CULTUUR AAN DE BASIS. Drie jaar Cultuur en School Pabo s

CULTUUR AAN DE BASIS Drie jaar Cultuur en School – Pabo’s

Colofon Cultuur aan de basis is een uitgave van het projectteam van de pilot Cultuur en School – Pabo’s Redactie Tineke de Danschutter, Jonaske de Ruiter, Peter Zonderland Eindredactie Tonny van Winssen Teksten Vera Bergman, Anja Geldermans, Bea Ros, Jonaske de Ruiter, Astrid van Unen, Paul Vogelezang, Peter Zonderland Vormgeving Jessica Ottersberg O&D, Amsterdam Fotografie Marco Hofsté Druk Libertas Grafische Communicatie, Bunnik Copyright Projectteam Pilot Cultuur en School – Pabo’s

Inhoud 3 5

Inleiding - Paul Vogelezang Drie jaar Cultuur en School – Pabo’s Paul Vogelezang, Vera Bergman

6 Hogeschool IPABO Amsterdam / Alkmaar, Pabo Amsterdam - Bea Ros 10 Hogeschool Drenthe, Pabo De Eekhorst, Assen 12 Avans Hogeschool, Pabo Breda 14 Saxion hogescholen, Pabo, Deventer 16 Christelijke Hogeschool Ede 17 Ervaringen van basisscholen Astrid van Unen

18 De IJsselgroep, Pabo Iselinge, Doetinchem

23 Ervaringen van studenten Jonaske de Ruiter

24 Christelijke Hogeschool De Driestar, Gouda

26 Fontys Hogescholen, Pabo Eindhoven 27 Ervaringen van culturele instellingen Peter Zonderland

30 Hanzehogeschool Groningen & Christelijke Hogeschool Nederland, Groningen 32 Hogeschool INHOLLAND, Pabo Haarlem 33 Uitbreiding van het Pabo-project Anja Geldermans

36 Noordelijke Hogeschool Leeuwarden 40 Hogeschool Edith Stein / Onderwijscentrum Twente, Hengelo

41 Adressen 44 Hogeschool Leiden, Pabo Leiden 46 Hogeschool van Arnhem en Nijmegen, Pabo Groenewoud, Nijmegen

50 Hogeschool Zuyd, Pabo Maastricht 52 Pabo Hogeschool Rotterdam 54 Hogeschool INHOLLAND, Pabo Rotterdam

56 Katholieke Pabo Zwolle

Inleiding

Toelichting bij de foto’s : Marco Hofsté fotografeerde het project Natuurlijk leven, dat werd uitgevoerd door alle groepen van de Sint-Odaschool in Maastricht onder leiding van eerstejaarsstudenten van de Pabo Maastricht van de Hogeschool Zuyd. Het project gaat uit van de omgeving van de (basis)school; in dit geval zijn dat de achttiende-eeuwse vestingwerken van de Linie van Dumoulin. Het project combineert zaakvakken als geschiedenis, biologie en aardrijkskunde, en expressievakken zoals theater. (zie p. 50)

In september 2001 begonnen vijf opleidingen voor leraar basisonderwijs vol plannen en verwachtingen aan de pilot Cultuur en School – Pabo’s. Een van de doelen was te onderzoeken op welke wijze een opleiding studenten kan leren duurzame relaties te leggen tussen basisschool en culturele instellingen en daarmee de kwaliteit van het basisonderwijs te bevorderen. ‘Cultuur en School’ een vaste plek geven in het curriculum was een minstens zo belangrijk motief voor deze pilot. Een jaar later startten nog eens dertien opleidingen met vergelijkbare ideeën. In deze publicatie wordt gekeken wat is er van al die plannen is gerealiseerd en of alle verwachtingen zijn uitgekomen. De overkoepelende beschouwing ‘Drie jaar Cultuur en School – Pabo’s’ beschrijft in welke context het project zich heeft afgespeeld. Doelstellingen, ervaringen en effectmeting laten zien waar het in de pilot om ging en wat er daadwerkelijk is gerealiseerd. De deelnemende opleidingen hadden alle achttien de doelstelling studenten kennis en vaardigheden te laten verwerven om samen met de culturele instellingen in de omgeving van de scholen interessant onderwijs voor kinderen mogelijk te maken. Ze hebben echter verschillende wegen bewandeld om hun doel te bereiken. Om een beeld te geven van de variatie in activiteiten die de pabo’s in deze pilot hebben ontplooid, is van elke pabo een close-up gemaakt van een opmerkelijk aspect van hun aanpak.

Direct betrokkenen bij de uitvoering van het project zijn de studenten, basisscholen en culturele instellingen. In drie artikelen komen zij aan het woord om te vertellen wat deelname voor hen betekend heeft. Naast een terugblik op de afgelopen drie jaar wordt er in deze rapportage natuurlijk ook vooruitgeblikt. Een aantal recente ontwikkelingen zal van invloed zijn op de positie die pabo’s kunnen innemen bij cultuureducatie. Zo geeft een voorstel voor herziening van de kerndoelen van het basisonderwijs, inmiddels bij de Tweede Kamer, cultuureducatie een prominente plaats in het basisonderwijs. Scholen mogen daar een eigen invulling aan geven. Bovendien kunnen ruim zevenhonderd basisscholen in het schooljaar 2004-2005 gebruikmaken van de stimuleringsregeling Versterking Cultuureducatie in het Primair Onderwijs. In het artikel ‘Docent wordt motor achter cultuureducatie’ is over die ontwikkelingen meer te lezen. De beschreven ervaringen en de behaalde resultaten maken duidelijk dat alle betrokkenen veel hebben geleerd van de eerste drie jaar van de pilot Cultuur en School – Pabo’s. Wij hopen dat deze publicatie een bron van inspiratie zal zijn voor iedereen die zich inzet voor versterking van de rol van de leerkracht als cultuuroverdrager in het basisonderwijs. Paul Vogelezang Projectleider Cultuur en School – Pabo’s September 2004 3

Drie jaar Cultuur en School – Pabo’s Context

De ene opleiding stelt meer studiepunten

De projectgroep Cultuur en School van het

voor een bepaald vakgebied beschikbaar

ministerie van OCW heeft in de eerste jaren

dan de andere en ook verschilt hun aanpak.

van zijn werkzaamheden (1996-2000) sterk

Zo legt de ene opleiding het accent op prak-

de nadruk gelegd op de invoering van

tische vakkennis óf op inhouden als het

cultuureducatie in het voortgezet onderwijs.

gaat om cultureel erfgoed in de mens- en

Het vak CKV1 en de daarmee samen-

maatschappijvakken. Andere opleidingen

hangende invoering van cultuurvouchers

kiezen voor een accent op algemene cultu-

zijn daar het duidelijkste resultaat van.

rele ontplooiing of op cultuureducatie als

Vervolgens werden cultuurbonnen in de

aanvulling op het veelal verbaal en cognitief

basisvorming geïntroduceerd en ontstond

ingestelde basisonderwijs. Voor cultureel

er ruimte voor het vak CKV in het nieuwe

erfgoed is een belangrijke invalshoek het

vmbo. Aan het eind van die eerste periode

benutten van de omgeving bij het aanleren

kwam de projectgroep tot de overtuiging

van didactische vaardigheden, zoals het

dat een stimulans in de opleiding van

gebruik kunnen maken van bronnen en het

leraren voor het basisonderwijs en vervol-

actief, instrumenteel leren. De opleidingen

gens versterking van cultuureducatie in

deden daarom de aanbeveling om waar

het primair onderwijs gewenst was.

mogelijk meer samenhang tussen al die

In 2000 vond op de Pabo Eindhoven, onder-

vakgebieden te realiseren en studenten

deel van de Fontys Hogescholen, een

toe te rusten om die samenhang ook in

studiedag plaats over cultuureducatie in

de praktijk van het basisonderwijs te

de opleiding leraar basisonderwijs. Hierbij

verwezenlijken.

was ook een vertegenwoordiging van het

Het ministerie van OCW had ook zelf een

ministerie van OCW aanwezig. Vanaf dat

belangrijk doel voor ogen, namelijk om via

moment zijn opleidingen en het ministerie

het onderwijs leerlingen – en in dit geval

met elkaar in gesprek geraakt en was de

studenten van de pabo’s – meer dan voor-

kiem gelegd voor het pilotproject Cultuur en

heen in aanraking te brengen met kunst en

School – Pabo’s.

erfgoed en hen door middel van de kennis

De opleidingen constateerden dat pabo-

en vaardigheden die ze daarbij opdoen,

studenten in de opleiding te maken krijgen

voor te bereiden op hun taak als cultuur-

met een breed scala aan kunst- en cultuur-

drager / cultuuroverdrager.

vakken: beeldende vakken (tekenen en

Zowel de aanbeveling van de opleidingen

handvaardigheid), beweging (dans),

zelf als het door het ministerie van OCW

drama/bevordering van het taalgebruik en

beoogde doel is in de doelstellingen

muziek (kunstvakken), alsmede geschiede-

van de pilot Cultuur en School – Pabo’s

nis en aardrijkskunde (wereldoriëntatie).

verwerkt. 5

Hogeschool IPABO Amsterdam / Alkmaar, Pabo Amsterdam

Doelstelling

te passen. Daarbij leren ze toepasselijk

Pabo’s ontwikkelen plannen om studenten

cultuuraanbod te zoeken, te verwerken

te leren duurzame relaties te leggen en

en toe te passen op concrete onderwijs-

te onderhouden tussen basisschool en

situaties, rekening houdend met de

culturele instellingen. Voorts leert de

pedagogische en didactische visie van

student inhouden en werkvormen te kiezen

de school. En ze leren cultuuraanbod in

De docenten van de kunstvakken op de Amsterdamse IPABO liepen al langer rond met

die passen bij ontwikkelingen in een multi-

school en klas te organiseren.

het idee voor een gezamenlijk overleg. Het pilotproject gaf net het zetje dat nodig was,

culturele en op informatie- en communica-

en meer dan dat. Inmiddels heeft de pabo een cultuurcommissie met vertegen-

tietechnologie gebaseerde samenleving –

Werkwijze

woordigers uit vijf vaksecties: drama, muziek, beeldend, Nederlands en aardrijks-

ontwikkelingen die hij als aanstaande

Elke opleiding heeft een eigen uitvoerings-

kunde/geschiedenis. Bovendien kreeg de commissie een formele status, gefiatteerd

leraar moet betrekken in zijn onderwijs.

plan opgesteld om de centrale doelstelling

door de directie. Er zijn honderd taakuren voor de vertegenwoordiging vanuit de vijf

Het uiteindelijke doel is dat studenten later,

te realiseren. Daarbij kon worden gewerkt

vaksecties, twintig taakuren voor de voorzitter en zestig uren voor ict-ondersteuning.

als teamlid op een basisschool, een visie

vanuit de kunstvakken of vanuit de mens-

“En dat blijft ook na de pilot overeind”, vertelt Phlip Korthals Altes, zelfstandig

hebben op cultuureducatie, daarvoor een

en maatschappijvakken. Opleidingen

dramadocente en als extern projectleider ingehuurd voor de pilot.

methodische lijn uit weten te zetten en

konden bij het opstellen van hun uitvoe-

Natuurlijk dwing je geen samenwerking af simpelweg door een commissie op te

daarbij gebruik maken van multimedia-

ringsplan rekening houden met hun

richten. Maar dat was ook niet nodig. De vijf vaksecties werkten al samen, bijvoorbeeld

le informatiedragers en ‘directe’ bronnen

verworvenheden en tradities en uitgaan

in de cultuurweken. Er was alleen behoefte aan meer samenhang, aan doorlopende

in de culturele omgeving.

van het eigen onderwijskundige concept.

leerlijnen en een gezamenlijk cultuurbeleid. “De cultuurcommissie is er om van alles

Alle opleidingen die aan de pilot deel-

Omdat de opleidingen zelf bepaalden wat

wat we allemaal al doen een samenhangend verhaal te maken en dat te consolideren”,

namen, hebben vanuit de invalshoek

zij op basis van de beschikbare tijd konden

vertelt Korthals Altes. “De kracht van de commissie is dat het cultuurbeleid niet weg-

erfgoed of vanuit de invalshoek kunsten

realiseren, ontstond bij het management

valt als er toevallig een docent weggaat.”

aan deze doelstelling gewerkt. De ver-

draagvlak voor deelname aan het project.

Heel belangrijk is ook dat de commissie allerlei praktische zaken regelt, zoals het

wezenlijking van deze doelstelling moest

Daarnaast wisselden de opleidingen

opstellen van een cultuurbegroting en het aanvragen van de vouchers. Korthals Altes:

op twee niveaus zichtbaar worden. Op het

tijdens landelijke bijeenkomsten veel inhou-

“Inhoudelijk kun je duizend ideeën hebben, dat is geen probleem. Maar alles staat

niveau van de opleiding wordt dat zichtbaar

delijke informatie en praktijkervaringen uit.

of valt met praktische zaken.” Zoals bijvoorbeeld het rooster. Vaak is een lesrooster

in verbreding en/of verdieping van bestaan-

Erfgoededucatie en kunsteducatie hebben

zo strak dat er geen ruimte is om in te spelen op actuele trends en activiteiten. In

de leerinhouden in het curriculum.

naast een aantal gemeenschappelijke ken-

Amsterdam lossen ze dat op door jaarlijks samen met de roostermaker open cultuur-

Versterking van de samenwerking tussen

merken ook zaken die typisch voor het vak-

uren in te plannen. Van het totale cultuurbudget (zo’n 35.000 euro) is 5000 euro geoor-

pabo’s en culturele instellingen in het kader

gebied zijn. Het in elkaars keuken kunnen

merkt voor dergelijke incidentele activiteiten.

van het onderwijsprogramma komt tot

kijken heeft niet alleen veel respect afge-

Wie in zo’n commissie stapt, moet bereid zijn zich bezig te houden met zaken die het

uiting in een groeiende vraag van de pabo’s

dwongen, maar ook veel inspiratie geboden.

eigen vak overstijgen, stelt Korthals Altes. Niet alleen inhoudelijk, maar ook organisa-

aan culturele instellingen. Uit het gebruik

Dat heeft de samenhang tussen kunst- en

torisch. En dan heeft ze het over zaken als begrotingen, urenplaatjes, gesprekken met

dat de pabo’s maken van de infrastructuur

erfgoededucatie positief beïnvloed.

het managementteam. “Je moet accepteren dat dat erbij hoort en willen denken in de

voor de ondersteuning van kunst- en

problemen van het management. Je leert ook om niet louter leuke ideeën te spuien,

erfgoededucatie als aanspreekpunt voor

Effectmeting

maar na te denken over realisering en haalbaarheid.”

bemiddeling en deskundigheidsbevordering

Bij de start van het project is besloten om

Natuurlijk zijn er op school altijd mensen die zeggen: moet dat nou, zo’n commissie?

blijkt eveneens in welke mate de doelstel-

bij de eerste groep deelnemende opleidin-

Korthals Altes: “Maar inmiddels kan men er niet meer omheen. Het ultieme bewijs

ling wordt gerealiseerd.

gen een onderzoek naar de effecten uit te

kregen we onlangs. Bij de discussie over de nieuwe major-minorstructuur zei het

Bij studenten is het effect dat zij (als

voeren. Het ging daarbij om de vraag:

managementteam: in het overleg daarover hoort natuurlijk ook iemand uit de cultuur-

toekomstige docenten) leren een onderwijs-

worden de beoogde doelen ook daad-

commissie. Kijk, dan besta je.”

vraag te kiezen als uitgangspunt of invals-

werkelijk bereikt? De al eerder genoemde

hoek om cultuureducatie en/of -confrontatie

doelstellingen werden daartoe omgezet

zinvol en effectief in het basisonderwijs toe

in onderzoeksvragen.

