine-archaeologylegislation.pdf, 17. 468 Ingevoerd door Section 6 National Heritage Act 2002. 463 464


102

financiële steun van English Heritage leidde reeds tot een aantal mooie projecten, uitgevoerd door professionele onderzoekers. Men heeft bijvoorbeeld de nodige werken ondernomen om de HMS Colossus te vrijwaren van toekomstige schade door corrosie. 469

§3 Ancient Monuments and Archaeological Areas Act 1979

A. Algemeen De Ancient Monuments and Archeolaeological Areas Act 1979 470 is, naast de

Protection of Wrecks Act 1973, een ander wetgevend initiatief om aangewezen sites te beschermen tegen niet-geautoriseerde menselijke tussenkomst. Dit is de

belangrijkste wetgeving in het Verenigd Koninkrijk voor de bescherming van archeologische vondsten aan land. 471 De 1979 Act voorziet een Schedule 472 waarin

alle monumenten die bescherming verdienen, zijn aangegeven. 473 Het criterium om

een monument in het Schema op te nemen is dat het voor de Secretary of State blijk geeft een “nationaal” belang te hebben. 474 In de praktijk zal hij bij het maken van zijn beslissing worden bijgestaan door de relevante erfgoed agentschappen. 475

Wie werken aan het monument wil uitvoeren heeft de toestemming van de Secretary of State nodig. 476 In tegenstelling tot de excavation licence onder de 1973

Act verleent de Secretary of State onder toepassing van de 1979 Act geen toestemming tot uitvoering van uitgravingswerken. Het beleid gebiedt immers dat

I. OXLEY, English Heritage and Maritime Archaeology: The first three years, Conservation Bulletin, Vol. 48, 2008, 6. 470 Hierna “1979 Act”. 471 I. OXLEY, Towards the Integrated Management of Scotland’s Cultural Heritage: Examining Historic Shipwrecks as Marine Environmental Resources, World Archaeology, Vol. 32, 2001, 417. 472 In het Nederlands: “Schema”. 473 Section 1(1) 1979 Act. 474 Section 1(3) 1979 Act. 475 “Cadw” in Wales, “English Heritage” in Engeland, “Historic Scotland and the Environment and Heritage Service” in Schotland. 476 Section 2(1) 1979 Act. 469


103

een monument uit het Schema in situ moeten worden beschermd in het belang van de toekomstige generaties. 477

B. Van toepassing op scheepswrakken Hoewel de wetgeving vooral de bescherming van monumenten aan land beoogt,

kunnen scheepswrakken evenzeer als monument worden opgenomen in het Schema. De zinsnede “elke site die een voertuig, vaartuig, luchtvaartuig, of de

restanten daarvan bevat” maakt dit duidelijk. 478 De scheepswrakken die in

aanmerking komen kunnen zowel in de binnenwateren als in de Britse territoriale

zee liggen. 479 DROMGOOLE wijst op het ontbreken van een leeftijdsvereiste voor

monumenten om in het Schema te worden opgenomen en dus komen relatief recente wrakken eveneens in aanmerking indien ze van nationaal belang zijn. 480

Men kan hierbij denken aan schepen die gezonken zijn tijdens Wereldoorlog II. C. 1973 Act v. 1979 Act

Een belangrijke bepaling met het oog op de bescherming van scheepswrakken

stipuleert dat sites die zijn aangewezen onder toepassing van de 1973 Act niet

kunnen worden opgenomen in het Schema. 481 Een wrak kan dus niet worden beschermd onder beide Acts. Hieruit volgt de vraag: Welke Act biedt dan de beste bescherming?

Dit is afhankelijk van de omstandigheden en het wrak. Ten eerste, men kon vóór de

National Heritage Act 2002 geen aanspraak maken op financiële steun van de

overheid voor archeologisch onderzoek van een wrak dat werd aangewezen onder S. DROMGOOLE, “United Kingdom” in S. DROMGOOLE (ed.), The Protection of the Underwater Cultural Heritage: National Perspectives in Light of the UNESCO Convention 2001, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 326-327. 478 Section 61(7)(b) 1979 Act. 479 Section 53(1) 1979 Act. 480 S. DROMGOOLE, “United Kingdom” in S. DROMGOOLE (ed.), The Protection of the Underwater Cultural Heritage: National Perspectives in Light of the UNESCO Convention 2001, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 327. 481 Section 61(8)(b) 1979 Act. 477


104

de 1973 Act. Sinds 2002 kunnen de relevante erfgoed agentschappen dit wél. 482

Verder vereist de opname in het Schema dat het relevante erfgoed agentschap zijn verantwoordelijkheid opneemt voor het beheer van het monument, 483 terwijl dit

niet het geval is onder de 1973 Act. Indien het hoofddoel de toegangscontrole van gekende sites is, zodat legitiem onderzoek niet belemmerd wordt door niet-

geautoriseerde interventie, zal men de site beschermen onder toepassing van de

1973 Act. Daarentegen zal men de 1979 Act gebruiken indien de wrakken een belangrijke bron van inkomsten zijn voor de lokale economie wegens de aantrekking van recreatieduikers. 484

Een mooi voorbeeld van een onderwater site die in het Schema staat, is de Scapa

Flow site nabij de Orkney-eilanden. In de beschutte Scapa Flow baai liggen 7 wrakken van Duitse oorlogsschepen die zonken tijdens Wereldoorlog I. Ze zijn sinds de jaren 1960 een graag geziene spot onder duikers en dit heeft er ook toe geleid dat er voorwerpen uit de wrakken zijn geroofd. In 2001 heeft Historic

Scotland, het relevante erfgoed agentschap, beslist de wrakken te beschermen door

ze in het Schema op te nemen. Ze verkozen bescherming onder de 1979 Act boven aanwijzing tot beschermde site onder de 1973 Act omdat de economie van de

Orkney-eilanden

sterk

afhankelijk

is

van

inkomsten

afkomstig

van

recreatieduikers. 485 Het voordeel van de bescherming onder de 1979 Act is dat

duikers zijn toegelaten om de wrakken te bezoeken op een “look but don’t touch” basis zonder dat ze een vergunning nodig hebben.

4.3 HET STANDPUNT VAN HET VERENIGD KONINKRIJK INZAKE DE UNESCO CONVENTIE 2001

Section 33C(1) National Heritage Act 1984. Section 6A 1979 Act. 484 . I. OXLEY, Towards the Integrated Management of Scotland’s Cultural Heritage: Examining Historic Shipwrecks as Marine Environmental Resources, World Archaeology, Vol. 32, 2001, 417. 485 2000 duikers zouden jaarlijk 1 miljoen Pond bijdragen aan de lokale economie. I. OXLEY, Towards the Integrated Management of Scotland’s Cultural Heritage: Examining Historic Shipwrecks as Marine Environmental Resources, World Archaeology, Vol. 32, 2001, 419-420. 482 483


105

Het Verenigd Koninkrijk heeft de UNESCO Conventie 2001 tot op heden niet

geratificeerd. Bij de stemming in 2001 draaide de bezorgdheid van het Verenigd Koninkrijk hoofdzakelijk om drie kwesties die ik hieronder zal duiden. Allereerst wou men de bevoegdheidsuitbreiding van de kuststaat niet aanvaarden omdat dit het bevoegdheidsevenwicht dat in het Zeerechtverdrag werd bereikt zou verstoren.

Vervolgens was het Verenigd Koninkrijk gekant tegen de uitholling van het principe

van soevereine immuniteit van staatsschepen. Tot slot stond het Verenigd

Koninkrijk niet achter het brede toepassingsgebied van de UNESCO Conventie 2001. Het beschermingsregime geldt er immers voor al het OCE, ongeacht hun

archeologische of historisch belang. In 2010, negen jaar na de het sluiten van de UNESCO Conventie 2001, besloot het Joint Nautical Archaeology Policy Committee486

evenwel dat de huidige omstandigheden en meningen uitnodigen tot een herziening van de positie door de Britse regering. 487 Ik zal eindigen met een korte toelichting van de motivering inzake dit besluit.

§1 Argumenten voor weigering van de ratificatie van de UNESCO Conventie 2001

A. Uitbreiding van de bevoegdheid van de kuststaat Het eerste argument dat het Verenigd Koninkrijk aanhaalde bij de weigering van de ratificatie van de UNESCO Conventie 2001 heeft betrekking op de uitbreiding van de bevoegdheden van de kuststaat tegenover diens bevoegdheden die waren

vastgelegd in het Zeerechtverdrag 1982. WILLIAMS citeert de ongepubliceerde

“Comments of the United Kingdom” die het Verenigd Koninkrijk op 28 februari 2000 naar UNESCO stuurde: 488

Hierna “JNAPC”. R. A. YORKE, “Foreword” in R. A. YORKE (ed.), Protection of Underwater Cultural Heritage in International Waters Adjacent to the UK. Proceedings of the JNAPC 21st Anniversary Seminar, Portsmouth, The Nautical Archaeology Society, 2011, ii. 488 M. WILLIAMS, “UNESCO Convention on the Protection of Underwater Cultural Heritage: An Analysis of the United Kingdom’s Standpoint” in R. A. YORKE (ed.), The UNESCO Convention for the Protection of the Underwater Cultural Heritage. Proceedings of the Burlington House Seminar October 2005, Portsmouth, The Nautical Archaeology Society, 2006, 3. 486 487


106

“De noodzaak voor volledige overeenstemming met het Zeerechtverdrag is in het bijzonder belangrijk inzake bevoegdheid van de kuststaat … [de invoering van] nieuwe elementen van

bevoegdheid van de kuststaat inzake onderwater cultureel erfgoed gelegen in de exclusieve economische zone en op het continentaal plat voorbij 24 zeemijl van de basislijn … [zou niet] in volledige overeenstemming zijn met het Zeerechtverdrag.”

In het Zeerechtverdrag neemt men aan dat de kuststaten geen bevoegdheid

betreffende wrakken hebben binnen de exclusieve economische zone of op het continentaal plat. Het Verenigd Koninkrijk erkende dit juridisch vacuüm,

betreffende OCE dat verder dan 24 zeemijl van de basislijn ligt, in het Zeerechtverdrag. Ze waren voorstander van een internationale overeenkomst die

dat probleem aanpakte maar het Verenigd Koninkrijk eiste dat elke oplossing ter zake in overeenstemming moest zijn met het in het Zeerechtverdrag gevestigde

bevoegdheidskader. Hoe dan ook, het Verenigd Koninkrijk vond artikels 9 en 10489

van de UNESCO Conventie 2001 onaanvaardbaar omdat ze de bevoegdheden van de

kuststaat uitbreidde op een wijze die niet in overeenstemming was met het bevoegdheidskader in het Zeerechtverdrag. 490

B. Soevereine immuniteit van staatsschepen en –wrakken Verder heeft het Verenigd Koninkrijk de UNESCO Conventie 2001 niet geratificeerd

omdat het de behandeling van gezonken oorlogs- en andere staatsschepen, in de

UNESCO Conventie 2001, niet aanvaardt. Het Verenigd Koninkrijk is stellig van mening dat zulke schepen recht hebben op soevereine immuniteit en dat ze om die reden onderworpen zijn aan de exclusieve bevoegdheid van de vlaggenstaat,

ongeacht waar het wrak ligt. 491 Hoewel men in de tekst van de UNESCO Conventie

2001 getracht heeft hieraan tegemoet te komen door voor deze wrakken een Artikel 9 kan worden geïnterpreteerd op een manier dat het de kuststaat de bevoegdheid geeft te kunnen eisen dat een activiteit gericht op OCE moet worden gemeld. Artikel 10 zou kunnen worden geïnterpreteerd als zou ze invoeren dat kuststaten de bevoegdheid hebben om activiteiten gericht op OCE te verbieden of toe te staan. 490 UK UNESCO 2001 CONVENTION REVIEW GROUP, “Paper 1. Compatibility: The UNESCO 2001 Convention and the United Nations Law of the Sea Convention 1982”, The UNESCO Convention on the Protection of the Underwater Cultural Heritage 2001: An Impact Review for the United Kingdom, http://www.unesco.org.uk/uploads/UNESCO%20Impact%20Review_2014-02-10.pdf , 37. 491 Infra. 489


107

bijzonder regeling 492 te voorzien, vindt het Verenigd Koninkrijk dat het met de

regeling de balans tussen de rechten van de kuststaat en die van de vlaggenstaat danig uit evenwicht brengt. 493 In het bijzonder wou het Verenigd Koninkrijk (1) dat

de vlaggenstaat zal worden verwittigd door de kuststaat indien men een staatsscheepswrak vindt in de territoriale zee van deze laatste (nu gebruikt men de bewoording zou moeten) en (2) dat in de EEZ en op het continentaal plat in elk geval

een overeenkomst met de vlaggenstaat moet worden bereikt vooraleer men activiteiten gericht op één hunner staatsscheepswrakken machtigt (de bewoording

in elk geval staat niet in de tekst van de UNESCO Conventie 2001). 494 In Deel IV ga ik

dieper in op het bijzonder statuut van gezonken staatsschepen. C. Gebrek van een “betekenis”-vereiste voor wrakken

De brede definitie van OCE in de UNESCO Conventie 2001, namelijk “… alle sporen van menselijk bestaan die een cultureel, historisch of archeologisch karakter hebben …”, 495 staat in sterk contrast met het Britse beleid waar men selectief is bij de

aanwijzing van beschermingsstatuten voor wrakken onder toepassing van sectie 1

1973 Act. 496 Enkel wrakken van een archeologisch, historisch of artistiek belang

(wrakken met betekenis) komen in aanmerking voor bescherming. Wrakken met een beschermd statuut mag men niet betreden of onderzoeken zonder vergunning. Daarentegen heeft men voor niet-aangewezen sites geen vergunning nodig en mag men

vrij

beschikken

over

het

wrak.

Er

is

immers

geen

algemene

vergunningsvereiste voor het onderzoek van archeologisch materiaal. Omdat de

aanwijzing van het beschermingsstatuut in het Verenigd Koninkrijk intrinsiek verbonden is met de vergunningsvereiste, scheen de UNESCO Conventie 2001 het

Verenigd Koninkrijk te verplichten massaal beschermingsstatuten aan te wijzen Supra. artikels 7(3), 10(7) en 12(7) UNESCO Conventie 2001. S. DROMGOOLE, “United Kingdom” in S. DROMGOOLE (ed.), The Protection of the Underwater Cultural Heritage: National Perspectives in Light of the UNESCO Convention 2001, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 326-339-340. 494 S. Dromgoole, “Why the UK should reconsider the UNESCO Convention 2001” in R. A. YORKE (ed.), Protection of Underwater Cultural Heritage in International Waters Adjacent to the UK. Proceedings of the JNAPC 21st Anniversary Seminar, Portsmouth, The Nautical Archaeology Society, 2011, 27. 495 Artikel 1 UNESCO Conventie 2001. 496 Supra. 492 493

De bescherming van onderwater cultureel erfgoed in de Noordzee met

als

gevolg

dat

de

minister

zich

over

een

108 karrenvracht

aan

vergunningsaanvragen zou moeten buigen. 497 WILLIAMS citeert de motivatie voor de

weigering van het Verenigd Koninkrijk: 498

“… De tekst verplicht staten om zeer hoge beschermingstandaarden uit te breiden tot élk

OCE… Men schat dat er ongeveer 10000 wrakken liggen in het Brits bevoegdheidsgebied … Het Verenigd Koninkrijk meent dat het beter zijn inspanningen en middelen op de meest belangrijke en unieke exemplaren kan richten …”

Met de verplichting tot aanwijzing en vergunning van 10000 wrakken in gedachte, voegde het Verenigd Koninkrijk daar nog aan toe dat 499

“Het eenvoudigweg onmogelijk zou zijn om de toepassing van de regels van de Annex af te dwingen voor elk van de duizenden wrakken”.

Desalniettemin heeft het Verenigd Koninkrijk er op gewezen dat de weigering er vooral is gekomen omdat de brede definitie van OCE uit de UNESCO Conventie 2001

niet strookt met de keuze van het Verenigd Koninkrijk om slechts bepaalde wrakken aan te duiden als OCE, eerder dan omwille van de grote werklast die zou ontstaan ten gevolge van een implementering. 500

§2 Stemmen die de Britse Regering oproepen tot ratificatie

497 A. FIRTH, “Underwater Cultural Heritage off England: character and significance” in R. A. YORKE (ed.), Protection of Underwater Cultural Heritage in International Waters Adjacent to the UK. Proceedings of the JNAPC 21st Anniversary Seminar, Portsmouth, The Nautical Archaeology Society, 2011, 18. 498 M. WILLIAMS, “UNESCO Convention on the Protection of Underwater Cultural Heritage: An Analysis of the United Kingdom’s Standpoint” in R. A. YORKE (ed.), The UNESCO Convention for the Protection of the Underwater Cultural Heritage. Proceedings of the Burlington House Seminar October 2005, Portsmouth, The Nautical Archaeology Society, 2006, 8. 499 A. FIRTH, “Underwater Cultural Heritage off England: character and significance” in R. A. YORKE (ed.), Protection of Underwater Cultural Heritage in International Waters Adjacent to the UK. Proceedings of the JNAPC 21st Anniversary Seminar, Portsmouth, The Nautical Archaeology Society, 2011, 20. 500 Ibid.


109

Het JNAPC heeft in 2010 besloten de Britse regering te adviseren tot een herziening van diens houding tegenover de UNESCO Conventie 2001. Meer nog, het JNAPC adviseert over te gaan tot een ratificatie. Ze zijn tot dit besluit gekomen na een

nieuw licht te hebben geworpen op de argumenten die het Verenigd Koninkrijk in 2001 naar voor bracht bij de motivering van de weigering tot ratificatie. Men heeft met name de argumenten inzake niet-overeenstemming met het Zeerechtverdrag 1982 en het verworpen regime voor staatsschepen weerlegd. A. Overeenstemming met het Zeerechtverdrag 1982 DROMGOOLE, lid van het JNAPC, wijst op een aantal “constructieve onduidelijkheden”

in de artikels 9 en 10 UNESCO Conventie 2001 “die opzettelijk in de tekst werden

gelaten opdat ze meer dan één interpretatie zouden toelaten, in een poging om consensus te bereiken over de meest betwistte kwesties … Alle partijen zijn echter gebonden door artikel 311(3) Zeerechtverdrag 1982 dat absoluut duidelijk maakt dat navolgende verdragen de basisprincipes van het Zeerechtverdrag 1982 niet mogen verstoren. Om die reden zijn de partijen gebonden om de bepalingen van de UNESCO Conventie 2001 niet te interpreteren op een manier die ingaat tegen het bevoegdheidsevenwicht inzake het continentaal plat en de EEZ dat in het Zeerechtverdrag 1982 werd opgenomen”. 501 Verder besluit DROMGOOLE dat het Verenigd Koninkrijk de andere partijstaten beter

kan wijzen op hun verplichtingen ingevolge het Zeerechtverdrag 1982 wanneer ze

werken onder het regime van de UNESCO Conventie 2001, eerder dan wanneer ze werken buiten dit regime. 502

B. De positie van gezonken staatsschepen

S. Dromgoole, “Why the UK should reconsider the UNESCO Convention 2001” in R. A. YORKE (ed.), Protection of Underwater Cultural Heritage in International Waters Adjacent to the UK. Proceedings of the JNAPC 21st Anniversary Seminar, Portsmouth, The Nautical Archaeology Society, 2011, 27. 502 Ibid. 501


110

Daarnaast heeft het JNAPC het argument betreffende de positie van staatsschepen

herbekeken. Het Verenigd Koninkrijk vond de bewoording en de plichten in de

UNESCO Conventie 2001 ten aanzien van staatsschepen te licht. 503 Nochtans

bepaalt artikel 3 UNESCO Conventie 2001 dat “niets in de UNESCO Conventie mag afbreuk doen aan de rechten, bevoegdheid en plichten van de Staten onder

internationaal recht …”. Zodoende kunnen de rechten van het Verenigd Koninkrijk inzake gezonken staatsschepen niet minder zijn onder de UNESCO Conventie 2001

dan wat ze onder algemeen internationaal recht zijn. Bovendien moet men in

gedachte houden dat men met de hele tekst moet rekening houden en niet enkel met de bepalingen die specifiek op staatsscheepswrakken zijn gericht. Dit leidt ertoe dat in situ bescherming in principe zal voorgaan op een machtiging die

activiteiten gericht op het wrak toelaat. 504 Tevens legt artikel 2(2) UNESCO

Conventie 2001 een samenwerkingsplicht op aan de partijen bij de bescherming van OCE. Op grond van de deze redenen besluit het JNAPC dat de UNESCO Conventie

2001

de

positie

van

het

Verenigd

staatsscheepswrakken eerder bijstaat dan ondermijnt. 505

Koninkrijk

inzake

C. De “betekenis”-vereiste voor OCE GUÉRIN verduidelijkt dat “een “betekenis”-vereiste doelbewust werd weggelaten uit de

definitie van OCE in de UNESCO Conventie 2001 om reden dat “betekenis” erg moeilijk

te definiëren valt door een juridisch instrument. … Dit betekent echter niet dat de Partijstaten al het bestaand onderwater erfgoed moeten bovenhalen. Men moet eerst in situ bewaring overwegen en men mag enkel denken aan opgraving indien dit met een geldige wetenschappelijke of publieke reden bekleed is”. 506

Supra. Artikel 2(5) UNESCO Conventie 2001. 505 S. Dromgoole, “Why the UK should reconsider the UNESCO Convention 2001” in R. A. YORKE (ed.), Protection of Underwater Cultural Heritage in International Waters Adjacent to the UK. Proceedings of the JNAPC 21st Anniversary Seminar, Portsmouth, The Nautical Archaeology Society, 2011, 27-28. 506 U. GUÉRIN, “Objectives, benefits to States Parties, and implementation of the UNESCO Convention on Underwater Cultural Heritage (2001)” in R. A. YORKE (ed.), Protection of Underwater Cultural Heritage in International Waters Adjacent to the UK. Proceedings of the JNAPC 21st Anniversary Seminar, Portsmouth, The Nautical Archaeology Society, 2011, 30. 503 504


111

Dat neemt niet weg dat de Secretary of State en zijn adviseurs een enorme opdracht

te wachten zou staan, wegens de koppeling van de vergunningsvereiste aan

monumenten en niet aan activiteiten, indien men alle wrakken in de Britse territoriale zee individueel zou moeten beoordelen.

Het JNAPC wijst erop dat het ontbreken van een “betekenis”-vereiste in de UNESCO

Conventie 2001 niet betekent dat men sites moet aanduiden zonder in rekening te

nemen of een site al dan niet betekenisvol is. Daarnaast adviseert het aan het Verenigd Koninkrijk om hun keuze van erfgoedbeleid te herzien in het licht van de zware administratie die ermee gepaard gaat. 507

Het JNAPC heeft, zoals aangetoond, de redenen die het Verenigd Koninkrijk had aangehaald bij de weigering tot ratificatie, grotendeels weerlegd.

5. CONCLUSIE

De regelingen inzake de bescherming van scheepswrakken in respectievelijk België,

Nederland en het Verenigd Koninkrijk vertonen veel gelijkenissen, maar evenzeer

zijn er enkele belangrijke verschillen. Ik zet de overeenkomsten en differenties hier nog eens op een rijtje.

Allereerst vertrekt men in het Verenigd Koninkrijk vanuit de algemene

bergingsregeling, die van toepassing is op alle wrakken, ongeacht hun leeftijd. Om een bescherming te kunnen bieden aan bepaalde wrakken heeft men 2 Acts in het

leven geroepen die, zonder aan de principes van het bergingsrecht te raken, een in situ bescherming vooropstellen voor aangewezen wrakken. In België en Nederland vertrekt de bescherming van een historisch wrak uit wetgeving die specifiek gericht

is op de bescherming van cultureel erfgoed. In Nederland is dit de Monumentenwet,

een wet die op al het Nederlands cultureel erfgoed van toepassing is. In België A. FIRTH, “Underwater Cultural Heritage off England: character and significance” in R. A. YORKE (ed.), Protection of Underwater Cultural Heritage in International Waters Adjacent to the UK. Proceedings of the JNAPC 21st Anniversary Seminar, Portsmouth, The Nautical Archaeology Society, 2011, 18-20. 507


112

hebben we de recente Wet betreffende de bescherming van het cultureel erfgoed onder water. Ook België en Nederland stellen in situ bescherming voorop.

De in situ bescherming van OCE heeft echter contrasterende toewijzingen van het eigendomsrecht tot gevolg. In Nederland en het Verenigd Koninkrijk behoudt de

oorspronkelijke eigenaar zijn eigendomsrecht op het wrak zolang hij hier geen afstand van gedaan heeft. De beslissing van de bevoegde autoriteit om het wrak een beschermd statuut toe te kennen, en bijgevolg het wrak in situ te beschermen, doet

hier geen afbreuk aan. In België daarentegen, behoort het eigendomsrecht van het

wrak, dat geen staatsschip is en waarvan men vermoedt dat het OCE is, toe aan de Belgische Staat vanaf de melding. Wanneer men bovendien per Koninklijk Besluit

beslist over te gaan tot in situ bescherming van het wrak, behoudt de Belgische Staat het eigendomsrecht en is een eigendomsvordering van de oorspronkelijke

eigenaar uitgesloten. Sterker nog, de Belgische wetgeving voorziet noch

compensatie voor de oorspronkelijke eigenaar noch enige beroepsmogelijkheid noch een termijn betreffende de beslissingsmogelijkheid tot in situ bescherming bepaald.

De drie landen kennen een meldingsplicht voor vondsten. In het Verenigd Koninkrijk moet men de vondst van elk soort wrak melden, maar met “vondst” bedoelt men “inbezitneming”. Het bergingsrecht laat immers toe dat niet-

beschermde vondsten in zee door gelijk wie in bezit kunnen worden genomen.

Daarnaast geldt de meldingsplicht enkel voor wrakken die men in zijn bezit heeft genomen en niet voor wrakken die men heeft ontdekt zonder dat verdere

inmenging heeft plaatsgevonden. In Nederland en België is de meldingsplicht iets genuanceerder: enkel de vondst van wrakken met een cultureel, historisch of

archeologisch karakter, of waarvan men vermoedt dat ze zulk karakter hebben,

moet men melden. Bovendien mag men niet overgaan tot berging of inbezitneming van het gevonden wrak. De Belgische en Nederlandse meldingsplicht strekt zich

niet uit tot wrakken die het gevolg zijn van actuele scheepsrampen. In het Verenigd Koninkrijk en België moet men de vondst melden bij één bepaalde ontvanger. In

Nederland daarentegen is melding mogelijk bij de verschillende provinciale of gemeentelijke depots. In alle drie de landen is het de minister (of Secretary of State


113

in het Verenigd Koninkrijk) die beslist over de toekenning van een beschermingsstatuut aan een wrak.

In het Verenigd Koninkrijk kan de berger op grond van zijn bergingsdaad nooit

eigenaar van het wrak worden. De ontvanger zal het wrak ofwel aan de eigenaar bezorgen, indien hij deze vindt, ofwel verkopen ten behoeve van de Kroon, in welk geval de berger het wrak zou kunnen kopen. De berger heeft wel altijd recht op een

bergingsvergoeding. Zoals aangetoond wordt de bescherming van OCE aanzienlijk gehinderd door dit recht op een bergingsbeloning. Dit is immers een belangrijke

drijfveer voor bergers om waardevolle wrakken boven water te halen in zones waar geen beschermingsregels gelden. De 1973 Act en de 1979 Act bieden geen soelaas daar deze beschermingsbepalingen enkel toepassing vinden in de Britse territoriale zee en aansluitende zone.

In België kan de vinder in twee gevallen eigenaar worden van het wrak: ofwel

indien de minister beslist dat het wrak geen OCE is en er niemand tijdig het eigendomsrecht opeist, ofwel indien men noch een openbaar bestuur, openbare

instelling of museum met interesse in het OCE noch de eigenaar kan vinden. In Nederland kan de vinder nooit eigenaar worden. Indien de eigenaar niet bekend is, behoort het wrak toe aan de Nederlandse Staat. Bij Belgische schepen die na 1879

zijn gezonken, moet men voor het eigendomsrecht bovendien rekening houden met een desgevallend abandonnement wat er toe leidt dat de verzekeraar eigenaar is. In

België kan de vinder, door de loutere ontdekking, in sommige omstandigheden

eigenaar worden maar hij heeft geen recht op een vindersloon. In het Verenigd Koninkrijk kan de vinder, die het wrak in bezit heeft genomen, op basis van zijn “vinden” altijd aanspraak maken op een vindersbeloning maar nooit op het

eigendomsrecht. In Nederland kan de vinder nooit eigenaar worden en is er evenmin sprake van een vindersbeloning voor wrakken.

Bovendien geldt de Belgische regeling in de territoriale zee, de aansluitende zone,

de EEZ en op het continentaal plat, terwijl de regelingen van Nederland en het Verenigd Koninkrijk enkel van toepassing zijn in hun territoriale zee en aansluitende zone.


114

Aangespoelde voorwerpen die afkomstig zijn van een gezonken schip vallen in het Verenigd Koninkrijk onder het begrip “wrak” en genieten dus dezelfde regeling als

het gezonken schip. In België vallen aangespoelde voorwerpen niet onder de bescherming die van toepassing is op het wrak waarvan ze afkomstig zijn. De beschermingswet van 4 april 2014 is enkel van toepassing op cultureel erfgoed dat

onder water ligt en strandvondsten liggen nu eenmaal niet onder water. De

Belgische regeling voor strandvondsten gebiedt dat men van de vondst moet

afblijven en deze moet melden. De vinder wordt evenmin eigenaar. Dit is niet zo in Nederland: daar mag degene die iets toevallig vindt (dus niet door opgraving) en waarvan de eigenaar onbekend of niet te vinden is, zijn vondst houden.

Nederland, België en het Verenigd Koninkrijk leggen alle drie een vergunningsplicht

op aan al wie enige vorm van inmenging wil bedrijven ten aanzien van het beschermde wrak.

Ik besluit dat het zal afhangen van wie belanghebbende is om de ene dan wel de

andere nationale regeling te verkiezen. Vanuit een archeologisch standpunt valt de Belgische regeling te verkiezen om reden dat België partij is bij de UNESCO

Conventie 2001. Dit heeft als voordeel dat de beschermingsmaatregelen, in tegenstelling tot wat in Nederland en het Verenigd Koninkrijk geldt, zich

uitstrekken over de EEZ en het continentaal plat. Bovendien maakt België deel uit van het internationaal samenwerkingskader, zoals bepaald in de UNESCO

Conventie 2001, en heeft het met de eigendomsverkrijging van de Belgische Staat een, hoewel disproportionele, zeer sterke beschermingsmaatregel ingevoerd.

Desalniettemin hebben Nederland en het Verenigd Koninkrijk ook een, vanuit een

standpunt dat bescherming vooropstelt, goede beschermingsregeling. Men verkiest er immers evenzeer in situ bescherming. Een vergunning is eveneens vereist voor

het aanbrengen van wijzigingen aan het wrak. Daarenboven hebben het Verenigd

Koninkrijk en Nederland een langere traditie van bescherming van OCE dan België.

Het valt dus nog af te wachten hoe de Belgische wetgeving in praktijk zal worden omgezet.