Consolidering door cultuurcommissie

Bea Ros 6

7

Op het niveau van studenten is het onder-

moeten we bij het trekken van conclusies

zoek uitgevoerd door hen een vragenlijst

uit dit onderzoek voorzichtig zijn.

te laten invullen en hen te interviewen,

De pilot lijkt effect te hebben gehad op het

waarbij het model van een voormeting,

aanbod van erfgoedinstellingen. Dankzij

een nameting en een controlegroep is

de pilot zijn de studenten beter in staat

gehanteerd. In meting 1 werd bij tweede-

dit aanbod te vinden ten behoeve van het

jaarsstudenten een voormeting uitgevoerd

omgevingsonderwijs. Wat betreft de vorm-

en waren vierdejaarsstudenten de contro-

geving van dit onderwijs blijven de effecten

legroep. Meting 2, de nameting, vond twee

beperkt tot de pabo uit Maastricht. Op de

jaar later plaats bij vierdejaarsstudenten.

overige variabelen (productief/reproductief,

De vragenlijst is geconstrueerd volgens

confrontatie met erfgoed, en reflectie) zijn

het model van het ‘learner report’, waarbij

de effecten nihil, of voor Groningen zelfs

studenten zelf aangeven welke leerervarin-

negatief. De interviews wijzen in dezelfde

gen zij wel of niet hebben gehad. Voor

richting.

de erfgoed- en kunstenstroom zijn een

Ook bij het onderzoek naar effecten in de

specifieke vragenlijst en interviewleidraad

kunstenstroom is het aantal studenten in

opgesteld.

de nameting aanmerkelijk kleiner dan

Op het niveau van de opleiding was even-

tijdens de eerste meting. Dus ook hier

eens sprake van het meten van de begin-

moeten conclusies met voorzichtigheid

situatie en een meting aan het eind van de

worden getrokken.

pilot. Aan de hand van vooraf geformuleer-

Bij een vergelijking tussen de tweede- en

de categorieën is een analyse gemaakt van

de vierdejaarsstudenten is er duidelijk

de curricula, extra-curriculaire activiteiten

sprake van schoolverschillen. Studenten

en bestaande vormen van samenwerking

van Hogeschool Edith Stein scoren vrijwel

met culturele instellingen. Daarnaast zijn

steeds hoger dan studenten van Fontys

de coördinator en andere docenten die bij

Hogescholen Pabo Eindhoven. Dat betekent

het uitvoeringstraject van de opleiding

echter niet dat het effect op de ene school

betrokken waren, geïnterviewd. Het onder-

wel te vinden is en op de andere niet, of dat

zoek is uitgezet op twee pabo’s in de erf-

er sprake zou zijn van tegengestelde effec-

goedstroom (Hanzehogeschool Groningen

ten. Studenten op Pabo Eindhoven begon-

en Hogeschool Zuyd Maastricht) en op

nen doorgaans met een grotere achterstand

twee pabo’s in de kunstenstroom

als het gaat om de te realiseren doelstel-

(Hogeschool Edith Stein /Onderwijs

lingen in de pilot, maar liepen die achter-

Centrum Twente in Hengelo en Fontys

stand gedurende de looptijd van het project

Hogescholen Pabo Eindhoven).

vervolgens ruim in. De scores in de nameting liggen steeds

Resultaten effectmeting

hoger dan in de voormeting: studenten

In het onderzoek naar de effecten bij de

hebben dus het een en ander geleerd over

studenten in de erfgoedstroom is door

kunstonderwijs. Maar is dat meer dan in

allerlei oorzaken afgeweken van de oor-

‘normale’ omstandigheden? Voor het

spronkelijke onderzoeksopzet. Ook is het

antwoord op die vraag moet gekeken

aantal studenten in de nameting aanzienlijk

worden naar de verschillen tussen de

beperkter dan in de voormeting. Bijgevolg

nameting en de controlegroep. 9

Hogeschool Drenthe, Pabo De Eekhorst, Assen

De meerwaarde van samenwerken Soms komen dingen op een mooie manier samen. Neem de noodzaak tot een nieuw curriculum. Een fusie waardoor de drie Drentse pabo’s, in Emmen, Meppel en Assen, onder dezelfde hogeschoolparaplu gaan vallen. En daarmee opgedane ervaringen binnen de pilot Cultuureducatie. Romke Visser, geschiedenisdocent op pabo De Eekhorst van Hogeschool Drenthe, spreekt van “een gouden kans” om een hogeschoolbreed curriculum cultuureducatie op te bouwen. Natuurlijk deed de pabo al wel wat aan cultuureducatie, met name in het CuMa-programma. Tijdens de pilotperiode is dit gegroeid, vertelt Visser. “De wezenlijke les die de pilot me leerde was: je kunt cultuureducatie op een hoger plan tillen door met partners buiten de pabo samen te werken. De tips en concrete ideeën die ik tijdens netwerkbijeenkomsten van zuster-pabo’s kreeg, waren voor ons van onschatbare waarde. De subsidie was minder vitaal dan die inspiratie en stimulans.” De pabo ging samenwerken met het Drents Archief en intensiveerde de contacten met het Drents Museum. “Beide instellingen verzorgen nu een deel van ons onderwijs, en dat is een forse meerwaarde. Zij bezitten de deskundigheid die wij als kleine pabo en kleine hogeschool niet in huis hebben.” Omgekeerd zijn de instellingen blij met de inbreng van pabo-studenten. In het museum verzorgen studenten bijvoorbeeld rondleidingen en voor het archief ontwerpen ze educatief materiaal. Niet alleen Visser, ook het college van bestuur is inmiddels overtuigd dat cultuureducatie kansrijk is. “De bestuurders zien dat de overheid erin investeert. Ze zijn ook geïmponeerd door de professionaliteit van het netwerk. Cultuureducatie heeft niet langer een soft imago, maar is zakelijk en concreet.” Bovendien past de filosofie van cultuureducatie bij specialisaties als Jenaplan, Montessori en Freinet die de pabo van oudsher aanbiedt. “Het college van bestuur ziet cultuureducatie als iets waarmee we ons positief kunnen onderscheiden”, vertelt Visser. “Die bestuurlijke erkenning, dat zie ik als netto resultaat van de pilot.” Die erkenning is ook concreet: de hogeschool zet in op een minor Cultuureducatie voor alle drie de pabo’s. Visser is voor een dag per week aangesteld om die specialisatie te ontwikkelen en te coördineren. Hij valt rechtstreeks onder het college van bestuur, waarmee de nodige bureaucratie omzeild wordt en de minor niet ten prooi zal vallen aan lokale beslissingen op een van de pabo’s. Elk van de drie pabo’s brengt zijn eigen sterke kanten in. Meppel heeft al een vak erfgoed en onderhoudt bovendien een enorm netwerk met theaterinstellingen. Emmen werkt nauw samen met het lokale kunstencentrum en Assen brengt de ervaringen van de pilot mee. “Als je dat samenbrengt, kun je een mooie slag maken.” Bea Ros 10

Avans Hogeschool,Brabant Pabo Breda Pabo Hogeschool (Breda)

Een kunstweek

De gevonden verschillen gaan duidelijk in

betering van het cultureel klimaat, wat zich

de gewenste richting: de vierdejaars uit de

uit in schoolbrede activiteiten als lunch-

nameting scoren hoger dan de vierdejaars

concerten, tentoonstellingen in de aula en

uit de controlegroep. De pilot heeft dus

culturele uitjes. Ook is er meer structurele

Een week lang het hoofd uit de studieboeken en bezig zijn met kunst. Dat is de KIS-

inderdaad effect gehad, vooral als gaat om

samenwerking tussen de pabo’s en cultu-

week op de pabo in Breda. KIS staat voor Kunst in Samenhang. Die samenhang ver-

vormgeven aan kunstonderwijs, in staat zijn

rele instellingen, die vaak uitmondt in

wijst allereerst naar samenhang in verschillende vormen van leren. De week is opgezet

geschikt kunstaanbod te vinden en om het

gezamenlijke activiteiten in het basisonder-

vanuit de theorie van meervoudige intelligentie van de Amerikaan Howard Gardner.

bekend zijn met culturele instellingen in de

wijs. De ontwikkelingen die moeten leiden

Simpel gezegd komt die erop neer dat elk hoofd anders in elkaar steekt. En dus dat

omgeving en hun aanbod. Op dit laatste

tot een positionering van de pabo’s in de

mensen niet allemaal op dezelfde manier leren. Een leerkracht die de hele klas louter

punt scoren de studenten van Pabo

cultuureducatieve infrastructuur zijn nog

op zeg cognitieve capaciteiten aanspreekt, doet een aantal van zijn leerlingen tekort.

Eindhoven hoger dan de studenten van

volop gaande.

Soms moet je de ‘omweg’ van de kunst benutten om kinderen tot bloei te brengen.

Edith Stein, zowel in de controlegroep als

Samenhang is er ook omdat de KIS-week zowel op student- als leerlingniveau werkt.

in de nameting.

Constateringen en aanbevelingen

Op maandag krijgen studenten workshops in dans, drama, muziek en beeldende kunst,

De resultaten van de interviews geven

In de pilot zijn veel ervaringen opgedaan

rond het thema ‘rituelen’. De tweede dag verdiepen ze zich in de discipline die hen het

eenzelfde beeld te zien, waarbij studenten

die de moeite waard zijn met elkaar te

meest aanspreekt. Om het werken met en ondergaan van kunst meer impact te geven,

in de nameting duidelijk meer vertrouwen

delen. In deze publicatie is daar bij de

werkt de pabo hiervoor samen met een kunstgezelschap van buiten. Zo was het eerste

uitspreken in hun kennis en vaardigheden

afzonderlijke pabo’s veel over te lezen.

jaar percussiegroep Medicamento te gast op de pabo, en het tweede jaar dansgroep De

op het gebied van kunsteducatie dan de

Enkele algemenere zaken komen nu hier

Stilte.

studenten van de controlegroep.

aan bod.

De tweede helft van de week vertalen studenten hun ervaringen in lessen voor een

Tot slot nog een opmerkelijk resultaat.

Alle opleidingen die bij het project betrok-

bovenbouwklas van een basisschool. Ze verdelen zich in groepjes van acht over enke-

Zowel bij de erfgoedstroom als bij de

ken zijn geweest, zijn van mening dat de

le basisscholen en gaan daar twee aan twee met leerlingen werken in elk van de vier

kunstenstroom bleek geen van de varia-

pilot het vakoverstijgend denken en werken

kunstdisciplines. Dit resulteert in een voorstelling dan wel presentatie. “De clou is dat

belen die met culturele bagage te maken

heeft bevorderd. Het heeft structuur aange-

je studenten en leerlingen half-open opdrachten geeft”, vertelt projectleider Karen

hadden (bijvoorbeeld vroeger cultureel zeer

bracht in de wijze waarop cultuureducatie

Leenaerts. “We willen hen stimuleren om probleemoplossend te werken. Dus geen

of juist weinig actief), systematisch samen

in de opleiding vorm krijgt. Het project

voorgeprogrammeerde knutselopdrachten, maar eigen ideeën uitwerken.”

te hangen met de opgedane leerervaringen.

heeft ervoor gezorgd dat losse eindjes die

‘Dat je zoveel kunt met deze vakken’, horen Karen Leenaerts en haar collega’s geregeld

Dat is op zichzelf een interessant gegeven.

in allerlei vakken zaten, aan elkaar zijn

van zowel studenten als basisschooldocenten. “Ze zien hoe kinderen veranderen. De

Maar het is dus ook niet zo dat studenten

geknoopt. Minstens zo belangrijk is het

grootste raddraaier in de klas blijkt supergoed te kunnen dansen. Dat zie je pas als je

die met meer of gevarieerdere culturele

gegeven dat de status van cultuureducatie

hem op die kwaliteiten aanspreekt. Het is heel wezenlijk dat kinderen ervaren dat ze

bagage aan de opleiding begonnen, ook

in de opleiding duidelijk verbeterd is. Het

iets kunnen. Zo komen ze beter in hun vel te zitten, en dat komt op termijn ook het cog-

meer geleerd hebben in de pilot.

feit dat de landelijke overheid financiële

nitieve leren ten goede.”

Op opleidingsniveau zijn de resultaten

steun bood, heeft menig college van

Dankzij het pilotproject kreeg een onderdeel uit het pabo-programma dat te vrijblij-

van de pilot uitgebreid weergegeven in

bestuur een laatste duwtje in de rug gege-

vend was geworden, de themaweek, een nieuwe en zinvollere invulling. Leenaerts:

het eindrapport dat in november 2003

ven om aan het project deel te nemen.