115

Vanuit het standpunt van de oorspronkelijke eigenaar van het wrak is Belgische

wetgeving allerminst de te wensen regeling. De disproportionaliteit van de

eigendomsverkrijging door de Belgische Staat en de rechtsonzekerheid over de

eigen rechten op het wrak betekenen een zeer zwakke positie voor wie eigenaar was op het ogenblik van het zinken. De regelingen in Nederland en het Verenigd

Koninkrijk zijn daarentegen veel genereuzer voor de oorspronkelijke eigenaar. Hij

behoudt er immers zijn eigendomsrecht bij de melding en hij heeft een termijn om dit te bewijzen, ongeacht de bevoegde autoriteit overgaat tot in situ bescherming.

Enkel wrakken waar de eigenaar afstand van gedaan heeft of die na de vermelde termijn geen bekende eigenaar hebben, komen toe aan de Staat.

Nederland en het Verenigd Koninkrijk staan niet ver van een ratificatie van de UNESCO Conventie 2001. Ik moedig ten stelligste aan dat zij dit zo snel mogelijk doen zodat ook zij zullen behoren tot het internationaal samenwerkingskader en er vervolgens

in

hun

EEZ

en

op

hun

continentaal

plat

een

betere

beschermingsregeling komt dan die van het Zeerechtverdrag 1982, welke nu in die gebieden van toepassing is. Op die manier zal een betere bescherming geboden

worden aan al het OCE in de Noordzee, en niet enkel in de Belgische zones en de territoriale zee en de aansluitende zone van de twee andere landen.


116

DEEL IV. WRAKKEN VAN STAATSSCHEPEN: EEN BIJZONDER STATUUT

1. INLEIDING Zoals reeds aangegeven in Deel I vallen wrakken van staatsschepen niet onder het beschermingsregime van private scheepswrakken. De belangen van de staten zijn

te groot. Om die reden willen ze de toegang tot hun wrakken zoveel mogelijk

ontzeggen aan anderen. De duiding van de bescherming van staatsscheepswrakken

is onontbeerlijk als men de bescherming van OCE in de Noordzee bespreekt om reden dat de Noordzee bezaaid ligt met oorlogswrakken van beide Wereldoorlogen.

In dit deel preciseer ik eerst het statuut van gezonken staatsschepen in het

algemeen internationaal recht. Door het principe van immuniteit en het eigendomsrecht te onderzoeken zal duidelijk worden dat in het internationaal recht niet over elk aspect van het statuut van staatscheepswrakken duidelijkheid bestaat. Over deze kwestie is veel geschreven door Amerikaanse rechtsgeleerden. Omdat de

Verenigde Staten van Amerika echter geen partij zijn bij de UNESCO Conventie

2001 en evenmin van het Verdrag van 10 april 1926 is het niet altijd duidelijk of de

meningen en redeneringen van deze auteurs mogen worden toegepast op de situaties waarbij de betrokken staten wél partij zijn bij één of beide net vermelde verdragen.

Vervolgens zal ik de regeling in het Verenigd Koninkrijk duiden. Het Verenigd Koninkrijk historisch gezien de grootste zeemacht in de Noordzee. Door hun aandeel in vele oorlogen en zeeslagen hebben zij een aanzienlijk aantal militaire- en

andere staatsschepen verloren. Het Britse Parlement heeft een Act afgekondigd die

er op gericht is de vele slachtoffers een eervolle laatste rustplaats te geven door de sites van militaire wrakken een bijzondere bescherming te geven, verschillend van de bescherming inzake private scheepswrakken die hierboven werd besproken.


117

België en Nederland hebben geen aparte regeling voor de behandeling van staatsscheepswrakken afgekondigd, maar ze respecteren de immuniteit van deze wrakken.

Tot slot preciseer ik de regeling inzake gezonken staatsschepen die in de UNESCO Conventie 2001 werd opgenomen. De komende 4 jaar zullen alle oorlogswrakken van Wereldoorlog I onder de toepassing van de UNESCO Conventie 2001 vallen voor wat betreft de regels inzake staatsschepen om reden dat de leeftijdsgrens van

100 jaar voor OCE wordt overschreden. Hoewel zo goed mogelijk naar een middenweg werd gezocht opdat alle staten de regeling zouden aanvaarden, is dit laatste niet volledig gebeurd.

2. HET STATUUT VAN STAATSSCHEEPSWRAKKEN IN HET INTERNATIONAAL RECHT

2.1 IMMUNITEIT VAN STAATSSCHEPEN Het internationaal recht erkent dat staatsschepen en hun bijbehorende artefacten

in de volle zee volledige immuniteit hebben van de rechtsbevoegdheid van enige andere staat dan hun vlaggenstaat. 508 Dit principe van immuniteit wordt

doorgetrokken voor staatsschepen die in de EEZ van een andere staat varen “voor

zover het niet onverenigbaar is” met de regeling betreffende de EEZ uiteengezet in Deel V van het Zeerechtverdrag 1982. 509 Verder geldt de immuniteit ook in de territoriale zee voor zover het staatsschip de regels van onschuldige doorvaart naleeft. 510

MIGLIORINO zegt dat men als gevolg van deze immuniteit “schepen niet mag tegenhouden, gevangenhouden, in beslag nemen of op gelijk welke wijze onderwerpen

aan agressief gedrag door een buitenlands schip”. 511 Onder toepassing van het Artikels 8 en 9 van het Verdrag inzake de Volle Zee van 1958; Artikels 95 en 96 Zeerechtverdrag. Artikel 58(2) Zeerechtverdrag. Deel V handelt over de exclusieve economische zone. 510 Artikel 32 Zeerechtverdrag; J. A. ROACH, Sunken Warships and Military Craft, Marine Policy, Vol. 20, 1996, 351. 511 L. MIGLIORINO, “The Recovery of Sunken Warships in International Law” in B. VUKAS (ed.) Essays on the New Law of the Sea, Zagreb , Sveucilisnanaklada Liber, 1985, 251. 508 509


118

Verdrag van 10 april 1926, en dus geldend op de betrekkingen tussen de

Partijstaten 512, betekent immuniteit dat deze schepen “niet in beslag genomen,

aangehouden of vastgehouden worden ten gevolge van enigerlei gerechtelijke maatregel, noch onderworpen worden aan een rechtsvordering ‘in rem’ ”. 513 Met “in beslag nemen” en “rechtsvordering in rem” gebruikt men verschillende

bewoordingen om een zelfde rechtshandeling aan te wijzen. Ik meen dat men met

de definitie van immuniteit in het Verdrag van 10 april 1926 eveneens “agressief gedrag door een buitenlands schip” impliciet verbiedt. De immuniteit van het Verdrag van 10 april 1926 kan echter niet worden ingeroepen tegen drie bepaalde rechtsvorderingen, op voorwaarde dat de rechtsvordering wordt ingesteld bij de bevoegde rechtbank 514 van de Staat die eigenaar is van het schip 515 : (1)

rechtsvorderingen wegens aanvaring of andere scheepvaartongevallen, (2) rechtsvorderingen

wegens

hulp,

berging

of

avarij-grosse

516

,

en

(3)

rechtsvorderingen wegens herstelling, levering of andere overeenkomsten op het schip betrekking hebbend. 517

Wanneer een schip eigendom is van de overheid en het gebruikt wordt voor

commerciële doeleinden geldt het algemene principe dat dit schip in vredestijd onder de regeling van het gewoon maritiem privaatrecht valt en het bijgevolg geniet het geen immuniteit. 518

2.2 BEHOUD VAN IMMUNITEIT NA HET ZINKEN VAN HET SCHIP

Alle landen die grenzen aan de Noordzee zijn partij van het Verdrag van 10 april 1926. https://verdragenbank.overheid.nl/nl/Verdrag/Details/003839 (consultatie op 10 december 2014). 513 Artikel 3, §1 Verdrag van 10 april 1926. 514 In België is de Rechtbank van Koophandel bevoegd. Boek II, Titel II, artikel 46 e.v. Wetboek van Koophandel, ingelast door de Wet van 28 november 1928. 515 Artikels 3, §1 en §3 Verdrag van 10 april 1926. 516 Het Nederlands Burgerlijk wetboek omschrijft een averij-grosse als volgt: “Er is een avarij-grosse handeling, wanneer - en alleen wanneer - enige buitengewone opoffering of uitgave opzettelijk en redelijkerwijs wordt verricht of gedaan voor de gemeenschappelijke veiligheid met het doel de goederen, betrokken bij een gemeenschappelijke met een zeeschip uitgevoerde onderneming, voor gevaar - hoe of door wiens toedoen dit ook zij ontstaan - te behoeden.” Artikel 8:610 BW. 517 Artikel 3, §1, 1º-3º Verdrag van 10 april 1926. 518 E. BOESTEN, Archeological and/or historic valuable shipwrecks in international waters, Den Haag, T.M.C. Asser Press, 2002, 144-145. 512


119

§1 Onzekerheid over het behoud van het statuut van “schip” Er is echter wat onzekerheid rond de vraag naar het al dan niet van toepassing zijn van het immuniteitsprincipe nadat het staatsschip gezonken is. Enerzijds zijn er

commentatoren die argumenteren dat de immuniteit niet wordt voortgezet. Zo stelt MIGLIORINO dat “de meest algemene eigenschap in de definitie van ‘schepen’ hun

vermogen om te varen is; als ze niet kunnen varen, worden ze niet beschouwd als schepen.”. 519 Dit geldt eveneens voor staatsschepen. Bijgevolg zijn gezonken staatsschepen niet langer onderworpen aan de rechtsbevoegdheid van de vlagstaat

die op operationele staatschepen van toepassing is en behouden ze evenmin hun immuniteit. Dit argument leidt ertoe dat de vlaggenstaat, in die hoedanigheid geen,

berging kan verbieden die wordt ondernomen door een andere staat of private operator. 520

Er is echter een andere denkschool die van mening is dat gezonken schepen hun statuut als “schip” wél behouden. Zo stelt O’CONNELL dat “ongeacht wat zijn karakterisering in het lokaal recht is, een gezonken schip moet worden geacht het

recht van zijn vlagstaat te behouden aangezien het een schip blijft.” 521 STARKLE is van mening dat “vanuit het oogpunt van internationaal publiekrecht de belangrijke

kwestie niet is of een wrak kan bestempeld worden als schip, maar wel of de vlaggenstaat rechtsbevoegdheid vordert over het wrak, ongeacht dit nu een schip is of niet. Vanuit zijn oogpunt, is het de vlaggenstaat, onder toepassing van artikel 5 van de Conventie inzake de Volle Zee, die de nationaliteit bepaalt en is de vlagstaat ook degene die bepaalt of een wrak al dan niet een schip is en ze bepaalt eveneens onder welke omstandigheden een schip zijn nationaliteit kan verliezen. Het zinken van het schip op zichzelf is niet voldoende om het schip zijn nationaliteit te doen verliezen. Het is aan de nationale regelgever om te bepalen wanneer een wrak niet langer zal beschermd worden.” 522 L. MIGLIORINO, “The Recovery of Sunken Warships in International Law” in B. VUKAS (ed), Essays on the New Law of the Sea, Zagreb , Sveucilisnanaklada Liber, 1985, 251. 520 S. DROMGOOLE, Underwater Cultural Heritage and International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 137. 521 D. P., O’CONNELL, The International Law of the Sea, vol. II, Oxford, Clarendon Press, 1984, 913-914. 522 G. STARKLE, Les épaves de navires en haute mer et le droit international. Le cas du ‘Mont-Louis’, Revue Belge de droit international, 1984, 506-507. 519


120

§2 De vlaggenstaat behoudt het eigendomsrecht

A. Algemeen Terwijl men het niet eens is over het behoud van het statuut “schip” bij een gezonken schip staan commentatoren en staten min of meer op één lijn over het

behoud van eigendom door de vlaggenstaat nadat het schip gezonken is. De statenpraktijk bevestigt de goed gevestigde regel van internationaal recht dat de

titel op staatsschepen enkel verloren gaat door verovering of overgave tijdens de strijd (voor het zinken), door een internationale overeenkomst, of door een

expliciete daad van afstand, gift of verkoop door de staat in overeenstemming met de relevante principes van internationaal recht en het recht van de vlaggenstaat die heerst over de afstand van staatseigendom. 523

In het geval van oorlogsschepen en andere staatsschepen is afstand moeilijk aan te tonen, zeker wanneer het nationale recht de expliciete verzaking van titel vereist

om van afstand te kunnen spreken. 524 Eens de vijandigheden een einde hebben

genomen, verkrijgen de strijdende partijen geen enkele titel op staatsschepen door deze te doen zinken. De vlaggenstaat verliest eveneens niet de eigendom door het

louter verstrijken van tijd. Een kuststaat verkrijgt geen enkel eigendomsrecht over

een gezonken staatsschip gegrond op de enkele reden dat het wrak gelegen is op

dat deel van de zeebodem dat onder zijn rechtsbevoegdheid valt. De staatsschepen behouden hun statuut als publieke staatseigendom en vervolgens kan de staat elke fysieke tussenkomst bij die eigendom verbieden en zelfs in die mate dat het gebiedt dat het wrak op de bodem moet blijven liggen. De kuststaat heeft wel controle over

de wijze waarop de toegang tot het wrak plaatsvindt maar het beleid van de meeste

J. A. ROACH, Sunken Warships and Military Craft, Marine Policy, Vol. 20, 1996, 352. J. YEATES, Clearing up the confusion: A Strict Standard of Abandonment for Sunken Public Vessels, University of San Francisco Maritime Law Journal, Vol. 12, 1999-2000, 374.

523 524


121

overheden schrijft voor dat dit in overleg met de soevereine staat gebeurt. 525 Het

belang van deze eigendomsrechten in geval van ongewilde berging werd uitgedrukt in de zaak van ‘Juno’ en ‘La Galga’ (Sea Hunt). 526 B. Bevestiging in de zaak Sea Hunt

De zaak Sea Hunt gaat over twee Spaanse oorlogsschepen, met name de Juno en La

Galga. Beide schepen zonken voor de kust van de staat Virginia ten gevolge van een

storm respectievelijk ongeveer 220 en 270 jaar geleden. Het zinken van de Juno

ging gepaard met het verlies van 425 mensenlevens. 527 De staat Virginia en de ontdekkers van het wrak (Sea Hunt Inc. 528) stonden voor de rechter tegenover

Spanje en de Verenigde Staten van Amerika. Sea Hunt Inc. had van de staat Virginia een vergunning gekregen om het wrak te doorzoeken. Toen Spanje vernam dat een

vergunning voor commerciële exploitatie was verleend, tekende het diplomatiek protest aan. Ondanks dit protest ging de exploitatie door Sea Hunt Inc. toch door. De Amerikaanse overheid wou in deze zaak zijn eigen beleid inzake de bescherming van soevereine gezonken staatsschepen kracht bijzetten. 529

Ze behandelde de vraag naar eigendomsrecht en de rechten van de eigenaar bij

ongewilde berging. Sea Hunt argumenteerde dat de eigenaar afstand had gedaan van de schepen en dat het recht had op exploitatie van de sites op grond van de

vergunning die het van de staat Virginia had gekregen. Het Fourth Circuit Court of Appeal 530 oordeelde bij beide wrakken in het voordeel van Spanje. 531 Het Hof stelde

dat expliciete afstand de regerende norm was omdat Spanje zijn titel had doen A. STRATI, The Protection of the Underwater Cultural Heritage: An emerging objective of the contemporary Law of the Sea, Den Haag, Kluwer Law International, 1995, 221-222; J. A. ROACH, Sunken Warships and Military Craft, Marine Policy, Vol. 20, 1996, 351-354. 526 Sea Hunt, Inc. v. Unidentified Shipwreck Vessel or Vessels, 221 F.3d 634-647 (4th Cir. 2000). De zaak gaat over beide wrakken. 527 X, Ownership of Sunken Spanish Warships, The American Journal of International Law, Vol. 94, 2000, 681. 528 Hierna: Sea Hunt. 529 J. WALKER, A Contemporary Standard for Determining Title to Sunken Warships: A Tale of Two Vessels and Two Nations, U. S. F. Maritime Law Journal, Vol. 12, 1999-2000, 312-313. 530 Hierna: “het Hof”. 531 Sea Hunt, Inc. v. Unidentified Shipwreck Vessel or Vessels, 221 F.3d 634 (4th Cir. 2000). 525


122

gelden. 532 Daarnaast besloot het Hof dat Spanje van geen van beide schepen expliciet afstand had gedaan. Vervolgens was Spanje gemachtigd om de ongewilde

berging te weigeren en gaf het Hof de opdracht de boven water gehaalde voorwerpen aan Spanje over te dragen. 533

Het Hof heeft bij zijn beslissing hoofdzakelijk met drie omstandigheden rekening

gehouden. Ten eerste was het hof onder de indruk van de wil van Spanje om zijn maritieme graven te beschermen. Daarnaast vertrouwde het Hof op het Verdrag

van Vriendschap en Algemene Betrekkingen van 1902, gesloten tussen Spanje en de

Verenigde Staten van Amerika, waarin de norm van expliciete afstand werd opgelegd. Ten derde speelde het een rol dat de eigendomsvordering werd ingesteld door een soevereine staat en dat deze werd gesteund door andere staten. C. Afwijking mogelijk bij zeer oude schepen Dit argument is echter niet geheel probleemloos. Zo stelt BOESTEN de vraag of men

op zeer oude schepen wel dezelfde norm van afstand als op recentere schepen kan

toepassen. Zo werd bijvoorbeeld in verscheidene zaken vermoedelijke afstand

geoordeeld van ‘oude’ Spaanse soevereine schepen en dit bleek voldoende om een

verlies van titel te bewerkstelligen. 534 Om die reden besluit BOESTEN dat ”‘oude’ staatsscheepswrakken niet noodzakelijk onder Artikel 95 van het Zeerechtverdrag vallen en dus geen immuniteit hebben en bijgevolg kan mariene archeologie op zulke wrakken plaatsvinden in overeenstemming met de regelen die gelden in de maritieme zone waar het wrak gelegen is”. 535 Om die reden kan men op volle zee archeologisch

onderzoek

vrij

ondernemen

voor

zover

men

rekening houdt

met

de

Ibid. 640-641. Ibid. 634, 647. 534 Platoro II, Platoro, Limited Inc. v. Unidentified Remain, 614 F.2d 1051, 1981 AMC 1097 (5th Cir. 1980), cert. den. 104 S. Ct. 77 (1983). Deze zaak gaat over een Spaans galjoen, de Spirito Santo, dat sinds 1554 in de territoriale zee van Texas ligt. De rechter besloot dat de Spaanse staat afstand had gedaan van het wrak; Cobb Coin I, Cobb Coin Company v. The Unidentified Wrecked and Abandoned Sailing Vessel, 525 F. Supp. 186, 1983 AMC 966 (S.D. Fla 1981) Deze zaak gaat over een Spaans wrak, waarvan de naam niet bekend is, dat gevonden werd in de territoriale zee van Florida. De rechter besloot dat de Spaanse staat afstand had gedaan van het wrak. 535 E. BOESTEN, Archeological and/or historic valuable shipwrecks in international waters, Den Haag, T.M.C. Asser Press, 2002, 146-147. 532 533


123

eigendomsrechten. Dit zal ook mogelijk zijn in de EEZ en op het continentaal plat bij

kuststaten die de UNESCO Conventie 2001 niet hebben geratificeerd en die geen

specifieke regels ten aanzien van OCE hebben binnen de mogelijkheden die het Zeerechtverdrag 1982 biedt.

Ik besluit dat sommige schepen, meerbepaald de oudste, waarvan BEDERMAN de

immuniteit in vraag stelde, mogelijkerwijs ook als ‘vermoedelijk afgestaan’ kunnen worden beschouwd en er bijgevolg bij die schepen een verlies van titel is geschied. Ongeacht het staatsschepen zijn of niet. 536 Het is echter onduidelijk waar de

leeftijdsgrens precies wordt getrokken om te bepalen of een schip al dan niet

‘vermoedelijk afgestaan’ is. In Sea Hunt is gebleken dat de rechter bij deze bepaling rekening zal houden met een eigendomsvordering door een soevereine staat. 537 D. Besluit Aldus lijkt de eigendomstitel op een wrak het sterkste argument om immuniteit van

het schip te verantwoorden, in tegenstelling tot het betwistbaar behoud van het statuut “schip” nadat het gezonken is. Dit is ook de basis waar staten meestal op

steunen bij hun immuniteitsvorderingen. Toch moet men bij zeer oude schepen rekening houden met een verlies van titel.

3 STATENPRAKTIJK BETREFFENDE GEZONKEN STAATSSCHEPEN: HET VERENIGD KONINKRIJK In dit hoofdstuk bespreek ik de wijze waarop het Verenigd Koninkrijk een beleid met betrekking tot gezonken staatsschepen heeft uitgewerkt in het licht van het voorheen besproken internationaal recht. Het Verenigd Koninkrijk verwijst niet alleen naar de titel die ze op een wrak bezitten maar ze vermeldt ook expliciet dat BEDERMAN had zijn twijfels bij de immuniteit van Spaanse en Portugese schat galjoenen, de Nederlandse kruidenvloot en de Britse Oost-Indiëvaarders. Het waren geen schepen in bezit van de staat maar ze waren vaak bewapend en bemand met militairen. Supra en D. BEDERMAN, Congress Enacts increased Protections for Sunken Military Craft, American Journal of International Law, Vol. 100, 2006, 650-651. 537 Supra. 536


124

gezonken staatsschepen soevereine immuniteit hebben. De beschermingsregeling is te onderscheiden van deze die van toepassing is op niet-staatsscheepswrakken. 3.1 BRITS WRAK IN DE EIGEN TERRITORIALE WATEREN OF IN INTERNATIONALE WATEREN: PROTECTION OF MILITARY REMAINS ACT 1986

§1 Achtergrond en doel De Protection of Military Remains Act 538 werd geïntroduceerd na een aantal incidenten in het begin van de jaren 1980 die de bezorgdheid over de sacraliteit van

de gezonken Britse militaire schepen, meer bepaald van degene die menselijke overblijfselen bevatten, deed stijgen. Deze bezorgdheid kwam er in de nasleep van

de Falklandoorlog van 1982 waarbij het Verenigd Koninkrijk de HMS Sheffield

verloor door een Argentijnse torpedo met het overlijden van 20 Britse militairen539

tot gevolg. 540 De specifieke katalysator voor de totstandkoming van de 1986 Act

was de frustratie van het Britse Ministry of Defence (MOD) over diens onmogelijkheid om een Duits consortium te beletten van te duiken op het wrak van

de HMS Hampshire, dewelke tijdens Wereldoorlog I zonk voor de Orkney Eilanden

en waarbij veel levens verloren gingen. Ondanks dat het Duits consortium toelating werd geweigerd door het MOD om te duiken op de site, heeft het consortium zijn

duikactiviteiten toch voortgezet en hebben ze hierbij een aantal voorwerpen naar boven gehaald. Het doel van de 1986 Act mag dus duidelijk zijn, namelijk gezonken militaire schepen en vliegtuigen beschermen tegen tussenkomst van duikers en bergers. 541

Hierna “1986 Act”. Www.historylearningsite.co.uk/hms_sheffield.htm (consultatie op 22 december 2014). 540 S. DROMGOOLE, Underwater Cultural Heritage and International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 139. 541 S. DROMGOOLE, “United Kingdom” in S. DROMGOOLE (ed.), The Protection of the Underwater Cultural Heritage: National Perspectives in Light of the UNESCO Convention 2001, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 329. 538 539


125

§2 Toepassingsgebied De act is van toepassing op elk vliegtuig dat, gelijk op welk tijdstip, neerstortte terwijl het onder militaire bevel stond. Bovendien kan ze worden toegepast op

bepaalde schepen die zonken of strandden terwijl ze in dienst van defensie

waren. 542 Onder de 1986 Act is het mogelijk voor de Secretary of Defence om een

specifiek scheepswrak aan te duiden, ook al is diens locatie onbekend. Daarnaast

kan hij ook “controlled sites” 543 aanduiden waarbij hij een gebied beschermt binnen de opgegeven coördinaten. De twee soorten aanduidingen kunnen worden

toegepast in het Verenigd Koninkrijk, in de territoriale wateren van het Verenigd Koninkrijk 544 of in internationale wateren. 545 De aanduiding kan echter niet

worden toegepast in de territoriale wateren van een andere staat en bijgevolg vallen heel wat Britse oorlogsschepen buiten de bescherming van de 1986 Act. 546 §3 De aanduiding van een specifiek scheepswrak bij naam

Schepen mogen worden aangeduid bij naam op voorwaarde dat zij zonken of strandden op of na 4 augustus 1914, de dag dat Wereldoorlog I uitbrak. 547 Deze aanduiding van naam past men toe indien de locatie van het wrak niet bekend is. Wat de 1986 Act interessant maakt is het feit dat naast de mogelijkheid voor aanduiding van schepen die in dienst van de Britse defensie waren, ze ook die

mogelijkheid biedt voor schepen die in dienst van de defensie van een andere staat waren en wiens overblijfselen in het Verenigd Koninkrijk of in Britse wateren

liggen. 548 Onder de 1986 Act kwalificeert men de plaatsen, die de brokstukken van

Section 1(1) en 1(2) Protection of Military Remains Act 1986. In het Nederlands: gecontroleerde sites. 544 Met “territoriale wateren” bedoelt men in casu de binnenwateren, de territoriale zee, de aansluitende zone, het continentaal plat en de exclusieve economische zone van het Verenigd Koninkrijk. 545 Section 1(2)(b) en 1(6) Protection of Military Remains Act 1986. 546 Infra. 547 Section 1(3)(a) Protection of Military Remains Act 1986. 548 Section 1(3)(b) Protection of Military Remains Act 1986. 542 543


126

neergestorte militaire vliegtuigen en de restanten van de bij naam aangeduide schepen omvatten, als “protected places” 549. 550 §4 De aanduiding van een “controlled site” Indien de locatie van een neergestort militair vliegtuig of van een gezonken militair schip bekend is kan de Secretary of State for Defence een gebied aanduiden als “controlled site”. Hiervoor moet echter minder dan 200 jaar verstreken zijn sinds

het tijdstip van verlies van het schip of vliegtuig. 551 Net als bij de protected places

mogen de restanten van schepen of vliegtuigen die in dienst van de Britse defensie waren, zich bevinden in Britse of internationale wateren. Tevens moeten de

overblijfselen van militaire schepen of vliegtuigen van een andere staat in Britse territoriale wateren liggen om te kunnen worden aangeduid als controlled site. 552 §5 Overtredingen wegens onbevoegde tussenkomst Er zijn verschillende overtredingen wegens onbevoegde tussenkomst bij de restanten van protected places en controlled sites. DROMGOOLE merkt hierbij op dat

geen enkele van de overtredingen specifiek verband houden met menselijke

overblijfselen, ondanks het feit dat de primaire reden voor de totstandkoming van de act net de bescherming van deze overblijfselen was. 553 De overtredingen die plaatsvinden op controlled sites zijn onderworpen aan strict liability en dus zal de

overtreder aansprakelijk zijn door het louter overtreden van de voorschriften in Section 2(2) van de 1986 Act. 554 De handelingen die daarentegen plaatsvinden op protected places zijn slechts overtredingen indien de verweerder geloofde, of In het Nederlands: beschermde plaatsen. Section 1(6) Protection of Military Remains Act 1986. 551 Section 1(4)(a) Protection of Military Remains Act 1986. 552 Section 1(4)(c) Protection of Military Remains Act 1986. 553 S. DROMGOOLE, “United Kingdom” in S. DROMGOOLE (ed.), The Protection of the Underwater Cultural Heritage: National Perspectives in Light of the UNESCO Convention 2001, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, noot 92. 554 Section 2(2) van de Act schrijft voor welke daden niet toegelaten zijn op de site. Samengevat mag men niets verplaatsen of geen schade toebrengen aan de restanten, men mag het wrak niet betreden en men mag niemand aanzetten om voorgaande daden te plegen. 549 550


127

redelijke gronden had om te vermoeden, dat de plaats “enige overblijfselen van een vliegtuig of schip dat zonk in dienst van defensie” bevatte. 555 In Section 6 van de

1986 Act geeft men de geautoriseerde personen de macht om schepen te stoppen,

aan boord te gaan en materiaal in beslag te nemen indien de bemanning overtredingen pleegt tegen deze 1986 Act. Het nadeel hierbij is dat deze personen

enkel geautoriseerd zijn om dit te doen bij schepen in Britse territoriale wateren en bij Britse schepen in internationale wateren. Tegen niet-Britse schepen kan men in internationale wateren dus geen directe actie ondernemen.

§6 Onderscheid in het gebruik van controlled site en protected place Het is interessant om stil te staan bij het onderscheid dat het MOD voorstelt om te

gebruiken bij de aanduiding van een controlled site en een protected place. Hiervoor moet men eerst weten dat de Secretary of State de bevoegdheid heeft om licenties uit te reiken die de licentiehouder de mogelijkheid geeft om bepaalde, in de licentie

vermelde, handelingen uit te voeren die normaliter niet zijn toegelaten op grond van de 1986 Act. 556 De reden van het onderscheid in gebruik tussen de twee

aanduidingen verschilt van de originele reden. Oorspronkelijk wou men

scheepswrakken beschermen ongeacht hun locatie al dan niet bekend was. De controlled site aanduiding werd gebruikt in omstandigheden waar de coördinaten

bekend waren en de protected place aanduiding in omstandigheden waarbij de

coördinaten onbekend waren. Desalniettemin heeft de complexe bewoording van de 1986 Act, en specifiek de regeling van de overtredingen, er toe geleid dat de protected place aanduiding wordt gezien als meer liberaal in verhouding tot

activiteiten die toelaatbaar zijn zonder vergunning. Men heeft de regeling zo

geïnterpreteerd, en het MOD heeft deze aanvaard, dat de protected place aanduiding toelaat de site te bezoeken op een “look but don’t touch” basis, zonder dat men

daarvoor eerst een licentie nodig heeft. Anderzijds zouden bezoekers van een

555 556

Section 2(1)(b) Protection of Military Remains Act 1986. Section 4(1) Protection of Military Remains Act 1986.