“Alle studenten zijn laaiend enthousiast en elke basisschool die meedeed, heeft zich

aan het ministerie van OCW is gestuurd

Een aantal opleidingen geeft ook aan dat

opnieuw aangemeld.” Op een enkele organisatorische bijstelling na – niet meer vlak

en dat te vinden is op

dankzij de pilot de opleiding een erkende

voor de tentamenweek inroosteren – blijft de KIS-week dan ook gehandhaafd.

http://pabo.cultuurenschool.net. Gesteld

partij is geworden in de culturele commis-

“Hooguit kiezen we, om onszelf scherp te houden, een keer een ander weekthema.”

kan worden dat de beoogde doelstellingen

sies waarin basisscholen en culturele

zeker zijn gehaald.

instellingen met elkaar overleggen. En met

Bij alle pabo’s is er sprake van verbreding

die culturele omgeving zijn nu ook contac-

en/of verdieping van het curriculum op het

ten van meer structurele aard gelegd.

gebied van cultuureducatie. Op een aantal

Ontwikkelen kost tijd, en tijd is schaars.

pabo’s wordt gewag gemaakt van een ver-

Een curriculum verander je niet zomaar.

Bea Ros

12

13

Saxion Hogescholen, Pabo, Deventer

Zicht op historie

Opleidingen die hebben geïnvesteerd in de

opleiding heeft studenten ict in betaald-

voor het curriculum verantwoordelijke

studentassistentschap ingezet om een

docenten en hen met concrete voorstellen

website te bouwen. Het advies is óf de

hebben benaderd – soms dwars door vak-

website te gebruiken als strategisch

Ga op onderzoek uit in Deventer. Kies onderweg minimaal vier objecten, zoals een

gebieden heen –, blijken veel succes te

instrument naar collega’s en management

kerk, fontein of oud koopmanshuis, uit, beschrijf deze uitvoerig en bedenk er vragen

boeken. Zeker als ook het management

van de opleiding en als onderbouwing van

bij voor basisschoolleerlingen. Dat is in een notendop de opdracht die tweedejaars

regelmatig op de hoogte wordt gehouden

het curriculum, óf de website in te zetten

pabo-studenten

module

van inhoudelijke vorderingen en de daarbij

als digitale leeromgeving voor studenten.

Omgevingsgeschiedenis. Deze module, voortgevloeid uit het pilotproject Cultureel

behorende tijdsbesteding. Niet polariseren

Dat laatste vraagt echter wel om een veel

erfgoed, ging voor het eerst van start in 2003.

maar samenwerken, hoe moeilijk en moei-

grotere investering, die de bedoeling van

Inmiddels is er al het nodige aan bijgesteld en verbeterd, vertelt docent geschiedenis

zaam dit soms ook kan zijn, blijkt uiteinde-

het project zelf verre overstijgt.

Geert van Besouw. “Waar we tegenaanliepen, was dat studenten nauwelijks historisch

lijk veel winst op te leveren en credits voor

inzicht hebben. Ze zien wel dat een gebouw oud is, maar of dat nou tweehonderd, vier-

cultuureducatie in de vorm van studie-

Tot slot

honderd of zeshonderd jaar is, ze hebben geen idee.” Ook bleken studenten niet

punten voor studenten.

Tussen 1 september 2004 en 30 juni 2006

gewend zelfstandig op onderzoek uit te gaan. Informatie verzamelen is voor hen al

Vasthouden aan eigen uren voor een vak-

gaan bijna dertig opleidingen verder werken

snel: via zoekmachines op internet rijp en groen wat bij elkaar sprokkelen. “Maar daar-

gebied en geloven in kwaliteit van jezelf en

aan de verankering van cultuureducatie in

mee ging geschiedenis voor hen niet leven. Voor hen is geschiedenis nog steeds

je vak, gaat heel goed samen met draagvlak

het curriculum. Via de website worden ken-

stoffig. Helaas zien ze tijdens stages op school ook maar mondjesmaat geschiedenis.”

creëren voor cultuureducatie. Als studenten

nis en ervaring voor iedere belangstellende

Daarom besloten de docenten afgelopen jaar om de hulp in te roepen van culturele

een portfolio aanleggen waarin zichtbaar

of belanghebbende toegankelijk gemaakt.

instellingen. Zij immers kunnen met hun collectie en ervaring geschiedenis via voor-

wordt dat zij daadwerkelijk in staat zijn

Maar ook via nieuwsbrieven blijft het Pabo-

werpen en verhalen verlevendigen. Zo zijn studenten met de Stichting Oud Deventer

beter als cultuuroverdrager in het basis-

projectteam iedereen op de hoogte houden

een dag naar de oude vestingwerken geweest. “Dan komt de droge geschiedenis tot

onderwijs te functioneren, zal dat de

van nieuwe ontwikkelingen. In het voorjaar

leven. Het is precies die ervaring die studenten moeten vasthouden en later meenemen

inspanningen om cultuureducatie breed

van 2005 en het najaar van 2006 zal op

naar de klas.”

te verankeren in de opleiding alleen maar

regionaal niveau de expertise die de

Of neem het Etty Hillesum Museum. Geen student die tot dan toe wist wie Etty

ten goede komen.

opleidingen hebben opgebouwd, worden

Hillesum was. “Het museum draagt niet alleen de kennis over, ze krijgen ook hand-

In het project worden studenten, meer dan

gedeeld met het basisonderwijs en de

reikingen hoe ze geschiedenis op boeiende wijze kunnen overdragen aan leerlingen

voorheen, aangesproken op hun deskundig-

culturele instellingen.

van een basisschool. Het gaat erom de verwondering te prikkelen: waarom staat dit

heid. In een enkele opleiding is de pilot een

En uiteraard kan iedereen altijd zelf het

gebouw hier? Waarom bewaren we het? Welk verhaal vertelt het?”

stimulans geweest om ‘werkplek leren’ in

initiatief nemen om met een van de betrok-

Door deze nieuwe opzet krijgen studenten niet alleen meer zicht op historie, ze raken

samenwerking met alle vakgebieden op

ken opleidingen in gesprek te gaan over

ook enthousiaster voor de mogelijkheden van omgevingsonderwijs. En precies daarom

te zetten. Studenten worden niet alleen

wat deze pilot nastreeft: cultuureducatie

was het het het pilotproject natuurlijk te doen, zegt Geert van Besouw. “Ik zie dit

ingezet op organisatorisch niveau. Ook bij

voor alle kinderen in alle basisscholen met

project elk jaar groeien. Volgend jaar gaan we weer een stap verder, dan gaan studen-

het ontwikkelen en verfraaien van educatief

enthousiaste en competente leerkrachten.

ten tijdens hun stage daadwerkelijk met omgevingsgeschiedenis aan de slag.” Dat

materiaal voor instellingen en bij het inven-

groeiend inzicht, mede dankzij de inspirerende verhalen en voorbeelden van collega’s

tariseren van vragen over cultuureducatie

Paul Vogelezang

van andere pabo’s, noemt hij de meerwaarde van de pilot. “Onze module is niet alleen

bij basisscholen leveren studenten een

Vera Bergman

gegroeid, ikzelf als docent ben ook gegroeid.”

interessante bijdrage.

van

de

Saxion

Hogescholen

uitvoeren

voor

de

Het via een eigen website delen van kennis Bea Ros

die in het project is opgedaan, is geen eenvoudige opgave gebleken. Ondanks het aanleveren van formats om de ontwikkelde producten te plaatsen, bleven de resultaten achter bij de verwachtingen. Een enkele 14

15

Christelijke Hogeschool Ede

Archief als partner Tot voor kort gingen tweedejaarspabo-studenten van de Christelijke Hogeschool Ede een dag naar Amsterdam. Cultuur opsnuiven. Hartstikke leuk, alleen bleek de vertaalslag naar de stageschool lastig, vertelt docent beeldende vakken en projectleider Cees Pelgrim. Daarom greep de pabo het pilotproject aan om de tweedejaarsopdracht te verplaatsen naar Ede en omgeving. “Alles op fietsafstand van de hogeschool, zeg maar.” Studenten kiezen een erfgoedobject uit – en dat kan een oude molen, een oudheidkamer of een grafheuvel op de hei zijn – zoeken hier informatie bij, om vervolgens een digitale lesbrief voor het basisonderwijs te ontwerpen, compleet met foto’s, historische achtergrondinformatie en praktische informatie, zoals openingstijden en routebeschrijving. Om deze opdracht goed te kunnen doen, is samenwerking met plaatselijke culturele instellingen onontbeerlijk, zegt Pelgrim. Hij en zijn collega’s vonden een goede partner in het Gemeentearchief. Twee medewerkers van het archief vertellen tijdens het eerste college wat hun instelling allemaal te bieden heeft. Vervolgens krijgen alle studenten een rondleiding door het archief. In de weken dat de student zelfstandig aan zijn lesbrief werkt, staat er elke dinsdagmiddag in het archief een medewerker klaar om hen te ondersteunen met informatie en bronnen. Ze helpen om fotomateriaal op een cd-rom te zetten. Voor deeltijdstudenten is zelfs een avondopenstelling geregeld. Pelgrim hoopt de komende tijd de contacten te verbreden naar andere culturele instellingen. “Dat is in ontwikkeling. Ik ben in gesprek met de gemeente Ede en het Steunpunt Cultuur.” Speerpunt blijft de eigen omgeving van de hogeschool. Als een student toevallig in Tiel of Harderwijk stage loopt, moet hij zelf de contacten regelen met het plaatselijk archief. “Dat is voor ons onmogelijk te behappen.” De samenwerking met het archief geschiedt met gesloten beurzen; alleen de foto’s betaalt de pabo, tegen kostprijs. Voor het Gemeentearchief is de pabo een welkome brug naar een nieuwe doelgroep, het basisonderwijs. Beide partijen winnen dus bij de samenwerking. “Het is allemaal heel informeel begonnen”, vertelt Pelgrim, “maar het is inmiddels structureel. Elk jaar in september leggen we de afspraken voor komend studiejaar vast.” Het contact staat of valt niet met de toevallige aanwezigheid van bepaalde mensen. En dat is heel belangrijk, benadrukt Cees Pelgrim. “Als je het te veel van jezelf laat afhangen, dan beperk je het draagvlak. Dus zorg altijd voor meer collega’s. Dat is in deze pilot goed gelukt. Ook het management heeft oog gekregen voor het belang van erfgoededucatie. Ze zien dat het verder gaat dan de hobby van Cees Pelgrim.” Bea Ros

16

De IJsselgroep, Pabo Iselinge, Doetinchem

De omgeving als lesstof Beleven en waarnemen is de basis om iets te leren: voor Peter Hagenaars, docent natuuronderwijs op de Pabo Iselinge in Doetinchem, staat die didactische gedachte als een paal boven water. “Als je meer wilt weten, moet je goed waarnemen hoe dingen eruitzien. Je moet de juiste vragen leren stellen.” Een docent moet zijn leerlingen daarin begeleiden. Hij moet hun nieuwsgierigheid zien te vertalen in een onderzoeks-

Ervaringen van basisscholen

‘Waarom kies je rood en geen blauw?’

gerichte houding. “De meerwaarde van de zaakvakken zit ’m niet in begrijpend lezen

Niet alle scholen zien het belang in van

Het begrip kunst heeft voor hen sindsdien

en school-tv kijken, maar in het goed leren waarnemen van je omgeving en het aan-

kunst- en erfgoededucatie. Maar de meeste

meer betekenis gekregen. Ik gebruik

leren van onderzoeksvaardigheden”, aldus Hagenaars.

basisscholen die via pabo-stagiairs hebben

dat weleens bij de tekenles. Dan zeg ik:

‘Omgevingsleren’ noemen hij en zijn collega’s van de andere zaakvakken dat: “De

kunnen snuffelen aan dit soort onderwijs,

‘Jongens, jullie zijn nu kunstenaars. Laat

directe omgeving is bron van lesstof. Door deze te onderzoeken krijgen leerlingen meer

vonden het een leuke ervaring. Na de ken-

maar eens wat zien.’ Ik merk dat ze nu meer

greep op de werkelijkheid om hen heen.” Het pilotproject heeft een “stevige structu-

nismaking met kunst- en erfgoededucatie is

van de standaard afwijken en creatiever aan

rele duw” gegeven om dat omgevingsleren te koppelen aan erfgoededucatie.

een aantal scholen van plan om dit een

de slag gaan.” Maar Van de Kamp heeft ook

De tweedejaarsmodule De onderzoekswerkplaats is een mooi voorbeeld van hoe dit in

structureel onderdeel van hun onderwijs te

kritiek. Op het feit dat het project zich

praktijk werkt. De module wordt gegeven vanuit de zaakvakken, Nederlands, ict en

maken.

beperkte tot die twee groepen en dat het

pedagogiek. Een mooi staaltje van practice what you preach: de docenten willen laten

slechts vier middagen in vier weken

zien dat vakkenscheiding vaak relatief is en dat onderwijs eerder start vanuit een

De projecten die pabo-stagiairs op basis-

besloeg: “Ik vond dat eigenlijk te mager. Ik

thema dan vanuit een hokje.

scholen draaiden, vonden doorgaans niet

zou kinderen meer met kunst bezig willen

Studenten leren in de werkplaats hoe ze onderzoeksvragen kunnen stellen aan de

schoolbreed plaats. De meeste richtten zich

laten zijn, bijvoorbeeld via taalopdrachten,

omgeving, hoe ze samen met kinderen een thema kunnen kiezen en hoe ze elementen

op een paar groepen, wat sommige leer-

dus meer vakbreed.”

uit de omgeving kunnen benutten. Belangrijk onderdeel hierbij is de erfgoedmarkt,

krachten wel jammer vonden. Op basis-

Basisschool De Ark werkt samen met de

waar instellingen uit de regio zich presenteren. Kennis die van pas komt als studenten

school De Ark in Veghel organiseerden

Brabantse steunfunctie-instelling Bisk, die

aan een van de opdrachten binnen de module werken: het maken van een educatieve

twee studenten van de Fontys Pabo

dans- en toneelvoorstellingen organiseert

website over een erfgoedobject in de omgeving van de stageschool.