128

controlled site wél vooraf een licentie nodig hebben om de site te bezoeken op een “look but don’t touch” basis. 557

§7 De historische waarde beschermen Hoewel het primaire doel van de 1986 Act de bescherming van de

eerbiedwaardigheid van militaire grafsites was, biedt het ook een zeer nuttig mechanisme voor de bescherming van de historische waarde van gezonken

militaire schepen en vliegtuigen. Het MOD heeft in 2001 in de selectiecriteria ter aanduiding van schepen “historisch belang” opgenomen naast de andere criteria.558

Het toepassingsgebied van de Protection of Military Remains Act 1986 overlapt in bepaalde mate met dat van de Protection of Wrecks Act 1973 aangezien beide van

toepassing zijn in de territoriale zee en de Protection of Wrecks Act 1973 militaire wrakken niet uitsluit van haar toepassingsgebied. 559

Volgens DROMGOOLE is er “nog geen specifiek beleid om een scheidingslijn te trekken

tussen de toepassing van beide wetten”. Ze wijst echter wel op nauwe samenwerking

in de praktijk tussen het MOD en de erfgoedinstanties bij de keuze om de ene of de

andere wet toe te passen in een bepaalde zaak. Hierbij zou naar alle

waarschijnlijkheid 1914 worden gebruikt als scheidingslijn, waarbij recenter gezonken militaire schepen beschermd worden door de Protection of Military

Remains Act 1986 en militaire schepen die voor 1914 zonken onder de bescherming vallen van de Protection of Wrecks Act 1973. 560

S. DROMGOOLE, “United Kingdom” in S. DROMGOOLE (ed.), The Protection of the Underwater Cultural Heritage: National Perspectives in Light of the UNESCO Convention 2001, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 331-332. 558 De andere criteria zijn (niet-exhaustief): menselijke slachtoffers, bewijs van verstoring of plundering, aanduiding zal deze verstoring of plundering waarschijnlijk doen ophouden, en duiken op het wrak zal aanhoudende kritiek van het publiek krijgen. Military Maritime Graves and the Protection of Military Remains Act 1986: Consultation Report by the Ministry of Defence, Ministry of Defence, Whitehall, London, November 2001, para.16 p.6. 559 Section 1(1) Protection of Wrecks Act 1973 spreekt van “a wreck” met “historical, archeological or artistic importance”. 560 S. DROMGOOLE, “United Kingdom” in S. DROMGOOLE (ed.), The Protection of the Underwater Cultural Heritage: National Perspectives in Light of the UNESCO Convention 2001, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 332-333. 557


129

§8 Verwezenlijkingen Vanuit het oogpunt om OCE te beschermen kan de 1986 Act in sommige

omstandigheden nuttige bescherming bieden aan wrakken die niet voor bescherming in aanmerking komen onder de 1973 Act.

Ten eerste biedt het bescherming aan alle militaire vliegtuigen die neerstortten in zee. Ten tweede, de 1986 Act bevat een mechanisme om gezonken schepen te beschermen

alvorens

hun

locatie

bekend

is.

Dit

onderscheidt

de

beschermingsregeling inzake staatsscheepswrakken van de regeling die op andere

historische wrakken van toepassing is. Immers, bij deze laatste kan men pas overgaan tot bescherming nadat het wrak werd gevonden en zijn locatie bekend is.

Ten tweede, terwijl de 1973 Act enkel van toepassing is in Britse territoriale wateren biedt de 1986 Act ook bescherming aan wrakken van Britse militaire

schepen die zich in internationale wateren bevinden. Daarentegen, de beschermingsregeling voor scheepswrakken zonder immuniteit beperkt zich tot de Britse territoriale zee en aansluitende zone.

Daarnaast hebben de bevoegde autoriteiten op grond van de 1986 Act een onmiddellijk interventierecht indien zij overtredingen wegens onbevoegde

tussenkomst vaststellen. Bij een onbevoegde tussenkomst op een beschermd wrak

onder toepassing van de Merchant Shipping Act 1995 kan de ontvanger een

huiszoekingsbevel vorderen tegen de overtreder, maar directe actie door een autoriteit ten einde de tussenkomst te stoppen, is uitgesloten.

De 1986 Act zorgt dus wel degelijk voor een uitbreiding van de bescherming van OCE in de Britse wetgeving. §9 Tekortkomingen


130

Een onderzoeksteam heeft, onder leiding van WILLIAMS, enkele pijnpunten in de

Protection of Military Remains Act 1986 blootgelegd.

Ten eerste haalden ze aan dat “de Act te complex is en voor niet-juristen mogelijk onbegrijpbaar”. 561

Vervolgens wezen ze op enkele juridische onduidelijkheden, vooral met betrekking tot controlled sites. Bij de activiteiten die verboden zijn bij controlled sites staan “…

diving

or

salvage

operations…”

vermeld.

Deze

termen

zorgen

voor

interpretatieproblemen vermits beide nergens staan uitgelegd in de 1986 Act.

Onder diving operations kan men duidelijk verstaan “onderdompeling van een persoon door het gebruik van duikapparaten en het gebruik van bemande

duikboten”. Het is echter niet duidelijk of men hieronder ook op afstand bediende voertuigen moet verstaan. Aangezien de inbreuk op het verbod echter een criminal

offence is en het strikt interpreteren van strafwetten in het voordeel van het individu een hoofdprincipe bij de interpretatie van wetgeving is, moet de rechter een strikte aanpak gebruiken bij de interpretatie en dus overwegen dat het gebruik van een op afstand bediend voertuig niet per se een duikoperatie uitmaakt.

Een tweede moeilijkheid bestaat erin dat duik- of bergingsoperaties “… met als doel

het inspecteren of opnemen van details van de overblijfselen…” verboden zijn. De

term “inspecteren” werd letterlijk genomen in zijn betekenis van visueel een wrak

onderzoeken. Aangezien dit een onvermijdelijk aspect van recreatief of commercieel duiken is, zou dit leiden tot een verbod van alle duikactiviteiten in een

controlled site. Aangezien het doel van de wetgeving erin bestaat de bescherming van militaire overblijfselen tegen ongeautoriseerde tussenkomst, zal het een bedoelde interpretatie van de regel zijn dat duikoperaties enkel verboden zijn indien ze de bedoeling hebben, of ze vermoedelijk tot gevolg hebben, dat er fysieke

tussenkomst bij een wrak is. Zulke interpretatie laat dan louter visueel onderzoek A. BOWENS, A. FIRTH, C. FORREST, C. UNDERWOOD, J. LOWTHER, M. WILLIAMS en R. YORKE, Marine Archaeology Legislation Project, 2004, http://www.english-heritage.org.uk/publications/marinearchaeology-legislation-project/marine-archaeology-legislation.pdf, 25. 561


131

toe, zowel door een duiker als door een vanop afstand bestuurd voertuig, zonder dat een licentie noodzakelijk is. 562

Zoals reeds gezegd is ook bergingsdienst niet gedefinieerd in de 1986 Act. Het

wordt echter wel gedefinieerd in het Bergingsverdrag 563 als “… enige daad of

activiteit ondernomen om een schip of enige andere eigendom in gevaar in bevaarbare wateren te beschermen … ” 564. De woorden “… enige daad of activiteit …”

zouden het gebruik van op afstand bestuurde voertuigen omvatten, maar de kwalificatie dat het, om een bergingsoperatie te zijn, een activiteit moet zijn die

werd ondernomen om een schip in nood te redden, is problematisch in omstandigheden waarbij er geen intentie is om het schip uiteindelijk te redden.

BRICE zegt dat er geen exhaustieve lijst van bergingsdiensten kan worden gegeven,

maar dat het duidelijk is dat het lokaliseren, het inspecteren en het beoordelen van de situatie van een schip in gevaar, bijdragen tot een bergingsdienst wanneer het

vergezeld is van een intentie om herstel te bekomen of wanneer zulke intentie tenminste niet is uitgesloten. 565 Het is betwistbaar dat een persoon die een op

afstand bestuurd voertuig gebruikt om een wrak te lokaliseren en te overzien, altijd een salvage operation uitvoert. Anderzijds is het moeilijk voor de rechtbank om te

besluiten dat het om een salvage operation gaat indien de intentie om het schip te redden duidelijk ontbreekt. 566

Tot slot haalt het onderzoeksteam aan dat “zo goed als elk wrak dat onder de 1986 Act valt in zekere mate historisch belang heeft. Bovendien is het historisch belang van

een wrak een criterium voor aanduiding. Bijgevolg is de 1986 Act op een aanzienlijk deel van het Brits maritiem erfgoed van toepassing.” Niettegenstaande dit, wijst het onderzoeksteam er op dat de 1986 Act sterk gecompromitteerd is door M. WILLIAMS et al., Marine Archeleology Legislation Project, 2004, http://www.englishheritage.org.uk/publications/marine-archaeology-legislation-project/marine-archaeologylegislation.pdf, 26. 563 Supra. 564 Artikel 1(1) Verdrag inzake Berging 1989. Section 224(1) Merchant Shipping Act 1995 maakt dit verdrag van toepassing in het Verenigd Koninkrijk. 565 G. BRICE, Maritime Law of Salvage 5th edition, London, Sweet & Maxwell, 2011, 102. 566 M. WILLIAMS et al., Marine Archeleology Legislation Project, 2004, http://www.englishheritage.org.uk/publications/marine-archaeology-legislation-project/marine-archaeologylegislation.pdf, 25-27. 562


132

verschillende oorzaken. Ten eerste wijzen ze er op dat de 1986 Act beschermend is tegen menselijke activiteit en niet proactief werkt. Hierbij halen ze specifiek aan dat er geen regeling is uitgewerkt voor archeologisch onderzoek en het beheer van de

sites. Vervolgens hebben ze kritiek op het ontbreken van erfgoedspecialisten bij het

MOD. Tot slot hekelen ze het feit dat de criteria voor aanduiding niet exclusief zijn en dat het niet volledig duidelijk is welke zaken precies in aanmerking worden genomen bij de beslissing tot aanduiding. 567

3.2 BRITS WRAK IN DE TERRITORIALE ZEE VAN EEN ANDERE STAAT

§1 Probleemstelling Zoals reeds gezegd biedt de Protection of Military Remains Act 1986 bescherming aan militaire wrakken die in de binnenwateren, de territoriale zee, de aansluitende

zone, het continentaal plat of de exclusieve economische zone van het Verenigd Koninkrijk of in internationale wateren zijn gezonken. Britse wrakken die in de

territoriale zee of in de aansluitende zone van een andere staat liggen vallen dus niet onder het beschermingsregime van de 1986 Act. Bij deze wrakken gaan meer politieke gevoeligheden spelen. Er is immers een duidelijke spanning tussen de

soevereiniteit van een kuststaat over zijn territoriale zee en de idee dat een wrak soeverein immuun is en het dus onder de exclusieve bevoegdheid van de vlaggenstaat valt. 568

Hoewel vlaggenstaten niet geneigd zijn toe te geven, in ieder geval niet publiek, dat er enige twijfel bestaat rond de immuniteit van een wrak in de territoriale zee van een andere staat, lijken ze wel toe te geven dat het uiteindelijk de kuststaat is die

het recht heeft om de toegang tot het wrak te regelen. 569 Niettemin is er controverse rond de vraag in welke mate de vlaggenstaat het recht heeft om

Ibid. 27-28. Supra. 569 R. NEYLAND, Sovereign Immunity and the Management of United States Naval Shipwrecks, 2001, http://www.history.navy.mil/branches/org12-7h.htm. 567 568


133

geadviseerd of geraadpleegd te worden voorafgaand aan de tussenkomst bij het wrak, laat staan rond het recht om tussenkomst te verbieden.

Ik stel vast dat er verschillende mogelijkheden zijn die de staten gebruiken om deze

problematiek tegemoet te komen. De kuststaat kan louter contact opnemen met de

vlaggenstaat om informatie te verstrekken, ze kan de vlaggenstaat om advies vragen of ze kunnen zover gaan dat kuststaat en vlaggenstaat een overeenkomst betreffende het wrak sluiten.

§2 De kuststaat zoekt contact met het Verenigd Koninkrijk

Volgens DROMGOOLE maakt men “meestal contact in omstandigheden waarbij de

kuststaat actie wenst te ondernemen ten opzichte van een wrak”. Deze actie kan gaan

van het louter beschermen van het wrak onder zijn erfgoed wetgeving, tot het

daadwerkelijk verwijderen van het wrak omdat het in de weg ligt of een gevaar vormt. De kuststaat kan contact maken om louter informerende redenen of om de

vlaggenstaat actief te betrekken bij het maken van de beslissing. Het is moeilijk om de precieze reden van contact te achterhalen. De kuststaat kan contact zoeken uit

de overtuiging dat er een juridische verplichting op zich rust, uit louter diplomatieke hoffelijkheid, of omdat er onduidelijkheid is over de internationale regeling hieromtrent. 570

Een voorbeeld waarbij het Verenigd Koninkrijk contact zocht met de vlaggenstaat is

de zaak van het wrak van de Duitse onderzeeër UB38 die zonk tijdens Wereldoorlog I in de Straat van Dover. Het wrak vormde, op een diepte van 23,5 meter, een risico voor nieuwe olietankers die een diepgang van 20 meter hebben. Enkele maritieme agentschappen vroegen aan het Foreign and Commonwealth Office om de Duitse

overheid te contacteren en hen te adviseren over de mogelijke verwijdering van het

wrak. De Duitse autoriteiten antwoordden “positief onder voorbehoud dat de UBoot niet boven de oppervlakte werd gebracht en niet werd vernietigd”. De Britse S. DROMGOOLE, Underwater Cultural Heritage and International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 140.

570


134

overheid heeft toen beslist dat de beste oplossing erin bestond het wrak te verplaatsen. 571

§3 De kuststaat en het Verenigd Koninkrijk sluiten een overeenkomst Volgens DROMGOOLE sluit het Verenigd Koninkrijk in de praktijk meestal een formele

overeenkomst met de kuststaat. 572 Sommige van deze overeenkomsten zijn juridisch bindend. Dit zal afhangen van de wilsuitingen en de bewoordingen van de overeenkomst. 573

Een voorbeeld van een overeenkomst betreffende Britse oorlogsschepen in de

territoriale zee van een andere staat is het Memorandum of Understanding (MOU) van 1997 tussen het Verenigd Koninkrijk en Canada aangaande de HMS Erebus en

HMS Terror. Beide schepen zonken in 1847 in de Noordwestelijke Doorvaart. Het MOU bevat onder meer volgende passage: 574

“Groot-Brittannië, als eigenaar van de wrakken, wijst bij deze de bewaring en controle

over de wrakken en hun inhoud over aan de Regering van Canada … Door dit te doen, doet Groot-Brittannië afstand noch van het eigendomsrecht noch van soevereine immuniteit … maar aanvaardt het dat elk onderzoek, opgraving of berging … onder de controle van Canada zal gebeuren.” Verder bepaalt het MOU dat Canada de menselijke overschotten eerbiedwaardig

moet behandelen, dat belangrijke vondsten aan Groot-Brittannië moeten worden

overgedragen en dat vondsten van goud evenredig verdeeld zullen worden tussen Groot-Brittannië en Canada. 575

4 STAATSSCHEEPSWRAKKEN EN DE UNESCO CONVENTIE 2001

D. GLASS, Relocation of UB38 in “Horizon”, London, Trinity House, ed. 11, 2008, 6. S. DROMGOOLE, Underwater Cultural Heritage and International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 140-141. 573 Zie J. KLABBERS, The Concept of Treaty in International Law, Den Haag, Kluwer Law International, 1996, 15-25. 574 Ibid. 575 Ibid. 571 572


135

4.1 ALGEMEEN Eén van de verwezenlijkingen van de UNESCO Conventie 2001 is het compromis dat men gevonden heeft inzake de bescherming van staatsscheepswrakken. Deze kwestie werd in het ILA ontwerp nog buiten het toepassingsgebied gehouden. 576

Het compromis bleek echter niet voldoende naar de zin van iedereen. Met name de Verenigde Staten van Amerika drongen er op aan dat hun visie van expliciete afstand en immuniteit werd gecodificeerd in de UNESCO Conventie 2001. De VS

wou een vereiste van toestemming van de vlaggenstaat bij elke tussenkomst bij

gezonken staatsschepen. 577 Dit ligt echter gevoelig bij een aantal Zuid-Amerikaanse

en Caribische staten die weigeren om koloniale schepen toe te kennen aan de

vlaggenstaat. 578 Bijgevolg werd de eis van de Verenigde Staten van Amerika niet ingewilligd en bevat de tekst van de UNESCO Conventie geen vereiste van toestemming van de vlaggenstaat. 579

Ik bespreek eerst de tekst van de UNESCO Conventie 2001 en vervolgens licht ik toe

waarom de oorspronkelijk weigerende landen een ratificatie toch opnieuw moeten overwegen.

4.2 HET REGIME INZAKE STAATSSCHEEPSWRAKKEN VAN DE UNESCO CONVENTIE 2001

§1 Definitie Artikel 1(8) UNESCO Conventie 2001 definieert “Staatsschepen en –luchtvaartuigen” als volgt:

Supra. V. VADI, War, Memory and Culture: The uncertain legal status of Historic Sunken Warships under International Law, Tulane Maritime Law Journal, Vol. 37, 2013-2013, 366. 578 R. GARABELLO, “Sunken Warships in the Mediterranean: reflections on some relevant examples in State practice relating to the Mediterranean Sea” in T. SCOVAZZI (ed.), La Protezione del Patrimonio Culturale Sottomarino nel Mare Mediterraneo, Milaan, Giuffrè Editore, 2004, 175. 579 S. DROMGOOLE, Underwater Cultural Heritage and International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 154-155. 576 577


136

“Oorlogsschepen, en andere schepen of vliegtuigen die de eigendom van of bediend werden door een Staat en die, op het tijdstip van zinken, enkel gebruikt werden voor niet-commerciële regeringsdoeleinden, die dusdanig zijn geïdentificeerd en die voldoen aan de definitie van onderwater cultureel erfgoed.”

DROMGOOLE wijst er op dat de definitie “gericht is op operationele schepen en luchtvaartuigen wat tot gevolg heeft dat staatsschepen ook onder de definitie vallen

in omstandigheden waar het eigendomsrecht is verloren gegaan na het zinken door er afstand of op een andere wijze”. 580 Bijgevolg vallen alle staatsschepen die

immuniteit hadden bij hun zinken onder het begrip “staatsschepen” van de UNESCO Conventie 2001. Dit schijnt zeer ingrijpend te zijn. Het heeft immers tot gevolg dat

zeer oude staatsscheepswrakken, zoals de Spirito Sancto 581, die men in de toekomst

zou vinden, altijd het bijzonder beschermingsstatuut zullen verkrijgen en dus niet kunnen worden toegekend aan de ontdekker. FORREST nuanceert dit echter door er

op te wijzen dat ze “als dusdanig moeten zijn gedefinieerd” en dat de bewijslast

hiervoor bij de staat ligt. Naarmate het wrak ouder is, blijkt dit moeilijker te bewijzen. Hij besluit om die reden dat het bijzondere beschermingsregime voor

staatsscheepswrakken eerder zelden toepasbaar zal zijn. 582 Ik wijs bovendien op

het niet van toepassing zijn van de UNESCO Conventie 2001 in de maritieme zones van landen die geen verdragspartij zijn.

§2 Staatsscheepswrakken in de territoriale zee Artikel 7(3) UNESCO Conventie 2001 stipuleert: “In hun archipelwateren en territoriale zee, in de uitoefening van hun soevereiniteit en in erkenning

van de algemene Statenpraktijk, zouden Partijstaten, met het oog op samenwerking voor de beste methodes om staatsschepen en –luchtvaartuig te beschermen, de vlaggenstaat, die partij bij deze Conventie is, moeten informeren en, indien van toepassing, andere Staten met een verifieerbare band,

S. DROMGOOLE, Underwater Cultural Heritage and International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 155. 581 Supra en Platoro II, Platoro, Limited Inc. v. Unidentified Remain, 614 F.2d 1051, 1981 AMC 1097 (5th Cir. 1980). 582 C. FORREST, An International Perspective on Sunken State Vessels as underwater Cultural Heritage, Ocean Development and International Law, Vol. 34, 2003, 50. 580


137

specifiek een culturele, historische of archeologische band, inzake de ontdekking van zulke identificeerbare staatsschepen en –luchtvaartuig.”

Deze paragraaf benadrukt de fundamentele nood aan samenwerking tussen de betrokken staten wanneer een staatsscheepswrak van een staat wordt gevonden in de territoriale zee van een andere staat. Omwille van de soevereiniteit van de kuststaat maakte men de vereiste om de vlaggenstaat te informeren niet dwingend.

Het is eerder iets dat de kuststaat zou moeten doen met het oog op

samenwerking. 583 Volgens DROMGOOLE is het ontbreken van de plicht om de

vlaggenstaat te informeren de oorzaak van de weigering van onder andere de

Verenigde Staten van Amerika en het Verenigd Koninkrijk. Ze wijst er op dat de plicht om te informeren nog niet betekent dat de instemming van de vlaggenstaat,

voorafgaand aan de tussenkomst, nodig is. 584 Volgens Blumberg creëert deze weglating “een negatieve implicatie dat vlaggenstaten helemaal geen rechten hebben over hun schepen in deze zone”. 585

§3 Staatsscheepswrakken in EEZ en op het continentaal plat Artikel 10(7) UNESCO Conventie 2001 stipuleert dat: “Onderworpen aan de bepalingen van paragrafen 2 en 4, zal geen enkele activiteit gericht op

staatsschepen en –luchtvaartuig worden uitgevoerd zonder het akkoord van de vlaggenstaat en de samenwerking van de Coördinerende Staat.”

Deze

bepaling

omvat

een

verbod

van

elke

activiteit

gericht

op

staatsscheepswrakken zonder voorafgaande toestemming van de vlaggenstaat.

Deze bepaling is onderworpen aan paragrafen 2 en 4. Deze paragrafen verlenen de

kuststaat een recht tot het nemen van maatregelen ten einde deze activiteiten tegen te gaan. Aldus gaat het recht van de kuststaat voor op dat van de vlaggenstaat met

P. J. O’KEEFE, Shipwrecked Heritage: A Commentary on the UNESCO Convention on Underwater Cultural Heritage, Leicester, Institute of Art and Law, 2002, 76. 584 S. DROMGOOLE, Underwater Cultural Heritage and International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 157. 585 R. BLUMBERG, “International Protection of Underwater Cultural Heritage” in J. NORTON MOORE, K. FU & M. NORDQUIST (eds.), Recent Developments in the Law of the Sea and China, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 506. 583


138

betrekking tot het nemen van maatregelen. Dit lijkt een uitbreiding van de rechten van

de

kuststaat,

vertegenwoordigen.

zoals

toegekend

DROMGOOLE

in

betoogt

het

dat

Zeerechtverdrag

“de

vereiste

1982,

te

voorafgaande

samenwerking met de Coördinerende Staat de indruk kan wekken dat de vlaggenstaat wordt verhinderd in het bepalen van het lot van diens eigen gezonken staatsschepen”. 586 Het lijkt me inderdaad niet overbodig om de vlaggenstaat

expliciet een bepaald vetorecht toe te kennen met betrekking tot die samenwerking. Toch denk ik dat de kuststaat geen nadelige maatregelen zal nemen zonder voorafgaandelijk overleg met de vlaggenstaat. Sterker nog, volgens mij zal, met de verdragsprincipes

in

gedachten,

elke

activiteit

ten

staatsscheepswrakken worden tegengehouden door de kuststaat.

aanzien

van

Daarnaast wijst O’KEEFE er op dat “het geen vereiste is dat deze staten

verdragspartijen bij de UNESCO Conventie 2001 zijn. De Coördinerende Staat moet dit dus ook niet zijn, hoewel dat in de praktijk onwaarschijnlijk zal zijn”. 587

De bepaling in artikel 12(7) inzake staatsschepen heeft betrekking op de volle zee en gebiedt een voorafgaande toestemming van de vlaggenstaat voor elke activiteit

gericht op staatsscheepswrakken. Dit artikel heeft geen werking in de Noordzee en bovendien was er geen controverse betreffende deze bepaling. Zodoende ga ik hier niet verder op in.

4.3 MOGELIJKHEID TOT HET WEGWERKEN VAN DE BEZORGDHEDEN Hoewel de UNESCO Conventie 2001 niet aan alle staten een ideale uitkomst biedt, schenkt het staatsscheepswrakken toch een statuut dat onderscheiden is van de

bescherming van ander OCE en poogt het niet de titel van de eigenaars te ontnemen.

S. DROMGOOLE, Underwater Cultural Heritage and International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 158. 587 P. J. O’KEEFE, Shipwrecked Heritage: A Commentary on the UNESCO Convention on Underwater Cultural Heritage, Leicester, Institute of Art and Law, 2002, 94. 586


139

Het ontbreken van de plicht voor de kuststaat om de vlaggenstaat te informeren bij

de ontdekking van staatsscheepswrakken in de territoriale zee, was de

voornaamste oorzaak van de weigering van bepaalde staten om de UNESCO Conventie 2001 te ratificeren. Desondanks mag men niet vergeten dat artikel 2(2)

een verplichte samenwerking inzake de bescherming van OCE oplegt. Dit gebod is van toepassing op alles wat staten doen bij de implementering van de Conventie. Bijgevolg geldt deze samenwerkingsplicht ook inzake staatsscheepswrakken. Aldus

lijkt het volgens DROMGOOLE onwaarschijnlijk dat een partijstaat er niet in zou

slagen om de vlaggenstaat te contacteren, “met het oog op samenwerking voor de

beste methodes” 588. Daarnaast merkt ze op dat “er momenteel in de nationale wetgevingen meestal niet wordt voorzien in een kennisgeving van de vlaggenstaat bij

de ontdekking van een staatsschip. Door de implementering van de UNESCO Conventie 2001 zou dit wel een standaardpraktijk kunnen worden. Dit zou de positie van de vlaggenstaat alleen maar versterken.” 589 Dit lijkt me een correcte prognose. De UNESCO Conventie 2001 biedt volgens mij een internationale juridische zekerheid met betrekking tot staatsscheepswrakken ten aanzien van de vlaggenstaten. Het neemt de regerende onzekerheid weg betreffende de rechten

van de vlaggenstaat en het statuut van deze wrakken. Het verwezenlijkt dit door een duidelijk samenwerkingskader op te leggen aan alle staten, waar volgens mij

het optimaal evenwicht werd gevonden tussen de rechten van de vlaggenstaat en de rechten van de kuststaat. De argumenten voor weigering wegen dan ook niet op tegen de voordelen die deze regeling biedt op vlak van rechtszekerheid, afdwingbaarheid en samenwerking.

5 BESLUIT

Zoals aangetoond heeft het Verenigd Koninkrijk reeds een zeer goed bijzonder juridisch beschermingskader. De Protection of Military Remains Act 1986 biedt Artikel 7(3) UNESCO Conventie 2001. S. DROMGOOLE, Underwater Cultural Heritage and International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 162.

588 589


140

echter geen enkele bescherming ten aanzien van oorlogswrakken in de territoriale zee van een ander land. Daarentegen geldt er wel een samenwerkingskader voor de

verdragspartijen bij de UNESCO Conventie 2001. Deze samenwerking moet

eveneens plaatsvinden wanneer een wrak van de vlaggenstaat in de territoriale zee van een andere verdragspartij ligt. Dit biedt een duidelijke meerwaarde ten aanzien van de 1986 Act. Daarnaast krijgt de kuststaat een duidelijke beschermingstaak ten aanzien van staatsscheepswrakken in zijn EEZ en op zijn continentaal plat. Het

Verenigd Koninkrijk (en bij uitbreiding alle andere niet-verdragsstaten) zou dus, na ratificatie, niet langer louter op haar eigen autoriteiten moeten rekenen om de

bescherming van haar wrakken te verzekeren. Het zou ook kunnen rekenen op een spontane bescherming van de andere verdragsstaten. Hoewel de UNESCO

Conventie 2001 deze samenwerkingsplicht reeds oplegt aan de partijstaten, zal het

Verenigd Koninkrijk de beschermingsregels slechts kunnen afdwingen wanneer het de Conventie heeft geratificeerd.

Ik besluit dat staten er alle belang bij hebben om de UNESCO Conventie 2001 te

ratificeren met het oog op de bescherming van hun rechten ten aanzien van hun staatsscheepswrakken.


141

SLOTSOM Er zijn verschillende nationale en internationale instrumenten die de bescherming

van OCE in de Noordzee, en in het bijzonder van scheepswrakken, regelen. De

bescherming in de onderscheiden maritieme zones die toebehoren aan

respectievelijk België, Nederland en het Verenigd Koninkrijk, vertoont veel gelijkenissen maar is zeker niet homogeen. Allemaal stellen ze alvast in situ bescherming voorop.

Een onmiskenbaar verschil tussen enerzijds de Belgische regeling en anderzijds nationale regelingen in Nederland en het Verenigd Koninkrijk, is het gebrek aan een bescherming voor wrakken in de EEZ en op het continentaal plat van deze landen. België heeft immers, in navolging van de ratificatie van de UNESCO Conventie 2001,

een beschermingsregeling ingevoerd die gelijke toepassing vindt zowel in de

territoriale zee en aansluitende zone als in de EEZ en op het continentaal plat. Inzake de bescherming van OCE moeten Nederland en het Verenigd Koninkrijk dus

terugvallen op internationaal recht, maar het ontbreekt het Zeerechtverdrag 1982

eveneens aan een regeling inzake OCE in de EEZ en op het continentaal plat. Bovendien blijft de bergingsvergoeding in het Verenigd Koninkrijk een drijfveer om

wrakken te bergen in zones waar geen beschermingsregels gelden. In het deel van

de Noordzee dat in deze masterproef werd besproken, zijn de EEZ en het continentaal plat van respectievelijk Nederland en het Verenigd Koninkrijk de zones waar geen beschermingsregels toepassing vinden. Dit probleem zou worden

verholpen indien het Verenigd Koninkrijk de UNESCO Conventie 2001 ratificeert.

Dit zou ertoe leiden dat de perspectieven op een bergingsbeloning in deze zones gering worden.

Hoewel de Belgische regeling in theorie een ruimere bescherming biedt, is het nog afwachten of dit ook in de praktijk zo zal zijn. Nederland en het Verenigd Koninkrijk hebben immers reeds een jarenlange traditie inzake de bescherming van

historische wrakken, terwijl de Belgische Wet pas zeer recent in werking is getreden.


142

De UNESCO Conventie 2001 is naar mijn mening een uitermate geschikt instrument

om OCE wereldwijd te beschermen. Zoals aangetoond kunnen staten enkel baat hebben bij een ratificatie. De nationale beschermingsregelingen in Nederland en het

Verenigd Koninkrijk zouden, na ratificatie, vooral worden versterkt door de

principes van de Conventie. Bovendien zouden beide landen de bescherming van

OCE, binnen de aangehaalde grenzen, kunnen uitbreiden tot de EEZ en het continentaal plat.

De UNESCO Conventie 2001 laat bovendien de eigendomsregeling onaangeroerd en

laat dit over aan de nationale regelgevers. Ik heb aangegeven dat de Belgische wetgever bij de eigendomsregeling terzake mogelijkerwijs een stap te ver is gegaan,

met name door het eigendomsrecht in elk geval (tijdelijk) aan de Belgische Staat toe

te kennen (met uitzondering van de eigendom van staatsscheepswrakken). Een grondige proportionaliteitstoets, tussen enerzijds de maatregelen genomen in het belang van de mensheid en anderzijds de rechten van de oorspronkelijke eigenaar, is hier dus op zijn plaats.

Inzake de bescherming van staatsscheepswrakken heeft enkel het Verenigd

Koninkrijk een specifieke regeling uitgewerkt. Toch erkent België, als gevolg van de ratificatie van de UNESCO Conventie 2001, het bijzonder statuut van deze wrakken.

Hoewel Nederland terzake geen aparte regeling heeft, leidde dit tot op heden niet tot conflicten.

Aldus is er een aanzienlijke bescherming van OCE in de Noordzee. Evenwel zou de

ratificatie van de UNESCO Conventie 2001 door Nederland en het Verenigd Koninkrijk leiden tot een optimalisatie van deze bescherming.


143

BIBLIOGRAFIE WETGEVING • •

Verdrag van Brussel tot het vaststellen van enige eenvormige regelen betreffende hulp en berging van 23 september 1910, BS 26 februari 1913.

Verdrag van Brussel tot het vaststellen van enige eenvormige regelen betreffende de immuniteit van staatsschepen van 10 april 1926, BS 1 juni

•

1931

•

1958.