Eindhoven het project Kunst komt

om leerlingen met kunst te laten kennisma-

Op hun stageschool gaan studenten ook met leerlingen werken aan een samen geko-

dichterbij. Ze lieten kinderen uit de twee

ken. Dit keert een keer per jaar terug. Van

zen thema. Verplicht onderdeel hierbij is een excursie. Dat kan een museumbezoek

groepen 7 kennismaken met drie kunste-

de Kamp: “Verder doen wij er op school vrij

zijn, maar ook een bezoek aan de groeve in Winterswijk.

naars, die met respectievelijk fotografie,

weinig aan. Ik zou wel meer aan cultuur-

“De omgeving zien wij heel breed”, zegt Hagenaars. “De didactiek van beleving en

keramiek en beeldhouwen bezig waren.

educatie willen doen, maar er zijn ook

waarnemen staat centraal. Dan is het heel logisch om samen te werken.” Volgend jaar

De kinderen mochten ieder een kunstenaar

zoveel andere dingen belangrijk. Onze

gaan de docenten van diverse vakken voor de eerstejaarsmodule Onderwijs en werke-

uitkiezen en bij hem of haar op atelier-

school heeft veel leerlingen met een

lijkheid rond de grote vijver buiten het pabo-gebouw zitten. Ze dagen studenten uit om

bezoek gaan. Bij sommigen mochten ze

taalachterstand, dus moeten we veel tijd

met diverse brillen op naar de vijver te kijken. Dat zo’n vijver inzetbaar is bij het natuur-

ook iets maken. Verder hebben ze daar

besteden aan taal en andere cognitieve

onderwijs, ligt misschien voor de hand. Maar waarom zou je niet ook de omtrek van de

kunstwerken uitgezocht die zij het mooist

vakken. Ik hoop overigens wel dat pabo’s

vijver kunnen uitrekenen? Of nadenken hoe lang die vijver zich al op die plek bevindt?

vonden, en die zijn allemaal samengebracht

hun pilot mogen voortzetten. Ik merk dat

Hagenaars: “We geven studenten die op stage gaan een inventarisatielijst mee om te

in een tentoonstelling in het Pieter

stagiairs op deze manier dichter bij de

kijken wat zich in de omgeving van de school allemaal leent voor lessen. We laten ze

Brueghelcentrum.

leerlingen komen.”

lesmethodes bekijken om na te gaan of ze een les uit het boek kunnen aanpassen en

Chantal van de Kamp, een van de leer-

Twee stagiairs van de Pabo Groenewoud

meer gebruik kunnen maken van concreet materiaal en van de schoolomgeving. Zo

krachten van groep 7: “De kinderen waren

meldden zich op basisschool De Hoeven in

hopen we dat ze zien hoe leuk de zaakvakken zijn.”

tijdens het project met veel plezier bezig

Rosmalen net nadat de wijkraad de school

met het inrichten van de tentoonstelling.

had gevraagd iets met kunst te doen in het

18

19

kader van het 25-jarig bestaan van die wijk.

onderwijskunst-pilotproject start. De

Directeur Charly Anderson zag meteen

bedoeling is daarin kunst- en erfgoededuca-

Dankzij het pilotproject is erfgoed veel meer gaan leven op de Pabo Iselinge. Dat ver-

mogelijkheden. Met de groepen 4 tot en

tie een vaste plek te geven. “Bijvoorbeeld

taalde zich onder meer in samenwerking met de beeldende vakken en het nieuwe

met 8 maakten de stagiairs mozaïeken, en

via crea-middagen. Kinderen kunnen dan

afstudeerprofiel Omgevingsonderwijs en Erfgoededucatie. Studenten kunnen hiervoor

met de groepen 1 tot en met 3 hebben ze

op een vrijdagmiddag zelf uit allerlei onder-

stage lopen bij een erfgoedinstelling. Met name kleine instellingen zonder educatieve

geschilderd. In het Noord-Brabants

werpen kiezen, waarvan kunst- en erfgoed-

afdeling vinden dat prettig. Zo maakte een student voor het Liemers Museum in

Museum in Den Bosch liep de tentoonstel-

educatie een onderdeel zal zijn. Dit gaan we

Zevenaar een leskist bij een tentoonstelling over de Tweede Wereldoorlog. Hagenaars:

ling Bloemen van verlangen. Daar zijn de

dan doen voor de groepen 5 tot en met 8.”

“Mede dankzij de pilot ontdekken pabo en instellingen dat ze wat aan elkaar kunnen

oudste kinderen naar gaan kijken om inspi-

Volgend schooljaar wil zij de wereldoriën-

hebben. Pas kregen we nog een vraag van het Erfgoedhuis in Zelhem om mogelijk

ratie op te doen. Voor de jongsten hadden

tatievakken meer thematisch gaan behan-

studenten in te schakelen bij een project over Living History.”

de studenten een valkenier uitgenodigd, die

delen. Heidekamp: “Met soms ook een

wat vertelde over de valk die hij had meege-

schilderij over het onderwerp erbij. Of de

bracht. De valk en andere dieren kwamen

bouwstijl van de molen hier in het dorp

terug in de kunstwerken, omdat de wijk in

gaan bekijken. Dus vakken als aardrijks-

een bosrijke omgeving ligt en de natuur

kunde en geschiedenis met elkaar gaan

daardoor dichtbij is. Het project kostte

verbinden en daar ook elementen van het

ongeveer anderhalf uur per week en duurde

cultureel erfgoed bij betrekken.”

vier weken. Ter afsluiting hebben de studen-

Heidekamps motivatie hiervoor is even

ten een ouderavond georganiseerd, waarbij

simpel als duidelijk: “Kinderen zijn tijdens

ook de wijkbewoners zijn uitgenodigd om

zo’n kunst- en cultuurproject even op een

de kunstwerken te bewonderen. Anderson:

andere manier bezig dan wanneer ze alleen

“Die avond is heel goed bezocht en heeft

abstracte rekensommetjes maken. Ze leren

ook nog de pers gehaald.”

hun kennis en leervaardigheden oefenen en

Volgens de directeur is het project school-

ze worden ook sociaal-emotioneel geraakt.

breed met enthousiasme ontvangen. “Het

Hun gevoel wordt aangesproken en daar

heeft ook zeker een impuls gegeven aan

moeten ze over gaan praten. Waarom kies

cultuureducatie op school. De studenten

je rood en geen blauw? Dat vinden ze wel

gaan hier volgend jaar verder als leraren in

leuk.”

Bea Ros

opleiding. Ze hebben leerlijnen uitgezet om Astrid van Unen

methodiek uit te werken en meer activiteiten op te zetten. Ons bovenschoolse management heeft subsidie aangevraagd bij het ministerie van OCW, dus we worden aan alle kanten gestimuleerd.” Uitstraling heeft de pilot Cultuur en School – Pabo’s op de basisscholen ook via pasafgestudeerde studenten die op een basisschool gaan werken. Zoals Mariëlle Heidekamp, die afstudeerde in de zomer van 2003 aan de Christelijke Hogeschool De Driestar in Gouda en in het nieuwe schooljaar op haar basisschool Eben Haezer in Boskoop schoolbreed een 20

21

Ervaringen van studenten

“Leren doe je met je hoofd, je handen en je hart” Kunstprojecten kunnen zo eenvoudig

kinderen kunnen maken”

worden gekoppeld aan algemene thema’s,

Dat het niet zo ver gaat dat een docent

dat kinderen niet eens in de gaten hebben

kunstkenner moet zijn om kunsteducatie

dat ze bezig zijn met aardrijkskunde, taal of

te geven, bewijst het verhaal van Marieke.

geschiedenis. Dat is de ervaring van zes

Die had op kunstgebied nog weinig gedaan

derdejaarspabo-studenten die de waarde

op het moment dat ze zich inschreef voor

van cultuureducatie in de praktijk hebben

de kunstmodule. Wel vroeg ze zich af:

gezien. Een gesprek met Patricia Lommers,

“Hoe weet ik dat ik niet van kunst houd?”

Mariëlle van Hest, Angela Geurts en

Daarom schreef ze zich in voor de module

Marieke Putmans van de Fontys Pabo

Zin in kunst en ontwikkelde samen met

Eindhoven en Marion Kreemer en Renée

Angela, een echte kunstliefhebster, een

Landsheer-van Dillen van de Pabo

vakoverstijgend kunstproject. Marieke:

Groenewoud Nijmegen.

“We vulden elkaar goed aan. En nu, na

Alle zes zijn ze ervan overtuigd dat het een

het project, zeg ik niet meer dat ik niet van

taak voor de pabo’s is om aankomende

kunst houd.”

leerkrachten te scholen in cultuureducatie.

Het verhaal van Angela en Marieke

“De pabo heeft bovendien”, vinden Renée

illustreert hoe verschillend de culturele

en Marion, “vanaf leerjaar een tot de profiel-

bagage van pabo-studenten kan zijn. Uit

keuze de verantwoordelijkheid om kunst-

de resultaten van het onderzoek naar de

historische lesstof en achtergrondmateriaal

effecten van de pilot blijkt overigens dat

aan te bieden.” Mariëlle en Patricia vinden

het niet zo is dat studenten die met meer

bovendien dat de pabo de taak heeft om

of gevarieerdere culturele bagage de pabo

studenten ervan te doordringen wat het

binnenkomen, in de pilot ook meer geleerd

effect is van cultuureducatie op emotioneel

hebben.

gebied. Om te kunnen inschatten hoe

Renée en Marion zijn verbaasd over deze

kinderen kunnen reageren op culturele

uitkomst van het onderzoek. Renée: “De

activiteiten, moeten studenten eerst zelf

culturele bagage die je meekrijgt, vormt je

kunst leren waarnemen voordat zij voor de

en kan niet anders dan van invloed zijn op

klas kunnen gaan staan. “Je moet weten

hoe je de module kunst van de opleiding

waar je over praat en wat het met jezelf

invult en vormgeeft. Zonder onze culturele

doet, wil je kunsteducatie interessant voor

bagage hadden we niet zo’n uitgediept en 23

Christelijke Hogeschool De Driestar, Gouda

De waarde van fenomenen

compleet project als nu kunnen neerzet-

kunnen ze over een jaar ook in de praktijk

ten.” Dat vanuit de kennis de verdieping

uitvoeren wat ze nu hebben kunnen doen in

plaatsvindt, staat voor hen vast, en ze zijn

het kader van de opleiding? Renée: “Het

ervan overtuigd dat het hebben van cultu-

verschil tussen de (stage)scholen is erg

Zo spontaan kan een idee voor een project met cultureel erfgoed ontstaan: Jan

rele bagage een ongelooflijk pre is. “Maar”,

groot en je kunt niet zomaar de zittende

Veldman, docent beeldende en CuMa-vakken, is op bezoek bij een stageschool in

vindt Renée, “dat zijn basisvoorwaarden,

vakdocenten die zich alleen maar bezig-

Alblasserdam. Hij kijkt uit het raam en ziet de molens van Kinderdijk wieken. Dan

want cultuureducatie is een vak waar je ook

houden met hun eigen vak of discipline op

vraagt hij langs z’n neus weg aan de docente: “Doen jullie wel eens iets met die

feeling voor moet hebben om het goed te

straat zetten.” Er worden nu weliswaar

molens?” Die zucht en zegt dat er hooguit tijd is om er een middagje naartoe te gaan

kunnen geven. Daarnaast is het belangrijk

pabo-studenten afgeleverd met goede

om ze te tekenen. Veldman ruikt zijn kans en stelt voor: als onze studenten daar eens

om het experiment aan te durven gaan en

ideeën, “maar”, meent Angela, “om te

een mooi lessenplan voor ontwikkelen? “En dan heb ik zo’n school aan de haak.”

om gebruik te maken van de kwaliteiten

kunnen vernieuwen, heb je wel een team

Sinds de Driestar-pabo uit Gouda in de pilot stapte, speurt Jan Veldman continu naar

van allerlei mensen die je ‘onverwacht’

nodig dat achter je staat”. De studenten van

mogelijkheden. Er is wel een werkgroep met docenten van alle deelnemende vakken

tegenkomt in de culturele omgeving.”

nu zijn de cultuuroverdragers van morgen:

(zaakvakken, beeldende vakken, Nederlands, ict). Maar het blijkt ondoenlijk om ieder-

In het kader van de pilot leren studenten

de zes zijn zich bewust van die rol. Maar

een tegelijk rond de tafel te krijgen. Dus benadert Veldman zijn collega’s individueel

gebruik te maken van de culturele omge-

ze hopen vurig dat er in het onderwijs

en informeel. Vraagt hij zijn collega van geschiedenis of zo’n molenproject niets voor

ving. De vorm waarin dat gebeurt, verschilt

al mensen zijn die zich ook cultuurover-

hem is. En dat hij natuurlijk ook iemand anders kan vragen, Nee, hoort hij dan, “ik wil

per opleiding. De meest voorkomende

dragers voelen. Hun steun hebben ze hard

het graag zelf doen”. Zo ziet Veldman het ’t liefst. “Je moet oppassen mensen te over-

opdracht die studenten hebben uitgevoerd

nodig.

vragen, ze moeten het echt zelf willen. Dan wordt het een dragende kracht waardoor

in het kader van nieuwe modules is het

het gaat lukken.”

maken van een culturele kaart van de

Cultureel erfgoed sluit naadloos aan bij het didactisch concept waarmee docenten van

omgeving van de stageschool. Patricia vindt

de pabo in Gouda al enige jaren werken: ‘onderwijskunst’. Volgens dit concept moet

dit een handig hulpmiddel, dat helaas wel

onderwijs vertrekken vanuit concrete fenomenen, niet vanuit een lesje in een boek.

veel tijd en werk kost. “Je krijgt kennis en

“We willen dat studenten de waarde van dingen ontdekken”, legt Veldman uit.

vaardigheden aangereikt hoe je de culturele

In het vierde jaar kunnen studenten intekenen op een project waarbij ze op een basis-

omgeving kunt gebruiken, en door ermee te

school met een bepaald fenomeen aan de slag gaan. Dat kan een rijtje molens in

werken leer je hoe je zoiets in de toekomst

Alblasserdam zijn, een VOC-fort op Texel of een kasteel met geheimzinnige baron in

naar je eigen hand kunt zetten”.