Verdrag van Genève inzake de Volle Zee van 29 april 1958, BS 2 februari

Verdrag tussen het Koninkrijk der Nederlanden en de Bondsrepubliek

Duitsland inzake de zijdelingse begrenzing van het continentaal plat in de •

nabijheid van de kust van 1 december 1964, Trb. 1964, 184.

Verdrag tussen het Koninkrijk der Nederlanden en het Verenigd Koninkrijk van Groot-Brittannië en Noord-Ierland inzake de begrenzing van het tussen deze landen gelegen continentale plat onder de Noordzee

•

Trb. 1965, 191.

Verdrag tussen het Koninkrijk der Nederlanden en de Bondsrepubliek Duitsland inzake de begrenzing van het continentaal plat onder de

•

Noordzee van 28 januari 1971, Trb. 1971, 53.

•

december 1993.

•

september 1999.

Verdrag van Wenen inzake het Verdragenrecht van 23 mei 1969, BS 25 Verdrag van 10 december 1982 inzake het Recht van de Zee, BS 16

•

Verdrag van 28 april 1989 inzake Berging.

•

Cultureel Erfgoed van 9 oktober 1996.

ICOMOS Handvest inzake de Bescherming en het Beheer van Onderwater

Verdrag van 18 december 1996 tussen het Koninkrijk België en het

Koninkrijk der Nederlanden inzake de afbakening van de territoriale zee, BS 19 juni 1999

De bescherming van onderwater cultureel erfgoed in de Noordzee •

144

Verdrag van 18 december 1996 tussen het Koninkrijk België en het

Koninkrijk der Nederlanden inzake de afbakening van het continentaal •

plat, BS 19 juni 1999

•

Erfgoed van 16 januari 1992, BS 3 oktober 2002.

Verdrag van Valletta inzake de Bescherming van het Archeologisch Verdrag van Parijs met betrekking tot de maatregelen die moeten worden genomen om de ongeoorloofde invoer, uitvoer en overdracht van

eigendom van cultuurgoederen te voorkomen van 14 november 1970, BS •

19 juni 2009.

•

augustus 2013.

Verdrag van 18 mei 2007 betreffende de verwijdering van wrakken, BS 13 Verdrag van Parijs ter Bescherming van het Onderwater Cultureel Erfgoed van 2 november 2001, BS 25 oktober 2013.

België •

De gecoördineerde Belgische Grondwet, BS 17 februari 1994.

•

15 augustus 1980.

•

• • • • • •

Bijzondere Wet tot Hervorming der Instellingen van 8 augustus 1980, BS Burgerlijk Wetboek, BS 3 september 1807.

Wet van 17 april 1835 op de onteigening ten algemenen nutte, BS 17 april 1835.

Wetboek van Koophandel, BS 4 september 1879.

Wet van 10 mei 1926 tot instelling van een rechtspleging bij dringende omstandigheden inzake onteigening ten algemenen nutte, BS 4 juni 1926.

Wet van 26 juli 1962 betreffende de rechtspleging bij hoogdringende omstandigheden inzake onteigening ten algemenen nutte, BS 31 juli 1962.

Wet van 13 juli 1969 inzake het continental plat van België, BS 8 oktober 1969.

Wet van 17 februari 1993 houdende goedkeuring van volgende

Internationale Akten: 1. Overeenkomst tussen het Koninkrijk België en de Regering van de Franse Republiek inzake de afbakening van de

territoriale zee, 2. Overeenkomst tussen de Regering van het Koninkrijk


145

België en de Regering van de Franse Republiek inzake de afbakening van

het continentaal plat, ondertekend te Brussel op 8 oktober 1990, BS 1 •

december 1993.

Wet van 20 januari 1999 ter Bescherming van het Mariene Milieu in de

•

Zeegebieden onder de Rechtsbevoegdheid van België, BS 12 maart 1999.

•

België in de Noordzee, BS 10 juli 1999.

•

hulpverlening en berging, BS 18 augustus 2004.

•

wrakken, BS 21 juni 2007.

Wet van 22 april 1999 betreffende de Exclusieve Economische Zone van Wet van 13 mei 2003 houdende instemming met het Verdrag in zake de Wet van 9 april 2007 betreffende de vondst en de bescherming van Wet van 22 augustus 2006 houdende instemming met het Akkoord van 7 juni 2005 , gesloten door uitwisseling van brieven gedagtekend te Brussel op 21 maart 2005 en 7 juni 2005, houdende wijziging van de

Overeenkomst tussen de Regering van het Koninkrijk België en de Regering van het Verenigd Koninkrijk van Groot-Brittannië en Noord-

Ierland inzake de afbakening van het continentaal plat tussen beide •

landen, gedaan te Brussel op 29 mei 1991, BS 14 november 2008.

Wet van 13 mei 2003 tot instemming met het Verdrag van Parijs met betrekking tot de maatregelen die moeten worden genomen om de

ongeoorloofde invoer, uitvoer en overdracht van eigendom van •

cultuurgoederen te voorkomen van 14 november 1970, BS 19 juni 2009.

Wet van 6 juli 2013 houdende instemming met het Verdrag ter Bescherming van Cultureel Erfgoed Onder Water, aangenomen te Parijs

•

op 2 november 2001, BS 25 oktober 2013.

•

Onder Water, BS 18 april 2014.

Wet van 4 april 2014 betreffende de Bescherming van Cultureel Erfgoed

Koninklijk besluit van 4 augustus 1981 houdende politie- en

scheepvaartreglement voor de Belgische territoriale zee, de havens en de

•

stranden van de Belgische kust, BS 1 september 1981.

Koninklijk Besluit van 25 april 2014 betreffende de bescherming van het cultureel erfgoed onderwater, BS 14 mei 2014.


146

Ministerieel Besluit van 13 mei 2014 betreffende de bescherming van het

scheepswrak HMS Wakeful als cultureel erfgoed onder water, BS 9 •

oktober 2014.

Ministerieel Besluit betreffende de bescherming van het scheepswrak

West-Hinder als cultureel erfgoed onder water van 13 mei 2014, BS 9 •

oktober 2014.

Wetsontwerp tot wijziging van de wet van 8 februari 1978 houdende

goedkeuring van het verdrag ter voorkoming van de verontreiniging van de zee ten gevolge van het storten vanaf schepen en luchtvaartuigen, en van de bijlagen, opgemaakt te Oslo op 15 februari 1972, Parl. St. Kamer, •

1981-1982, nr.378/1, 4 p.

Memorie van toelichting bij het wetsontwerp betreffende bescherming

van het cultureel erfgoed onder water, Parl. St. Kamer 2013-2014, nr.

•

3397/001, 4-16.

Adv.RvS 54.639/3 bij het voorontwerp van wet betreffende bescherming van het cultureel erfgoed onder water, Parl.St. Kamer 2013-2014, nr. 3397/001, 22-35.

Nederland •

•

Monumentenwet van 22 juni 1961, Staatsblad 1961/200.

Monumentenwet van 23 december 1988, Staatsblad 1988/638.

•

Boek 5 van het Nederlands Burgerlijk Wetboek, Staatsblad 1989/541.

•

zone van het Koninkrijk, Staatsblad 1999/281.

•

het Koninkrijk, Staatsblad 2005/387.

•

Staatsblad 2007/42.

•

Rijkswet van 27 mei 1999, tot instelling van een exclusieve economische Rijkswet van 28 april 2005 tot instelling van een aansluitende zone van Wet op de Archeologische Monumentenzorg van 21 december 2006, Besluit van 13 maart 2000, houdende vaststelling van de grenzen van de exclusieve economische zone van Nederland en tot inwerkingtreding van de Rijkswet instelling exclusieve economische zone, Staatsblad 2000/167.


147

Advies van de Nationale UNESCO Commissie over de bescherming van cultureel

erfgoed

onder

water,

oktober

2011,

http://www.unesco.nl/sites/default/files/dossier/advies_erfgoed_onder_ •

water.pdf?download=1.

Advies van de Commissie van Advies inzake Volkenrechtelijke Vraagstukken over het UNESCO-Verdrag inzake cultureel erfgoed onder

water,

december

2011,

nr.

21,

http://cms.webbeat.net/ContentSuite/upload/cav/doc/CAVV_advies__21 _(UNESCO-Verdrag_cultureel_erfgoed_onder_water)_(5).pdf. Verenigd Koninkrijk • • • • • • • •

Consolidated Fund Act 1816.

Protection of Wrecks Act 1973.

Ancient Monuments and Archaeological Areas Act 1979. National Heritage Act 1984.

Protection of Military Remains Act 1986. Merchant Shipping Act 1995.

Continental Shelf (Designationa of Areas) Order 2013. Exclusive Economic Zone Order 2013.

Verenigde Staten van Amerika •

Historic Shipwreck Act 1976.

RECHTSPRAAK Verenigde Staten van Amerika •

Lauritzen v. Larsen, 345 U.S. 571, 582 (1953).

•

1981 AMC 1097 (5th Cir. 1980).

•

•

Platoro II, Platoro, Limited Inc. v. Unidentified Remain, 614 F.2d 1051, Columbus-Am. Discovery Group, Inc. v. Atl. Mut. Ins. Co., 974 F.2d 450, 461 (4th Cir. 1992).

R.M.S. Titanic, Inc, v. Haver, 171 F.3d 943, 961-962 (4th Cir. 1999).


148

•

Cobb Coin I, Cobb Coin Company v. The Unidentified Wrecked and

•

Abandoned Sailing Vessel, 525 F. Supp. 186, 1983 AMC 966 (S.D. Fla 1981).

•

Sea Hunt, Inc. v. Unidentified Shipwreck Vessel or Vessels, 221 F.3d 634-647 (4th Cir. 2000).

R.M.S. Titanic, Inc. v. The Wrecked & Abandoned Vessel, 435 F.3d 521, 532-

533 (4th Cir. 2006). Verenigd Koninkrijk • • •

Cargo ex Schiller [1877] 2P.D. 145. The Troilus [1951] A.C. 820.

The Cythera [1965] 2 Lloyd's Rep. 454.

RECHTSLEER • •

BAKER, R., “Political Legitimacy and the State”, Oxford, Clarendon Press, 1990, 216 p.

BAUTISTA, L. B., “Gaps, issues and prospects: International Law and the

protection of Underwater Cultural Heritage”, Dalhousie J. Legal Stud., Vol. • •

14, 2005, 57-89.

BEDERMAN, D., “Congress Enacts increased Protections for Sunken Military Craft”, Am. J. Int’l L., Vol. 100, 2006, 649-663.

BLACKSTONE, W., “Commentaries on the Laws of England, a facsimile of the first edition of 1765-1769”, Chicago, The University of Chicago Press,

• •

1979, 514 p.

BLAKE, J., “The Protection of Underwater Cultural Heritage”, Int’l & Comp. L. Q., Vol. 45, 1996, 819-843.

BLUMBERG, R., “International Protection of Underwater Cultural Heritage”

in J. NORTON MOORE, K. FU & M. NORDQUIST (eds.), Recent Developments in the Law of the Sea and China, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 491-

•

511.

BOESTEN, E., “Archaeological and/or historical valuable shipwrecks in international waters”, Den Haag, T.M.C. Asser Press, 2002, 256 p.

De bescherming van onderwater cultureel erfgoed in de Noordzee • •

149

BOSSUYT, M. & WOUTERS, J., “Grondlijnen van internationaal recht”, Antwerpen, Intersentia, 2005, 1086 p.

BOWENS, A., DROMGOOLE, S., FIRTH, A., FORREST, C., LOWTHER, J., UNDERWOOD, C., WILLIAMS, M. & YORKE, R., “Marine Archaeology Legislation Project”, 2004,

211 •

p.

en

http://www.english-heritage.org.uk/publications/marine-

archaeology-legislation-project/marine-archaeology-legislation.pdf.

BRAUNSTEIN, S., “The Abandoned Shipwreck Act 1987 is still causing confusion and conflict rather than preserving historic shipwrecks”,

•

Widener L. Symp. J. Vol. 8, 2001-2002, 301-322.

•

1996, 337-342.

•

2011, 995 p.

BRICE, G., “Salvage and the Underwater Cultural Heritage”, Marine Policy, BRICE, G., “Maritime Law of Salvage” 3rd ed., London, Sweet & Maxwell, BROWN, E., “Protection of the underwater cultural heritage. Draft

principles and guidelines for implementation of Article 303 of the United Nations Convention on the Law of the Sea 1982”, Marine Policy, Vol. 20, •

1996, 325-336.

CARDUCCI, G., “New Developments in the Law of the Sea: The UNESCO

Convention on the Protection of Underwater Cultural Heritage”, Am. J. Int’l •

L., Vol. 96, 2002, 419-434.

CHURCHILL, R. R & LOWE, A. V., “The Law of the Sea”, Manchester,

•

Manchester University Press, 1999, 494 p.

•

governance”, The Commonwealth Lawyer, 2009, 25-35.

COX, N., “The importance of the royal prerogative in contemporary CROSSMAN CHENG, A., “All in the same boat? Indigenous Property Rights in

Underwater Cultural Heritage”, Hous. J. Int’l L. Vol. 32, 2009-2010, 695•

732.

•

USA”, Tul. L. Rev., Vol. 35, 1960-1961, 117-118.

DEUTSCH, E. P., “Development of the Theory of Admiralty Jurisdiction in the

DEWEIRDT, M., “Wetgeving in verband met het maritiem archeologisch erfgoed in Vlaanderen/België”, in G. GEVAERT, J. MEES, J. SEYS, M. PIETERS


150

(eds.), Colloquium: Ter zee of niet ter zee. Book of Abstracts, VLIZ Special

•

Publication 32, 2006, 62-64.

•

stof gehaald?”, Gent, Uitgeverij Larcier, 2010, 80 p.

•

London, Macmillan, 1959, 535 p.

•

p.

DEWEIRDT, M., “Archeologierecht: een schat aan rechtsregels vanonder het DICEY, A., “Introduction to the Study of the Law of the Constitution” Ed. 10,

DIERYCK, C., “Zeeverzekering en Averijvordering”, Gent, Larcier, 2005, 383 DROMGOOLE, S., “Protection of Historic Wrecks: the UK Approach. Part I:

The Present Legal Framework”, International Journal of Estuarine and •

Coastal Law, Vol. 4, 1989, 26-51.

•

Journal of Nautical Archeology, Vol. 28, 1999, 319-322.

DROMGOOLE, S., “A note on the meaning of ‘wreck’ ”, The International DROMGOOLE, S., “United Kingdom” in S. DROMGOOLE (ed.), The Protection of

the Underwater Cultural Heritage: National Perspectives in Light of the UNESCO Convention 2001, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 313•

350.

DROMGOOLE, S., “Why the UK should reconsider the UNESCO Convention 2001” in R. A. YORKE (ed.), Protection of Underwater Cultural Heritage

Adjacent to the UK. Proceedings of the JNAPC 21st Anniversary Seminar, The • •

Nautical Archaeology Society, 2011, 23-29.

DROMGOOLE, S., “Underwater Cultural Heritage and International Law”, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 400 p.

DUCLOS, J., “A Conceptual Wreck: Salvaging the Law of Finds”, J. Mar. L. &

•

Com. Vol. 38, 2007, 25-38.

•

New York, Wolters Kluwer Legal, 1979, 1345 p.

ELSEN, A. E., MERRYMAN, J.H. & ULRICE, S. K., “Law, Ethics and the Visual Arts”,

FAIRCLOUGH, T., “To codify, or not to codify, the Royal Prerogative: A

Political Analysis”, onuitg. Bachelorpaper LLB with Legal Studies in

•

Europe University of Reading, 2013, 59 p.