Renswoude, afhankelijk van de vraag en de omgeving van de school. Onderwijskunst

De zes studenten hebben nieuwe hulp-

behelst dan lesgeven alsof je een theaterstuk componeert. “Dat betekent onder meer

middelen zoals digitale leeromgevingen en

de nieuwsgierigheid van kinderen opwekken, samen een raadsel oplossen, net doen

diverse kunstzinnige toepassingen gebruikt

alsof je Willem III bent. Kortom, een fenomeen tot leven wekken.”

en geïntroduceerd op hun stagescholen. Ze

Wat als Jan Veldman de school zou verlaten? Stort dan alles als een kaartenhuis in

vinden hun eigen projecten vernieuwend en

elkaar? “Mijn directie is een beetje sceptisch over de mogelijkheden op lange termijn

ze denken dat ze een goede bijdrage kun-

voor cultureel erfgoed op de basisschool. Maar mijn collega’s kijken daar anders tegen-

nen leveren aan het actualiseren van kunst-

aan. Dit project heeft ook zonder mij draagvlak.”

onderwijs. “Alleen al door het uitvoeren van

Jonaske de Ruiter

delen van ons kunstproject verbetert het Bea Ros

kunstonderwijs – zo weinig wordt er gedaan”, aldus Marieke. Alle zes hebben ze een project ontwikkeld waarin ze vakoverstijgend onderwijs thematisch hebben aangeboden en waarin kunst een grote rol speelt. Maar in hun ogen zijn dit niet meer dan eerste aanzetten. Want 24

25

Fontys Hogescholen, Pabo Eindhoven

Het estafette-effect Erni van Aerts, docent beeldende vakken en projectleider op Fontys Pabo Eindhoven, heeft de smaak van subsidie te pakken gekregen. Niet louter om het geld, maar om wat dat geld teweeg kan brengen. Het pilotproject gaf net dat extra duwtje dat zij en haar collega’s nodig hadden om actief hun vak te vernieuwen en na te denken over kansen en mogelijkheden. Om dat elan ook na de pilot te bewaren, vroeg ze dus subsidie aan bij Actieplan Cultuurbereik voor een samenwerking tussen kunstcentra, basisscholen en derdejaarspabo-studenten.

Ervaringen van culturele instellingen

‘We verwachten een blijvend contact met het onderwijs’

Het idee voor dit project Kunst komt dichterbij ontstond dankzij de pilot. Tijdens de regelmatige uitwisseling tussen deelnemers aan de pilot hoorde Van Aerts hoe colle-

Culturele instellingen als musea, theaters

collectie in beeld. We proberen daarom

ga’s van de Rotterdamse pabo samenwerken met beeldend kunstenaars. “Ik ben ook

en archieven kregen er de afgelopen jaren

een goed contact te onderhouden met het

bij hen op bezoek geweest en vond het heel inspirerend, dat idee om kunstenaars een

met de pabo-studenten een categorie

onderwijs. Zo hebben we projecten waarin

gezicht te geven.”

belangstellenden bij. Deze nieuwe bezoe-

leerlingen kennis kunnen maken met wat

Van Aerts had al goede contacten met kunst(uitleen)centrum De Krabbedans in

kers willen niet alleen de collecties of

een museum is, of met onze deelcollecties

Eindhoven. Omdat haar studenten ook stage liepen in Veghel ging ze ook daar op zoek

activiteiten van die instellingen leren ken-

beeldende kunst en archeologie. Daarnaast

naar een partner. Die vond ze in Centrum voor de Kunsten Pieter Brueghel. In januari

nen, maar ook weten in hoeverre die iets

hebben we bijvoorbeeld een project voor

2004 ging het project van start op vier basisscholen in achterstandswijken (GOA-scho-

te bieden hebben voor hun toekomstige

jonge kinderen dat is toegespitst op kijken.

len).

lespraktijk in de basisschool. Over het alge-

We willen er naartoe dat er voor elke

Beide kunstinstellingen maken een voorselectie van geschikt werk en bereidwillige

meen zijn de instellingen niet ongelukkig

groep in het basisonderwijs een geschikt

kunstenaars. Een groepje van zo’n acht studenten gaat daarna bij een kunstenaar op

met de vragen van het pabo-onderwijs. Voor

project is.

bezoek en ontwikkelt een educatief plan. Vervolgens komen de kunstenaars op de

veel regionale musea bijvoorbeeld is het

“Studenten van de pabo van de Noordelijke

basisschool om aan groepjes leerlingen over zichzelf en hun werk te vertellen. Later

onderwijs al langer een belangrijke doel-

Hogeschool Leeuwarden komen nu in hun

gaan de kinderen op atelierbezoek, waar ze het creatieve proces en werk leren kennen.

groep. Neem het Fries Museum in

eerste jaar langs om met het Fries Museum

Ze kiezen een aantal werken uit voor een tentoonstelling en richten deze samen met

Leeuwarden. Tussen de 30 en 35 procent

en die educatieve activiteiten kennis te

‘hun’ kunstenaar in. Tijdens de feestelijke opening worden ook andere basisscholen

van de 65.000 mensen die jaarlijks het Fries

maken. Natuurlijk steken de studenten ook

uitgenodigd. Van Aerts: “Zo kan een mooi estafette-effect ontstaan.”

Museum bezoeken, komt uit het onderwijs.

zelf iets op van de museumcollectie.”

Het project was een groot succes. Niet alleen voor studenten, leerkrachten en leer-

Vaak groepen, veelal basisschoolklassen.

Samen met de pabo heeft het Fries

lingen kwam kunst dichterbij, ook voor ouders. “Zoals ze bij de Krabbedans zeiden: het

Het Fries Museum is daar niet alleen op

Museum een lespakket ontwikkeld als

is voor het eerst dat hier Turkssprekende mensen over de vloer komen.”

berekend, het richt zich ook in toenemende

voorbereiding op een kunstprogramma:

Van Aerts en haar collega’s leerden er zelf ook weer van. “Je moet studenten echt heel

mate juist op het onderwijs. Dat blijkt

grote foto’s van portretten uit het museum

goed begeleiden bij het maken van die didactische vertaalslag en voorkomen dat ze

volgens Mariska de Boer, een van de twee

met daarbij suggesties voor reflectieve

louter organisatorisch bezig zijn.”

educatieve medewerkers, wel uit de activi-

beeldende vorming. De serie foto’s is in

Het project krijgt een vervolg op twee andere basisscholen. En inmiddels is Van Aerts

teiten. “Wij proberen er in het algemeen

de Onderwijswerkplaats van de pabo

alweer met twee nieuwe projecten bezig. Samen met het Centrum voor de Kunsten in

al voor te zorgen dat onze exposities goed

beschikbaar voor de studenten.

Eindhoven gaat de pabo een basisschool in een nieuwe wijk ondersteunen bij het

‘leesbaar’ zijn, maar richten ons speciaal op

De studenten kunnen zelfs een programma

opzetten van kunsteducatie. Bij het tweede project volgen pabo-studenten een modu-

het onderwijs. Educatie verzorgen we niet

volgen voor assistent educatieve dienst

le ontwerpen op de Design Academy en zetten ze een ontwerpproject op voor groep 7.

alleen omdat wij iets willen overbrengen.

(goed voor twee studiepunten). Maar die

“Zo zoeken we telkens naar maatjes om elkaar in beweging te zetten en te houden.” Bea Ros 26

We willen echt aansluiten bij wat de doel-

scholing blijkt in de praktijk moeilijk uit-

groep wil, en wanneer en hoe die iets wil.

voerbaar. De studenten hebben over het

Daarmee brengen we dan vanzelf de

algemeen te weinig ruimte in hun rooster 27

om in het museum klassen te begeleiden.

dus meer een praktijkgerichte opdracht.

Toch twijfelt Mariska de Boer niet aan het

Als ze hier in het museum iets met een klas

nut van de samenwerking: “We merken

willen doen, betekent dat dat ze iets moeten

dat vooral de algemene inleiding voor de

ontwikkelen dat hier echt uitgevoerd kan

eerstejaars – die we zelf geven zodat de

worden. Maar er zijn daarnaast studenten

studenten onze gezichten leren kennen –

die hier inspiratie zoeken en vervolgens

oplevert dat ze ons later beter weten te

gewoon dingen bedenken voor in de klas.”

vinden. Daardoor verwachten we een

Toch melden de studenten zich niet in

blijvend contact met onderwijs op te

groten getale bij ’t Oude Slot. Mols heeft

bouwen. Op den duur levert dat zeker op

daar wel een verklaring voor: “Ik heb ooit

dat we hun leerlingen een keer in het

met studenten een middag op de Fontys

museum krijgen.”

georganiseerd voor het basisonderwijs.

Ook ’t Oude Slot in Veldhoven, een

Toen bleek dat ze erfgoed wel leuk vinden

erfgoedmuseum met voornamelijk negen-

als je het op een bepaalde manier brengt,

tiende-eeuwse gebruiksvoorwerpen uit de

maar dat het toch een beetje een stoffig

Kempen, heeft veel contact met basis-

imago blijft houden. Ze leggen ook niet zo

scholen. Het museum, dat zo’n 40.000

gauw het verband met geschiedenis, maar

bezoekers per jaar trekt, zet stevig in op het

dat komt waarschijnlijk omdat de module

basisonderwijs. De laatste jaren is daar het

sterk op kunst is gericht. “Ik heb hier

voortgezet onderwijs bijgekomen. De direc-

regelmatig groepen eerstejaarsstudenten

teur van het museum, Pieter Mols, gaf aan

ter kennismaking gehad die ik uitlegde wat

de Fontys Pabo in Eindhoven al gastcolle-

er allemaal mogelijk is en dat wij de lessen

ges over kunst- en cultuureducatie. Daarin

die ze ontwikkelen voor hun onderwijs hier

bepleitte hij een actieve aanpak van erfgoed

willen ondersteunen. Daarna is er in drie

en kunst zoals het museum die voorstaat.

jaar tijd drie keer een groep derdejaars

Mols: “Wij kiezen er niet voor om de collec-

geweest die hier lesmateriaal ontwikkeld

tie uit te stallen met bordjes ernaast. Wij

heeft. Dat vind ik een beetje een magere

zeggen dat de spullen niet belangrijk zijn,

oogst.”

maar dat het gaat om het verhaal dat erach-

Voor Mols is echter het belangrijkste dat

ter zit. We proberen kinderen uit vooral het

werken met materiaal van een instelling

basisonderwijs uit te dagen om hun eigen

bijdraagt aan de persoonlijke ontwikkeling

verhaal achter die spullen te vertellen. Dat

van de studenten. Hij verwacht dat studen-

is ons concept.” Een concept dat mooi

ten door deze ervaring zich later in hun

aansluit bij de module die de Eindhovense

lespraktijk meer bewust zijn van wat ze alle-

pabo ontwikkelde.

maal kunnen doen in culturele instellingen.

Mols: “De studenten moeten in het derde

Van pabo-docenten hoort Mols bovendien

jaar een module kunsteducatie volgen,

dat leerkrachten in het basisonderwijs in

Zin in kunst. Ze moeten op hun stageschool

cultuureducatie geïnteresseerd raken door

een leersituatie voor kinderen inrichten

de activiteiten van de studenten. Mols: “Dat

waarin kunst of erfgoed een belangrijke rol

zijn belangrijkere winstpunten dan dat het

speelt. Aan die activiteiten die zij ontwik-

de culturele instelling iets oplevert.”

kelen, zijn dan lessen verbonden en een Peter Zonderland

bezoek aan een culturele instelling. Het is 29

Hanzehogeschool Groningen & Christelijke Hogeschool Nederland, Groningen

Handboek erfgoededucatie Van musea naar erfgoed in brede zin: met dat doel stapten de pabo’s van de twee Groningse hogescholen in de pilot. Door het Schoolmuseumproject waren hun studenten al enkele jaren gewend om bij museumcollecties educatieve projecten te ontwikkelen. Wat met musea kan, kan ook met molens, kerken, oudheidkamers, historische kringen en wat zich nog meer aan erfgoed in de buurt van de basisschool bevindt, was de gedachte. De beide pabo’s grepen de pilot aan om voor de nieuwe opzet een mooie, nieuwe handleiding te ontwikkelen. Die zou niet alleen bedoeld zijn voor intern gebruik, maar ook elke pabostudent, basisschooldocent en educatief (museum)medewerker moeten kunnen inspireren. Resultaat is een handboek erfgoededucatie: Het tastbare verleden. “We wilden een boek dat erfgoed, dat bij veel studenten een stoffig imago heeft, aantrekkelijk en actueel zou maken. Dankzij de pilot konden we extra aandacht besteden aan de vormgeving”, vertelt Elsje Huij van de Hanzehogeschool. Het boek valt inderdaad op door originele fotografie en vormgeving. Geen statische plaatjes van oude monumenten, maar foto’s waarin het regionale verleden van Noord-Nederland tot leven komt. Zo toont de kaft een meisje met haar schelpenschat in een typisch waddenlandschap. Na een algemene inleiding over (doelstellingen van) erfgoededucatie, volgt een praktisch stappenplan: inlezen, oriëntatie bij erfgoedinstelling, overleg met basisschool, lesconcept maken, werken met voorwerpen in de klas, bezoek met de klas aan erfgoedinstelling en ten slotte de evaluatie. De Groningse pabo-studenten moeten dit helemaal doorlopen, andere gebruikers kunnen er natuurlijk uitpikken wat van hun gading is. Het boek bevat ook voorbeelden van beoordelingsformulieren en bruikleenovereenkomsten. Als docent alleen krijg je zo’n product nauwelijks voor elkaar, denkt Huij. Dat het haar en haar collega’s wel lukte, is te danken aan de subsidie en stimulans van de pilot en aan de goede samenwerking met het Museumhuis Groningen. Het Museumhuis zag de pilot als welkome voortzetting van het Schoolmuseumproject. Als koepel van alle erfgoedinstellingen in Groningen had het immers baat bij versteviging van de relaties tussen pabo, basisscholen en erfgoedinstellingen. Reden voor het Museumhuis om niet alleen op te treden als projectleider in de pilot, maar ook te investeren in het boek en de drukkosten voor te schieten. Uit de verkoopcijfers blijkt al dat niet alleen eigen studenten, maar ook basisscholen – en niet alleen in Noord-Nederland – het boek aanschaffen. Bea Ros

30

Hogeschool INHOLLAND, Pabo Haarlem

Culturele kaart

Uitbreiding van het Pabo-project

Pabo-studenten hebben geen idee hoeveel culturele bagage ze al hebben, laat staan dat ze weten hoe ze die zouden kunnen benutten in de klas. Rolien Eikelenboom, docent muziek op de Haarlemse pabo van Hogeschool INHOLLAND, merkt dat telkens weer. En toch is het de bedoeling dat ze later kinderen op de basisschool weten te enthousiasmeren voor kunst en cultuur. Dus moeten ze tijdens de opleiding leren om daarover na te denken en om goed om zich heen te kijken. De pilot bood een uitgelezen kans om daar eindelijk eens werk van te maken, en zo ontstond de opdracht voor een culturele kaart. Daarvoor verkent iedere student als een speurhond de omgeving van zijn stageschool. Wat is er allemaal te beleven, welke contacten heeft de school al en welke nieuwe kansen en mogelijkheden liggen er? En daarbij gaat het om cultuur in brede zin: muziek,

Docent wordt motor achter cultuureducatie Dit jaar wordt de pilot Cultuur en School – Pabo’s uitgebreid naar alle pabo’s. Het ministerie van OCW heeft versterking van de cultuureducatie in het primair onderwijs bovenaan de agenda geplaatst en de (toekomstige) docent aangewezen als de promotor van cultuur op school.

dans, drama, beeldend en cultureel erfgoed.