FIRTH, A., “Underwater Cultural Heritage off England: character and significance” in R. A. YORKE (ed.), Protection of Underwater Cultural


151

Heritage Adjacent to the UK. Proceedings of the JNAPC 21st Anniversary •

Seminar, The Nautical Archaeology Society, 2011, 15-22.

FLETCHER-TOMENIUS, P., O’KEEFE, P. J. & WILLIAMS, M., “Salvor in Possession:

Friend or Foe to Marine Archaeology?”, Int’l J. Cultural Prop. Vol. 9, 2000,

•

263-314.

FORREST, C., “An International Perspective on Sunken State Vessels as

underwater Cultural Heritage”, Ocean Development and International Law,

•

Vol. 34, 2003, 41-57.

•

London, Routledge, 2010, 458 p.

FORREST, C., “International Law and the Protection of Cultural Heritage”, GARABELLO, R., “Sunken Warships in the Mediterranean: reflections on

some relevant examples in State practice relating to the Mediterranean Sea” in T. SCOVAZZI (ed.), La Protezione del Patrimonio Culturale Sottomarino nel Mare Mediterraneo, Milaan, Giuffrè Editore, 2004, 171-

•

201.

GARABELLO, R. & SCOVAZZI, T., “The Protection of the Underwater Cultural

Heritage: Before and After the 2001 UNESCO Convention”, Leiden, •

Martinus Nijhoff Publishers, 2003, 303 p.

•

Sweet & Maxwell, 1995, 482 p.

GASKELL, N. “Merchant Shipping Act 1995”, Current Law Statutes, London,

GAY, O., & MAERS, L., “The Royal Prerogative”, House of Commons Standard Notes,

2009,

SN/PC/03861,

11

p.

http://www.parliament.uk/business/publications/research/briefing-

en

•

papers/SN03861/the-royal-prerogative.

•

Cultural Property in the United States”, B. U. L. Rev. Vol. 75, 1995, 560-641.

GERSTENBLITH, P., “Identity and Cultural Property: The Protection of GILDER, E. & HAGGER, M., “The Maritime Case of Rough Tower, An Abandoned World War II Fort that became a State of Denial”, Caiet de

•

Semiotica, 2012-2013, 42-50.

GUÉRIN, U., “Objectives, benefits to States Parties, and implementation of the UNESCO Convention on Underwater Cultural Heritage (2001)” in R. A.

YORKE (ed.), Protection of Underwater Cultural Heritage Adjacent to the UK.


152

Proceedings of the JNAPC 21st Anniversary Seminar, The Nautical •

Archaeology Society, 2011, 30-37.

•

International Law”, Cambridge, Cambridge University Press, 2011, 305 p.

HARISSON, J., “Making the Law of the Sea: A Study in the development of HISTORIC SCOTLAND, “Conserving the Underwater Heritage. Historic Scotland Operational Policy Paper”, Historic Scotland, 1999, 8 p. en

http://www.historic•

scotland.gov.uk/conserving_the_underwater_heritage_document__pdf.

HM COURTS & TRIBUNALS SERVICE, “The Admiralty and Commercial Courts Guide”,

136

p.

en

https://www.justice.gov.uk/downloads/courts/admiralitycomm/admiral •

ty-and-commercial-courts-guide.pdf.

HOMMA, H., “Bronnen- en literatuuronderzoek, aanloop naar de

monumentenwet

1988”,

Zeist,

2008,

http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-

16

p.

en

publicaties/rapporten/2008/07/02/bronnen-en-literatuuronderzoek• •

aanloop-naar-de-monumentenwet-van-1988.html.

ICJ, “North Sea Continental Shelf Judgement”, I.C.J. Reports, 1969, 57 p.

JOINT NAUTICAL ARCHAEOLOGY POLICY COMMITTEE, “Heritage at Sea. Proposals

for the better protection of archaeological sites underwater”, The National

Maritime

Museum,

•

http://www.jnapc.org.uk/Heritage%20at%20Sea.pdf, 39p.

•

Kluwer Law International, 1996, 313 p.

1989,

KLABBERS, J., “The Concept of Treaty in International Law”, Den Haag, LE GURUN, G, “France”, in S. DROMGOOLE (ed.), The Protection of Underwater

Cultural Heritage: National Perspectives in Light of the UNESCO Convention •

2001, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 59-95.

•

William & Mary Law Review, Vol. 12, 1970, 97-110.

LIPKA, L., “Abandoned Property at Sea: who owns the Salvage “Finds”?”, MAARLEVELD, T.,

Discussiestuk”,

“Monumentenwet

en

archeologie

Rijswijk,

onder

water. 1983,


153

https://www.academia.edu/928364/Monumentenwet_en_Archeologie_o •

nder_Water , 30p.

T. MAARLEVELD, “Aanloop Molengat of lading als aanleiding” in H. R.

REINDERS (ed.), Lading en Ballast. Voordrachten gehouden op het Glavimans

Symposion, Afdeling Archeologie Onder Water, Rijksdienst voor het •

Oudheidkundig Bodemonderzoek, 1993, 32-43.

•

gespannen voet”, NJB, 2002, 1025.

MAARLEVELD, T. & VAN WOUDENBERG, N., “Hugo de Groot en UNESCO op MAARLEVELD, T., “The Netherlands”, in S. DROMGOOLE (ed.), The protection of Underwater Cultural Heritage: National Perspectives in Light of the

UNESCO Convention 2001, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 161•

188.

MAARLEVELD, T., “Maritime Management Matters”, in J. SATCHELL & P. PALMA

(eds.), Managing the Marine Cultural Heritage, Council for British •

Archeology, 2007, 49-57.

MANDERS, M., “The in situ Protection of a 17th-Century Trading Vessel in

the Netherlands” in D. NUTLEY, I. COCHRAN & R. GRENIER (eds.), Underwater •

Cultural Heritage at Risk, ICOMOS, 2006, 70-72.

MIGLIORINO, L., “The Recovery of Sunken Warships in International Law” in B. VUKAS

•

(ed.),

Essays on the New Law of the Sea, Zagreb,

Sveucilisnanaklada Liber, 1985, 556 p.

MINISTRY OF DEFENCE, “Military Maritime Graves and the Protection of

Military Remains Act 1986: Consultation Report by the Ministry of •

Defence”, Ministry of Defence, Whitehall, London, February 2001, 18 p.

MCQUOWN, T., “An Archaeological Argument for the Inapplicability of

Admiralty Law in the Disposition of Historic Wrecks”, Wm. Mitchell L. Rev.

• •

Vol. 26, 2000, 289-326.

NAFZIGER, J., “Finding the Titanic: Beginning an international Salvage of Derelict Law at Sea”, Colum.-VLA J. L. & Arts Vol. 12, 1987-1988, 339-351.

NAFZIGER, J., “The Buenos Aires Draft Convention on the Protection of the Underwater Cultural Heritage”, International Journal of Cultural Property, Vol. 6, 1997, 119-120.


154

NAFZIGER, J., “The evolving Role of Admiralty Courts in Litigation Related

to Historic Wreck”, Harv. Int’l L.J. Vol. 44, No. 1, 2003, 251-270.

NEYLAND, R., “Sovereign Immunity and the Management of United States Naval

Shipwrecks”,

2001,

98-104

•

http://www.history.navy.mil/branches/org12-7h.htm.

•

haar leden in rechte optreden”, Jura Falconis, 1989-1990, 161-178.

•

Clarendon Press, 1984, 1201 p.

en

NYS, C., “De Juridische Natuur van de Lloyd’s Syndicats en de wijze waarop O’CONNELL, D. P., “The International Law of the Sea”, Vol. II, Oxford,

O’KEEFE, P. J., “Shipwrecked Heritage: A Commentary on the UNESCO

Convention on Underwater Cultural Heritage”, Leicester, Leicester •

Institute of Art and Law, 2002, 205 p.

•

International Journal of Cultural Property, Vol. 1, 1992, 307-320.

O’KEEFE, P. J. & PROTT, L., “ ‘Cultural Heritage’ or ‘Cultural Property’ ?”, The OXLEY, I., “Towards the Integrated Management of Scotland’s Cultural

Heritage: Examining Historic Shipwrecks as Marine Environmental •

Resources”, World Archaeology, Vol. 32, 2001, 413-426.

•

Colum. J.L. & Arts, 1987-88, 353-372.

OXMAN, B., “Marine Archaeology and the International Law of the Sea”, PARHAM, D., & WILLIAMS, M., “An outline of the nature of the threat to

Underwater Cultural Heritage in International Waters” in R. A. YORKE (ed.),

Protection of Underwater Cultural Heritage in International Waters Adjacent to the UK. Proceedings of the JNAPC 21st Anniversary Seminar,

•

Portsmouth, The Nautical Archaeology Society, 2011, 5-14.

PERCIVAL, G., The Civil List and the Hereditary Revenues of the Crown, The

Fortnightly

Review,

1901,

11

p.

•

http://www.andywightman.com/docs/civil_list_crown_1901.pdf.

•

Law, Vol. 8, 2010, 146-155.

en

POOLE, T., “United Kingdom: The Royal Prerogative”, Int. J. Constitutional ROACH, J. A., “Sunken Warships and Military Craft”, Marine Policy, Vol. 20, 1996, 351-354.


155

ROSE, F., “Kennedy and Rose Law of Salvage”, London, Sweet & Maxwell,

•

2010, 1023 p.

•

Le cas du ‘Mont-Louis’ ”, Revue Belge de droit international, 1984, 496-528.

STARKLE, G., “Les épaves de navires en haute mer et le droit international.

STORME, M., “Rechtsvergelijking – Rechtsrelativiteit”, 2006, 765 p. en

https://www.law.kuleuven.be/personal/mstorme/Rechtsvergelijking9.p •

df

STRATI, A., “The Protection of the Underwater Cultural Heritage: An

emerging objective of the contemporary Law of the Sea”, Den Haag, • •

Kluwer Law International, 1995, 479 p.

SWADLING, W., “Property: General Principles” in A. S. BURROWS (ed.), English Private Law, Oxford, Oxford University Press, 2013, 172-304.

UK UNESCO 2001 CONVENTION REVIEW GROUP, “Paper 1. Compatibility: The

UNESCO 2001 Convention and the United Nations Law of the Sea Convention 1982”, The UNESCO Convention on the Protection of the

Underwater Cultural Heritage 2001: An Impact Review for the United Kingdom,

35-40

en

http://www.unesco.org.uk/uploads/UNESCO%20Impact%20Review_20 •

14-02-10.pdf.

UNESCO, “The UNESCO Convention on the protection of the underwater cultural

heritage”,

2009,

32

p.

en

http://www.unesco.nl/sites/default/files/dossier/gb-2001convention•

infokit_07-2009.pdf?download=1.

VADI, V., “Investing in Culture: Underwater Cultural Heritage and International Investment Law”, Vand. J. Transnat’l L. Vol. 42, 2012, 866-

•

868.

VADI, V., “War, Memory and Culture: The uncertain legal status of Historic

Sunken Warships under International Law”, Tul. Mar. L. J. Vol. 37, 2013•

2013, 333-378.

VAN HOOYDONCK, E., “Achtste Blauwboek over de Herziening van het

Belgisch Scheepvaartrecht”, Antwerpen, Commissie Maritiem Recht, 2012, 299 p.


156

VARMER, O., “The Case against the ‘Salvage’ of the Cultural Heritage”, J. Mar.

L. & Com. Vol. 30, 1999, 279-302.

VERFÜRDEN, B., “Het imago van de monumentenzorg” in P. DON (ed.), Jaarboek Monumentenzorg 1997, Zwolle, Waanders Uitgevers, 1997, 76-

•

90.

•

deel)”, Jura Falconis, 1988-1989, 71-108.

VERSTREPEN, W., “Bewarend beslag op zee- en binnenschepen (eerste WALKER, J., “A Contemporary Standard for Determining Title to Sunken

Warships: A Tale of Two Vessels and Two Nations”, U. S. F. Maritime Law •

Journal, Vol. 12, 1999-2000, 311-358.

WAREING, S., “Resurgam. A Historical & Archaeological Analysis”, University of Bristol, Department of Archaeology & Anthropology, 2012,

•

94 p.

WILLEMS, W., “Archeological Heritage Management in the Netherlands:

Past, Present and Future” in D. HALLEWAS, H. KARS & W. WILLEMS (eds.),

Archaeological Heritage Management in the Netherlands, Assen, Uitgeverij •

Van Gorcum, 1997, 3-34.

WILLIAMS, J., “Prerogative”,

http://www.1902encyclopedia.com/P/PRE/prerogative.html. •

WILLIAMS, M., “UNESCO Convention on the Protection of Underwater

Cultural Heritage: An Analysis of the United Kingdom’s Standpoint”, in R.

A. YORKE (ed.), The UNESCO Convention for the Protection of the Underwater Cultural Heritage. Proceedings of the Burlington House •

Seminar October 2005, The Nautical Archaeology Society, 2006, 2-10. X,

“High

Court

of

Admiralty”,

The

National

Archives,

http://www.nationalarchives.gov.uk/records/research-guides/high•

court-admiralty.htm.

•

International Law, Vol. 94, 2000, 678-682.

X, “Ownership of Sunken Spanish Warships”, The American Journal of YEATES, J., “Clearing up the confusion: A Strict Standard of Abandonment

for Sunken Public Vessels”, U. S. F. Mar. L. J. Vol. 12, 1999-2000, 359-388.


157

YORKE, R. A., “Foreword” in R. A. YORKE (ed.), Protection of Underwater

Cultural Heritage in International Waters Adjacent to the UK. Proceedings of the JNAPC 21st Anniversary Seminar, The Nautical Archaeology Society, 2011, ii.

NIET-JURIDISCHE BRONNEN: •

Besluitenlijst van de vergadering van het college van Burgemeester en Wethouder

(15

januari

2013),

Gemeente

Texel,

2013,

http://www.texel.nl/document.php?m=23&fileid=39467&f=a316a0fd54 •

194eaac660ab19f4ad58e1&attachment=0&c=36193, 6 p.

•

2008, 32 p.

CLIQUET, A., “Wat mag en wat mag niet op zee?”, De Grote Rede, Vol. 22,

DUNKLEY, M., “Catastrophic Burials: the study of human remains from sunken warships”, Conservation Bulletin, Vol. 66, http://www.english-

•

heritage.org.uk/publications/conservation-bulletin-66 , 20-22.

•

p.

•

Monumentenzorg”, Erfgoed Nederland, 2007, 114 p.

•

years”, Conservation Bulletin, Vol. 48, 2008, 4-7.

GLASS, D., “Relocation of UB38”, in Horizon, Trinity House, Vol. 11, 2008, 17

HUPPERETZ, W., “MonumentenStemmen. Visies op de Modernisering van de OXLEY, I., “English Heritage and Maritime Archaeology: The first three

REINDERS, R., “Scheepsarcheologie in Nederland”, Verantwoord onder

•

Water, Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond, 1986, 15-40.

•

2009, 352 p.

TERMOTE, D. & TERMOTE, T, “Schatten en scheepswrakken”, Davidsfonds, VROOM, L., “Scheepswrak Burgzand-noord 10”, Rijksdienst voor het Cultureel

Erfgoed,

2014,

http://www.cultureelerfgoed.nl/publicaties/scheepswrak-burgzandnoord-10-monitoring-en-fysieke-bescherming-zomer-2010, 26 p.


158

WEBSITES • •

www.imo.org

•

www.gov.uk/wreck-and-salvage-law

•

msf-6200

• • • • •

www.gov.uk/government/publications/report-a-wreck-or-salvage-formwww.historic-scotland.gov.uk

www.historylearningsite.co.uk

www.maritieme-archeologie.be www.mumm.ac.be/NL

www.noordzeeloket.nl/ www.wrecksite.eu

DE BESCHERMING VAN ONDERWATER CULTUREEL ERFGOED IN DE NOORDZEE

Recommend Documents