“We hebben bij de pilot Cultuur en School –

Eigen visie

In drietallen werken studenten vervolgens één kaart gedetailleerd uit. Ze gaan op

Pabo’s onverwacht het tij meegekregen”,

Het accent in het beleid van OCW ligt op

bezoek bij culturele instellingen in de buurt, verzamelen foldermateriaal en namen van

zegt Paul Vogelezang, projectleider van de

de ontwikkeling van een eigen visie op

contactpersonen. Ze inventariseren ook of er ouders zijn die van nut kunnen zijn –

pilot. “We hadden verwacht de pilot dit jaar

cultuureducatie. Knol: “Ons streven is dat

bijvoorbeeld een ouder die kunstschilder is of in het archief werkt. Zo ontstaat een

af te sluiten, maar inmiddels is besloten het

alle scholen voor 2007 eigen cultuurbeleid

dikke informatie- en ideeënmap voor de basisschool. “Door deze opdracht vallen

project uit te breiden naar de andere pabo’s

hebben ontwikkeld in samenwerking met

studenten de schellen van ogen en zien ze wat er allemaal buiten school te beleven

in Nederland.” Aanleiding om de pilot te

culturele instellingen en ondersteund door

valt”, vertelt Eikelenboom.

continueren is de beslissing van het

gemeenten en provincies. Het ontwikkelen

De map blijft op de stageschool en komt een jaar later ‘tot leven’. Dan nodigt een der-

ministerie om de aandacht voor cultuuredu-

van een visie is een belangrijke voorwaarde

dejaarsstudent op basis van de map een gast uit in de klas. “Voor studenten is dit een

catie in het primair onderwijs fundamenteel

voor de verankering van cultuureducatie in

stok achter de deur om daadwerkelijk een goede map te maken. De studenten die na

te versterken. Jan Jaap Knol, projectleider

het curriculum.”

hen komen, moeten er immers weer mee verder. Alleen noteren ‘er is een molen’ is dus

Cultuur en School van het ministerie van

Bijzonder aan de hierbij horende financiële

onvoldoende, ze moeten aangeven wat die molen de school dan te bieden heeft.”

OCW: “In het huidige cultuur- en onderwijs-

regeling Versterking cultuureducatie in het

Twee jaar geleden betekende deze opdracht voor studenten een eerste culturele

beleid staat cultuureducatie bovenaan de

primair onderwijs is dat het geld beschik-

kennismaking. Inmiddels zit er ook in het eerste pabo-jaar een opdracht waarbij

agenda. Het ministerie is van mening dat

baar wordt gesteld aan scholen, zegt Hans

studenten drie culturele activiteiten bezoeken. “Je merkt dat de culturele kaarten

kunst en erfgoed niet alleen vormende

Muiderman, die dit project leidt. “Veel geld

aantrekkelijker worden. Het voorwerk in het eerste jaar blijkt essentieel.”

waarde hebben, maar ook een samen-

van Cultuur en School ging de afgelopen

Dankzij de pilot ontstaat langzamerhand een doorgaande lijn. Eikelenboom: “We

bindende bijdrage leveren aan onze

jaren naar de aanbieders. Nu wordt de

hebben nu twee vierdejaars die een scriptie willen schrijven over cultuureducatie.” En

samenleving. En cultuureducatie is bij

vragende partij financieel ondersteund, wat

niet alleen bij studenten, maar ook bij de pabo-directie. Zo ligt er nu een voorstel voor

uitstek het instrument om de culturele

betekent dat scholen cultuureducatie beter

het ontwikkelen van een minor Cultuureducatie. “Ook vanuit de stagescholen horen

factor in de samenleving te versterken.”

kunnen laten aansluiten bij hun eigen

we niet meer: wat voor rare opdrachten geeft de pabo nu weer mee? We krijgen nu juist

De bijzondere betekenis die het ministerie

behoeften en mogelijkheden.” Muiderman

belangstellende vragen: een culturele kaart, hoe doe je dat dan?”

hecht aan cultuureducatie komt ook tot

heeft de taak de verschillende projecten die

uiting in de nieuwe kerndoelen. Knol:

zich richten op de versterking van cultuur-

“Kunst en aandacht voor erfgoed zijn

educatie op elkaar af te stemmen. “We

verplichte onderdelen geworden, maar de

voeren regelmatig overleg met het project-

scholen krijgen veel meer ruimte bij de

team Cultuur en School – Pabo’s. Dat heeft

invulling dan in de oude situatie.”

er onder andere toe geleid dat verschillende

Bea Ros

32

33

pabo’s de onderwijsmodules voor cultuur-

de vorming van de gehele mens en draagt

coördinator op elkaar hebben afgestemd.”

bij aan de sociale cohesie op scholen.” De aandacht voor cultuureducatie op de basis-

Sleutelpositie

scholen in Zeeland is echter nog steeds

Nu het uitgangspunt de autonomie en de

belabberd, vindt hij. “Men wil wel, maar

vraag van scholen is, is er een belangrijke

weet niet hoe. Veel scholen liften mee met

rol weggelegd voor de docent. Knol: “De

cultuurmenu’s *, maar daar blijft het bij.

docent vervult een sleutelpositie bij cultuur-

Mijn ideaal is dat aandacht voor kunst en

educatie, zijn rol is cruciaal voor de struc-

erfgoed docenten op nieuwe ideeën brengt.

turele verankering in het curriculum.”

Zo kan cultuureducatie het vakoverstijgend

De vraag is echter of alle docenten voldoen-

werken stimuleren en de cognitieve vakken

de zijn toegerust om deze rol te vervullen.

verrijken.”

“Niet iedereen beschikt over het gereed-

Inspiratie is het sleutelwoord, zegt

schap om cultuureducatie tot bloei te

Kuyvenhoven. “Als je wilt dat cultuureduca-

brengen in een school”, zegt Frits Witte,

tie een kans krijgt, moet je zorgen dat

directeur van basisschool Het Veer in Veere.

iemand met hart voor cultuur de ruimte

“Dat is ook wel logisch: wij kregen vroeger

krijgt zijn ideeën te verwezenlijken. Dat

wel tekenen en handvaardigheid op de

betekent geen regels van bovenaf en geen

pabo, maar dat gebeurde op een heel

vaste methodes, maar uitzoeken wat bij de

ambachtelijke manier. Het leren kijken naar

school past en wat de leerlingen aantrekt.”

kunst en het genieten van kunst en erfgoed

Als een school de benodigde kennis en

hoorden daar niet bij.” Op zijn school

vaardigheden niet in huis heeft, kan dat op

worden de cultuureducatieve projecten

verschillende manieren worden opgelost,

georganiseerd en begeleid door een lokale

stelt hij. “Zittende docenten kunnen

kunstenares. “Dat heeft een enorme meer-

nascholingscursussen krijgen of scholen

waarde. Ze kan de leerlingen van alles

kunnen expertise inhuren. Maar beter is het

vertellen, maar ze kan hen ook actief mee

te beginnen bij het begin: de pabo’s. En ook

laten doen en ze neemt hen regelmatig mee

daar moet inspiratie centraal staan.”

naar musea of ateliers, zodat de kinderen ook buiten de school les krijgen. Dat is nog

Cultuuroverdragers

eens wat anders dan een tekenlesje geven.”

Dat is precies de bedoeling van de pilot, zegt Jan Jaap Knol van OCW. “We willen

Vorming

aankomende docenten enthousiast maken

“Ik zou graag zien dat docenten zichzelf

voor kunst en erfgoed. Zij zijn de cultuur-

behalve als onderwijzer ook als cultureel

overdragers. Als ze tijdens hun studie de

werker zouden zien”, zegt Cor

mogelijkheden en waarde ontdekken van

Kuyvenhoven, algemeen directeur primair

cultuureducatie, is de kans groot dat ze veel

onderwijs op Walcheren. “Kinderen zijn

aandacht zullen geven aan kunst en erf-

meer dan een vat dat je volstopt met

goed in hun eigen lessen.” De pabo’s wor-

kennis. Cultuureducatie is essentieel voor

den overigens niet verplicht cultuureducatie

* Zeeland kent menu’s met zowel kunst-, als erfgoedactiviteiten

35

Noordelijke Hogeschool Leeuwarden

Een portrettengalerij

in hun curriculum op te nemen, zegt hij.

opgave, dus die voorwaarde hebben we

“We willen cultuureducatie niet van boven-

laten vallen. We zullen de resultaten van de

af voorschrijven. We willen juist dat het

pilot wel openbaar maken, maar via onze

initiatief uit het veld komt, dat werkt veel

eigen site en die van het ministerie.”

Er is een dame in ouderwetse avondjapon. Een man die je met strakke blik aanstaart.

beter. En dat geldt ook voor de studenten:

Knol van OCW wil de komende periode

En een serie hoekige lijnen waarin nog net een gezicht te herkennen valt. Twaalf

ook voor hen moet cultuureducatie een

gebruiken om directies van hogescholen

portretten uit de vaste collectie van het Fries Museum vormen de basis voor een kleur-

vrije keuze zijn.”

meer bij cultuureducatie te betrekken. “We

rijke serie van geplastificeerde foto’s op A3-formaat. Studenten van de pabo in

Voor de vervolgpilot is veel belangstelling,

hebben gemerkt hoe belangrijk het voor

Leeuwarden kunnen de serie, die vergezeld gaat van kijkvragen en lessuggesties,

zegt projectleider Vogelezang. “Ik denk dat

docenten is als ze ruggensteun krijgen

lenen en op hun stageschool gebruiken. “Met deze serie bieden we studenten een

het beleid van het ministerie hieraan mee-

van hun leiding. Bovendien kan structurele

gegarandeerde succeservaring voor een les kunst kijken met kinderen”, zegt Hetty

geholpen heeft. Veel hogeschooldirecties

verankering van cultuureducatie in het

Hartogsveld, projectleider en pabo-docente beeldende vakken. “We hopen dat goed

beseffen dat de markt is veranderd en dat

curriculum alleen plaatsvinden als het

voorbeeld goed doet volgen, want later in de opleiding moeten studenten zelf educa-

zij hun studenten op een andere manier

management er helemaal achter staat.”

tief materiaal vervaardigen.”

moeten opleiden.”

Vogelezang hoopt dat de pilot tevens zal

De fotoserie is een tastbaar resultaat van de samenwerking die de pabo in Leeuwarden

In grote lijnen zal de pilot op dezelfde

bijdragen aan de verbetering van het

dankzij de pilot opbouwde met het Fries Museum. In het verleden was er al contact

manier worden voortgezet als de voorgaan-

culturele klimaat op de pabo’s.

geweest, maar dat was verwaterd. De pilot was een uitgelezen kans om de banden

de jaren. Vogelezang: “De belangrijkste

“Cultuureducatie moet niet alleen deel

weer aan te halen, vertelt Hetty Hartogsveld. “Zoiets kost je al gauw een paar

doelen blijven de culturele bewustwording

uitmaken van het curriculum, maar ook

middagen praten. Dat is iets wat tussen de gewone bedrijven door niet lukt en dus ook

van de student en de verankering van

gaan leven op de hogeschool. Een hoge-

niet gebeurt.”

cultuureducatie in het curriculum van de

school is niet alleen een leerfabriek. Ik

Het Fries Museum is voor de pabo een goede partij vanwege de gevarieerde collectie:

opleiding. We vinden het belangrijk dat elke

hoop dat de opleidingen op allerlei

van archeologie tot moderne kunst en van een Friese stijlkamer tot een verzets-

pabo daarbij zijn eigen werkvormen en stijl

manieren zelf met cultuureducatie aan

museum. Dat sluit mooi aan bij de brede opvatting van cultuur – erfgoed en kunsten

ontwikkelt. De pilots hebben inmiddels een

de slag gaan: door het organiseren van

samen – die de Leeuwardense pabo voorstaat. Omgekeerd is het museum blij met

heel scala aan activiteiten en producten

excursies, het uitnodigen van kunstenaars

kansen om ook via pabo-studenten de contacten met basisscholen te verstevigen.

opgeleverd, waar andere pabo’s uiteraard

en het geven van bijvoorbeeld workshops

Reden waarom het niet alleen tijd, maar ook geld investeert in de samenwerking.

van kunnen profiteren.”

drama. Zodat de leerlingen werkelijk

Die samenwerking reikt verder dan een gezamenlijk ontwikkelde en te gebruiken foto-

geïnspireerd raken en straks als docent

serie. Zo krijgen alle eerstejaars pabo-studenten een kennismakingsrondje door het

Culturele netwerken

de motor worden achter het cultuurbeleid

museum. Tijdens deze ‘Museumflits’ krijgen ze les in kijken (beeldbeschouwing) en in

Wel zal er in de nieuwe fase meer aandacht

op hun school.”

de educatieve mogelijkheden van een museumcollectie. In het derde jaar kunnen

worden gegeven aan het opzetten van of

studenten als keuzeonderdeel van het differentiatieprogramma Kunst en Cultuur in het

deelnemen aan culturele netwerken.

museum een scholing tot assistent educatief medewerker volgen. Ze geven vervolgens

Vogelezang: “Als culturele instellingen

in het museum rondleidingen voor schoolklassen en verdienen zo twee studiepunten.

afspraken maken met scholen over de invul-

Afgelopen jaar maakten nog maar twee studenten gebruik van deze mogelijkheid. Dat

ling van cultuureducatie, moet je daar als

heeft vooral te maken met roostertechnische problemen, denkt Hartogsveld. “Het moet

pabo bij zijn. Pabo’s moeten dus bestaande

nog meer body krijgen.”

netwerken in kaart brengen, en erover

Ze ziet de pilot dan ook vooral als startschot. “Er is het nodige in beweging gezet, we

nadenken aan welke netwerken ze willen

zijn weer gaan nadenken over wat we precies willen met ons vak.” Een ding weet ze al:

deelnemen en welke rol ze daarin kunnen

er komt in elk geval nog een fotoserie. Dit keer met landschappen.

vervullen.” De ontwikkeling van eigen

Anja Geldermans

websites door hogescholen zal in de Bea Ros

vervolgpilot minder nadruk krijgen. Vogelezang: “Het maken van eigen websites bleek voor de pabo’s een te complexe 36

37

Hogeschool Edith Stein / Onderwijscentrum Twente, Hengelo

Contact op knooppunten

Adressen

Toen pabo Edith Stein zich aanmeldde voor de pilot, zat kunsteducatie bij de beeldende vakken al stevig in het zadel. Er was een goede samenwerking met de Kunstzaal in Hengelo en het Rijksmuseum in Enschede. Doel van de pilot was vooral verbreding, vertelt projectleider Ben Blanken. Niet alleen naar andere disciplines (muziek, dans, drama), maar ook verbreding van contacten. Er ontstonden gaandeweg nieuwe contacten, met bijvoorbeeld Introdans, de schouwburg in Enschede en muziekgezelschap Quasimodo. Blanken: “Toen ik dacht dat al die contacten niet meer te behappen waren, ben ik op zoek gegaan naar knooppunten.” Een knooppunt is een plek waar lijnen samenkomen. In dit geval gaat het om overleggen en netwerken tussen basisscholen en culturele instellingen. Blanken zocht in Enschede contact met Concordia, centrum voor Kunst en Cultuur en in Hengelo met de kunstcommissie. De winst was meteen duidelijk: “Bij vergaderingen heb je iedereen te pakken, van kunstinstelling tot en met basisschool. Bovendien kun je als pabo goed duidelijk maken wat je vraagt en wat je te bieden hebt. Bijvoorbeeld dat je voor derdejaarsstudenten andere eisen aan samenwerking stelt dan voor eerstejaars. Of dat jouw studenten een school kunnen helpen bij het ontwikkelen van een cultuurbeleidsplan.” Via de knooppunten kwam Blanken ook in contact met de kunstcoördinatoren van de stagescholen en belegde hij bijeenkomsten met hen om nog eens duidelijk te maken wat de pabo precies van zijn studenten en de stagescholen vraagt. Zo krijgt een student vanuit de opleiding en de stageschool dezelfde boodschap mee. “Zonder die netwerken was ik blijven steken in een-tweetjes tussen pabo en school en pabo en kunstinstelling.” Diverse andere scholen die nog geen inhoudelijke kunstcoördinator hadden, lieten Blanken weten wel geïnteresseerd te zijn in een opleiding daarvoor. “Dat hebben we bereikt door alleen maar naar een paar netwerkbijeenkomsten te gaan. Het zet dus echt zoden aan de dijk.” Het bleef niet bij scholen en culturele instellingen. Via de knooppunten heeft de pabo

ALGEHELE COÖRDINATIE PROJECT

ook directe ingangen naar de gemeente. Dat kwam Blanken goed van pas toen hij de ambities van de pabo wilde laten zien. “Ik las het rapport van de commissie-

Cultuurnetwerk Nederland

Wagemakers, over de noodzaak voor basisscholen om een cultuurplan op te stellen,

Postbus 61

en verbaasde me erover dat de rol van pabo’s hierin echt marginaal was. Tijdens een

3500 AB Utrecht

vergadering van de kunstcommissie heb ik dat aangekaart en betoogd dat onze pabo

030 236 12 00

basisscholen wil ondersteunen bij het ontwikkelen en implementeren van cultuur-

www.cultuurnetwerk.nl

beleid.”

www.cultuurnetwerk.org

Niet alleen schooldirecteuren reageerden positief, ook de gemeente bleek gevoelig voor Blankens betoog. Sterker, ze vond dat hij zijn verhaal nog maar eens moest

Projectleider: Paul Vogelezang

houden, op het Provinciehuis. Ook daar vond hij een gewillig oor voor zijn betoog over

[email protected]

de rol van de pabo binnen het Actieplan Cultuurbeleid.

Teamlid: Irma Hilhorst [email protected]

40

41

SPOOR ERFGOEDEDUCATIE Wat er concreet uit voortrolt, kan Blanken nog niet zeggen. Maar blij met de korte

Erfgoed Actueel, Bureau voor Cultureel Erfgoed en Educatie

lijnen is hij wel. In de praktijk loopt hij namelijk weleens aan tegen beleidsregels die

Herengracht 474

onhandig uitpakken. Zo was hij betrokken bij een tentoonstelling in Hengelo, die

1017 CA Amsterdam

vervolgens ook naar het nabijgelegen Diepenheim en Haaksbergen ging. Maar toen

020 427 08 80

Hengelo ontdekte dat zij hiervoor geen subsidie kreeg en de twee kleinere steden wel,

www.erfgoedactueel.nl

was het einde verhaal. “Ik zei tijdens een bezoek aan de provincie: ik heb last gehad van jullie beleid. Kom daarmee de volgende keer bij ons, kreeg ik te horen.” Korte

Projectleider: Tineke de Danschutter

lijnen en knooppunten – Blanken kan het elke pabo adviseren. “Dit soort contacten zijn

[email protected]

broodnodig, wil je blijvend iets van de grond krijgen. Zorg dat je ze krijgt en dat je ze

Teamlid: Karin Kievit

warm houdt.”

[email protected]

Bea Ros SPOOR KUNSTEDUCATIE Cultuurnetwerk Nederland Postbus 61 3500 AB Utrecht 030 236 12 00 www.cultuurnetwerk.nl www.cultuurnetwerk.org Projectleider: Paul Vogelezang [email protected] Teamleden: Vera Bergman [email protected] Irma Hilhorst [email protected] Jonaske de Ruiter [email protected] Marja van der Sluis [email protected]

42

43

Hogeschool Leiden, Pabo Leiden

DEELNEMENDE HOGESCHOLEN ERFGOEDEDUCATIE

Werken met vouchers

Hogeschool Drenthe Pabo De Eekhorst

Om de pilot te ondersteunen besloot het ministerie van OCW om pabo-studenten, in

Zeemanstraat 1

navolging van de CKV-vouchers voor middelbare scholieren, ook cultuurbonnen te

9406 BZ Assen

geven. Jaarlijks kan een pabo deze vouchers voor zijn tweede- of derdejaarsstudenten

0592 853 300

aanvragen. Natuurlijk kun je het dan verder aan de studenten zelf overlaten wat ze

www.hsdrenthe.nl

ermee doen. Maar de pabo van Hogeschool Leiden houdt het heft liever in eigen

Contactpersoon: Romke Visser

handen. Immers, verklaart docent beeldende vakken Claartje van Tongeren, het was

[email protected]

een uitgelezen kans om studenten eens kennis te laten maken met moderne kunst. “Onze ervaring is dat veel van hen nog nooit in een museum zijn geweest; hun

Saxion Hogescholen

culturele horizon beperkt zich tot musicals en films. We willen ze kennis laten maken

Pabo Deventer

met dat onbekende, met als belangrijkste doel: de drempel verlagen en hen laten

Postbus 501

ervaren dat je met plezier naar een museum kunt gaan.”

7400 AM Deventer

Vanaf januari gingen Van Tongeren en haar collega Peter Jansen een aantal donder-

0570 663 704

dagen op excursie met derdejaarsstudenten die de differentiatie Cultuur volgen. Ze

www.hsij.nl

bezochten onder meer het Haags Gemeentemuseum, het Van Abbemuseum in

Contactpersoon: Fanny Pliester

Eindhoven en het kunstcentrum Witte de With in Rotterdam. Bedoeling was om samen

[email protected]

te kijken en praten over smaak, ervaringen en wat nou moderne kunst is. Een belangrijk onderdeel afgelopen jaar was bovendien een bezoek aan de educatieve

Iselinge Hogeschool

afdeling van Boijmans van Beuningen. Van Tongeren: “Dat was voor veel studenten

Pabo van de IJsselgroep

een eye-opener. Ze ontdekten dat je moderne kunst heel toegankelijk kunt maken. En

Postbus 277

dat een museum geen gesloten geheel is, maar een instelling waar je ook in het onder-

7000 AG Doetinchem

wijs veel mee kunt.”

0314 374 161

Komend studiejaar gaat de Leidse pabo die vertaalslag naar de toekomstige beroeps-

www.ijsselgroep.nl

praktijk nog concreter maken. Naast de excursies op eigen niveau gaan studenten

Contactpersoon: Jan Zwiers

meehelpen een groot kunstproject te ontwikkelen op een Leidse basisschool. De

[email protected]

afspraken met de school zijn al gemaakt. Het is een samenwerkingsovereenkomst waar beide partijen baat bij hebben, vertelt Van Tongeren. “Basisscholen moeten

Christelijke Hogeschool Ede

nadenken over hun eigen cultuurbeleid, en door met ons samen te werken, krijgen ze

Postbus 80

daarbij ondersteuning en inspiratie. En voor onze studenten is het natuurlijk een

6710 BB Ede

prachtkans om dingen in de praktijk uit te proberen.”

0318 696 300

De Jong is erg tevreden met de impulsen die het derdejaarsonderwijs kreeg door het

www.che.nl

pilotproject. “Studenten moderne kunst leren begrijpen, dat lukt niet in een halfjaar.

Contactpersoon: Cees Pelgrim

Maar we zijn er wel in geslaagd hun interesse te wekken en hun de educatieve moge-

[email protected]

lijkheden van musea te laten zien.” Bea Ros

44

45

Hogeschool van Arnhem en Nijmegen, Pabo Groenewoud, Nijmegen

Advies aan scholen

Christelijke Hogeschool De Driestar Postbus 368 2800 AJ Gouda 0182 540 333

Op de Nijmeegse pabo Groenewoud viel het pilotproject mooi samen met de ontwik-

www.driestar.nl

keling van differentiaties in het derde jaar. Een zo’n differentiatie of profiel is

Contactpersoon: Jan Veldman

Coördinatie Kunstzinnige Vorming. Niekje van de Lavoir, projectleider en coördinator

[email protected]

Differentiaties, greep de pilot aan om dit profiel goed neer te zetten. Belangrijk onderdeel van deze differentiatie is het opstellen, beargumenteren en presenteren van een

Hanzehogeschool Groningen

advies voor een basisschoolteam om hun kunstzinnig onderwijs te ontwikkelen dan

Pabo Hanzehogeschool

wel te verbeteren. Hiermee haakt de pabo aan bij het advies van de commissie-

Postbus 3109

Wagemakers: basisscholen moeten zelf nadenken over hun cultuurbeleid.

9701 DC Groningen

Twee of drie studenten gaan samen naar een basisschool. Daar onderzoeken ze alles:

050 595 35 00

wat staat er in het schoolwerkplan over kunstzinnige vorming, welke methode is er?

www.hanzehogeschool.nl

Wat gebeurt er concreet in de klas? Welke vragen heeft de school? Wat voor mogelijk-

Contactpersoon: Elsje Huij

heden zijn er in de omgeving van de school?

[email protected]

Tegelijk lopen ze stage bij een kunstinstelling om een beeld te krijgen van wat er met kunsteducatie zoal mogelijk is. “De meeste studenten hebben daar geen idee van.”

Christelijke Hogeschool Nederland,

Soms gaan ze daar ook aan de slag. Zo bewerkten enkele studenten het educatieve

Pabo Groningen

materiaal van Introdans om het beter te laten aansluiten bij de wensen van hun basis-

Eyssoniusplein 18

school. “Introdans was daar erg over te spreken”, vertelt Van de Lavoir. “Ze willen

9714 CE Groningen

volgend jaar graag weer studenten van ons.”

050 595 38 33

Over sommige scholen zijn succesverhalen te vertellen. Zo leidde een advies van

www.chn.nl

studenten ertoe dat een leerkracht taakuren kreeg voor coördinatie van kunstzinnige

Contactpersoon: Harriët Mulkens

vorming en kunsteducatie. Van de Lavoir: “Natuurlijk gaat het ook wel eens anders.

[email protected]

Soms komt een advies helemaal niet over bij een school. Of vindt een school dat hij het al heel goed doet.” Volgend jaar hoopt de pabo scholen gerichter te kunnen werven op

Hogeschool Zuyd

basis van hun eigen wensen en vragen. Dat heeft ook te maken met betere voorlichting

Pabo Maastricht

aan stagescholen over alle profielen.

Brusselseweg 150

Een van de studenten noemde als grootste leerpunt: veel eerder aan het hele school-

6217 HB Maastricht

team kenbaar maken wat je komt doen. Van de Lavoir benadrukt het belang van goede

043 346 66 30

ondersteuning vanuit de pabo. “Studenten moeten een map maken van al hun bevin-

www.hszuyd.nl

dingen en suggesties. Wij zien erop toe dat ze niet louter een ideeënmap maken, maar

Contactpersoon: Phil Dumoulin

een map met een aantal goede vakdidactische lesvoorbeelden en concrete adviezen

[email protected]

over lesmethodes, culturele mogelijkheden in de buurt of over bijscholing.” De map blijft op school en eventueel volgende stagiaires vanuit de pabo kunnen deze

Hogeschool INHOLLAND

weer verder uitbouwen en verbeteren. Zo ontstaat een doorgaande lijn. Niekje van de

Pabo Rotterdam

Lavoir is niet bang dat studenten op den duur met lege handen komen te staan. “Er

Postbus 23145

zullen steeds weer nieuwe vragen komen. Kunsteducatie is zo’n breed gebied, daar ligt

3001 KC Rotterdam

voor jaren ruim voldoende werk.”

010 439 96 00 www.inholland.nl

Bea Ros

Contactpersoon: Chrisjan Renes [email protected] 46

47

DEELNEMENDE HOGESCHOLEN KUNSTEDUCATIE Hogeschool IPABO Amsterdam/Alkmaar Pabo Amsterdam Postbus 90506 1006 BM Amsterdam 020 613 70 79 www.hs-ipabo.edu Contactpersoon: Marijke Zuiderent [email protected] Hogeschool van Arnhem en Nijmegen Pabo Groenewoud Groenewoudseweg 1 6826 CC Nijmegen 024 323 37 78 www.han.nl Contactpersoon: Niekje van de Lavoir [email protected] Avans Hogeschool Pabo Breda Postbus 90183 4800 RM Breda 076 - 523 67 00 www.avans.nl Contactpersoon: Karen Leenaerts [email protected] Fontys Hogescholen Pabo Eindhoven Postbus 347 5600 AH Eindhoven 08 778 780 11 www.fontys.nl/pabo/eindhoven Contactpersoon: Erni van Aerts [email protected]

49

Hogeschool Zuyd, Pabo Maastricht

Hogeschool INHOLLAND

De wijk in

Pabo Haarlem Postbus 614 2003 RP Haarlem

Het is al jarenlang een goede traditie op de Maastrichtse pabo: aan het eind van het

023 541 21 12

eerste jaar trekken studenten en docenten van de zaak- en beeldende vakken er een

www.inholland.nl

week samen op uit. Jarenlang gingen ze naar de Belgische Voerstreek en was het

Contactpersoon: Rolien Eikelenboom

buitenonderwijs in optima forma. Maar toen ontstond de behoefte iets te doen met en

[email protected]

voor basisschoolkinderen. Projectleider Phil Dumoulin: “Dan kun je tenminste de theorie in praktijk brengen.”

Hogeschool Edith Stein

Zo ontstond de werkweek nieuwe stijl: studenten verkennen de mogelijkheden van

Onderwijs Centrum Twente

erfgoededucatie in een bepaalde Maastrichtse wijk en gaan er vervolgens drie dagen

Postbus 568

mee aan de slag op een lokale basisschool. Na basisscholen in de wijken Belvédère en

7550 AN Hengelo

Sint Pieter was zomer 2004 de beurt aan de Sint-Odaschool.

074 851 61 00

De Sint-Odaschool staat in een jaren-dertigwijk aan de noordwestkant van Maastricht.

www.edith.nl

Er wonen veel studenten en veel allochtonen. Kroonjuweel van de wijk zijn de acht-

Contactpersoon: Ben Blanken

tiende-eeuwse vestingwerken, de zogeheten Dumoulin-linie (geen familie), die zowel

[email protected]

boven- als ondergronds nog helemaal intact is. De studenten kropen 150 meter door het pikkedonker, met als enige hulpmiddel een touw. ‘Dat kunnen we maar beter niet met

Noordelijke Hogeschool Leeuwarden

de kleuters doen’, besloten ze al snel.

Pabo Leeuwarden

Nadat ze de mogelijkheden van de wijk hadden verkend, maakten studenten plannen

Postbus 1018

voor activiteiten met kinderen. Ze werden hierin gecoacht door de pabo-docenten,

8900 CA Leeuwarden

maar ook door het team van de basisschool. “Met name eerstejaars willen nog wel eens

058 293 43 58

te hoog of juist te laag schieten”, zegt Phil Dumoulin. Vrijdags leverden ze hun defini-

www.nhl.nl

tieve plannen in bij de school en de week erna namen de studenten de basisschool voor

Contactpersoon: Hetty Hartogsveld

drie dagen over. Negentig studenten trokken in duo’s met zeven basisschoolkinderen

[email protected]

de wijk in. Ze lieten kinderen uit groep 7 en 8 bijvoorbeeld ervaren hoe het was om als soldaat in de linie te zitten, waar je geen hand voor ogen zag en waar je alleen aan het

Hogeschool Leiden

rammelen van droge erwten in een pan kon merken dat de vijand in aantocht was. De

Pabo Leiden

derde dag was er een presentatie in beeldende of dramatische werkvorm. Zo gaan

Postbus 382

erfgoed- en kunsteducatie hand in hand.

2300 AJ Leiden

Voor alle betrokkenen is het elk jaar weer een geweldige ervaring. Scholen melden zich

071 518 87 20

spontaan aan bij de pabo om een volgende keer mee te doen. Phil Dumoulin kan

www.hsleiden.nl

anderen dan ook alleen maar adviseren: probeer het gewoon eens. “Het is veel

Contactpersoon: Claartje van Tongeren

makkelijker dan je denkt. Ik vind het onvoorstelbaar dat een leerkracht, zoals een

[email protected]

student meemaakte op zijn stageschool, zegt: ‘Ik geef geen geschiedenis, want dat is toch alleen maar begrijpend lezen.’ Ga naar buiten en ontdek wat er allemaal te beleven en te leren is.” Bea Ros

50

51

Pabo Hogeschool Rotterdam

Hogeschool Rotterdam

Op kunstreis

Pabo Rotterdam Postbus 2680 3000 CR Rotterdam

“Het bezoek was echt heel leuk. Beide kunstenaars bleken helemaal niet zulke vreem-

010 241 46 62

de types te zijn als ik van tevoren gedacht had”, schreef een eerstejaarspabo-student

www.hogeschool-rotterdam.nl

in zijn logboek. Precies wat de pabo van Hogeschool Rotterdam beoogt met zijn

Contactpersoon: Jildou Zandstra

eerstejaarsmodule kunsteducatie: bekend maakt bemind. Om die reden krijgen alle

[email protected]

eerstejaars een ‘onderdompeling’ in de wereld van de hedendaagse kunst. Ze bezoeken op hun kunstreis diverse musea, galeries, kunstenpodia en kunstenaars in hun atelier.

Katholieke Pabo Zwolle

In het tweede jaar ontwerpen studenten een educatieve kunstkist bij enkele kunst-

Ten Oeverstraat 68

werken en in het derde jaar gaan ze hun lessen uitvoeren op hun stageschool.

8012 EW Zwolle

Zonder hulp van anderen valt dit niet te realiseren. Neem alleen deze rekensom: twee-

038 421 74 25

honderd eerstejaarsstudenten die in groepjes van maximaal acht een kunstenaar in

www.kpz-web.nl

zijn atelier gaan bezoeken. Daarom besloot de pabo het curriculum kunsteducatie te

Contactpersoon: Johan Koers

ontwikkelen met een externe partner, het Centrum Beeldende Kunstenaars (CBK).

[email protected]

“Het CBK heeft een spilfunctie in de stad, zij kennen vrijwel alle kunstenaars”, vertelt Jildou Zandstra, zelf beeldend kunstenaar en sinds een jaar voor een dag per week kunstcoördinator aan de Rotterdamse pabo. “Als ik zeg: ‘ik zoek zo’n en zo’n kunstenaar met die en die kwaliteiten’, dan weten zij precies de juiste persoon voor mij te vinden. Het CBK is een fijne en nuttige partner om kunsteducatie mee te organiseren.” De kunstreis van de eerstejaars leidt inmiddels langs een aantal vaste samenwerkingspartners zoals Museum Boijmans Van Beuningen, Villa Zebra, TENT., het Nederlands Fotomuseum en het Nederlands Architectuur Instituut. Diezelfde instellingen komen ook weer in beeld bij de tweede- en derdejaarsmodules. “We zijn bezig duurzame relaties op te bouwen”, vertelt Zandstra. Ze heeft gemerkt dat iedereen enthousiast is om samen te werken met de pabo. “De basisschool is voor hen een belangrijke doelgroep.” Jildou Zandstra noemt haar functie cruciaal. “Al die contacten opbouwen en onderhouden, dat lukt een docent moeilijk naast zijn lessen. Ik ben veel tijd kwijt met ontwikkelen, organiseren en communiceren.” Ze laat instellingen weten wanneer welke studenten komen en wat er van hen verwacht wordt. Een medewerker van de instelling vangt de studenten op en zorgt voor een rondleiding en/of presentatie. De instellingen krijgen betaald via de vouchers. Behalve met het CBK werkt Zandstra inmiddels samen met tien musea, zeven galeries en zeven kunstenaarsinitiatieven. Nu de beeldende kunst op poten staat, gaat de kunstcoördinator haar tanden zetten in volgende disciplines: theater en muziek. “Ik ben in gesprek met diverse theaterinitiatieven en de Stichting Kunstzinnige Vorming Rotterdam (SKVR) om te zien wat er allemaal mogelijk is. Dat dat veel is, blijkt uit het wederzijds enthousiasme.”

Landelijke website Het pabo-project cultuureducatie heeft een eigen landelijke website: http://pabo.cultuurenschool.net . Op deze site is nadere informatie te vinden over het project en de deelnemers. Verder is het een verzamelpunt van de resultaten en producten die de deelnemende pabo’s afleveren. Daarnaast heeft elke pabo zijn eigen website (of is nog bezig die te ontwikkelen). Daarop wordt soms een afgeschermd gedeelte van de website gebruikt om tussenresultaten en voorlopige versies te archiveren. Op de landelijke site komt de selectie van het materiaal dat voor anderen van nut kan zijn, zoals voorbeeldmateriaal, handleiding, do’s and don’ts. Meer informatie is te vinden via www.cultuurplein.nl .

Bea Ros

52

53

Hogeschool INHOLLAND, Pabo Rotterdam

Website als uitdaging Digitaal heeft de Rotterdamse pabo van Hogeschool INHOLLAND een voorsprong op veel collega-scholen. Zo’n vier jaar geleden vernieuwde de school zijn onderwijs en kreeg ict een prominente rol in de opleiding (Explo-project). Interactief studiemateriaal, goochelen met dtp-bestanden, foto’s in jpeg-opmaak en rekenen in pixels – het is op de Rotterdamse digi-pabo gesneden koek. Toen Chrisjan Renes, die de pabo-pilot hier zou leiden, hoorde dat een van de vereisten een website met producten en (les)voorbeelden was, dacht hij dan ook: dat moet bij ons geen probleem zijn. Te meer daar Cultuurnetwerk Nederland al een format aanleverde. “De technische knowhow is bij ons op school in voldoende mate aanwezig”, vertelt Renes. “Ik had zelf voldoende ideeën over de vormgeving van zo’n website en kreeg daarin ook ondersteuning van de manager van de pabo en de ict-afdeling. We vonden het allemaal een uitdaging om het mooi voor elkaar te krijgen.” Waar de meeste van zijn collega’s het moesten doen met studentondersteuners, kon Renes samenwerken met een enthousiaste medewerker van de ict-afdeling. Iemand die creatief meedacht en die, heel belangrijk, techniek wist te vertalen in onderwijstermen en vice versa. Techniek is één aspect. Maar de organisatie van de school is minstens zo belangrijk bij het op poten zetten van een goede website, ondervond Renes. Vorig jaar werd de Rotterdamse pabo onderdeel van een grote fusie. Renes: “En dan ontstaan er vertragende mechanismen waar je als docent en zelfs als pabo-manager geen greep op hebt.” Omdat de pabo toch wilde voldoen aan de met Cultuurnetwerk Nederland gemaakte afspraken over de pilot, besloot Renes de zaak in eigen hand te nemen. Gesteund door zijn manager werkte hij gewoon door aan de website, die sinds najaar 2003 operationeel is. De website bevat een duidelijk overzicht van de erfgoedonderdelen in het curriculum (met links) en de lessen die studenten ontwikkelden voor het tweedejaarsproject Sporen van Nederland. Deze opdrachten worden digitaal ingeleverd en Renes kan de mooiste voorbeelden zo op de site plaatsen. Zoals een lesontwerp over het Fort Haerlem in Hellevoetsluis of het Veer Krimpen aan de Lek-Kinderdijk. Renes: “Met hun toestemming uiteraard, maar dat is geen enkel probleem. Elke student vindt het leuk dat anderen door zijn werk geïnspireerd raken en er misschien zelf mee aan de slag gaan.” Bea Ros

54

Katholieke Pabo Zwolle

De voorsprong van deeltijders Kunsteducatie zit voortaan structureel verweven in het curriculum van de Zwolse pabo, vertelt projectleider Fred Hartog. Voorbij het toeval en voorbij individuele hobby’s. En dat geldt niet alleen voor de voltijd-, maar ook voor de twee deeltijdopleidingen. Sterker, kunsteducatie floreert het beste in de vierjarige deeltijdopleiding. Dat heeft te maken met tijd en leeftijd. De verkorte tweejarige opleiding zit eigenlijk te krap in haar kleren. Het is ruiken en snuiven aan het vak, waarbij het accent – net als op de basisscholen – ligt op rekenen en taal. De verplichte cultuurmodule is door tijdgebrek gesneuveld. Wel kunnen studenten een studiepunt verdienen door zo’n zes culturele activiteiten te bezoeken. Hartog: “We stimuleren hen door te zeggen dat ze er mooi met hun kinderen heen kunnen. Zo kunnen ze meteen uitproberen wat wel en niet aanspreekt.” De ‘verkorte’ deeltijders kunnen in hun tweede en laatste jaar kiezen voor een specialisatie kunstcoördinator. En dan toont zich de voorsprong van deeltijders, zegt Hartog. “Zij hebben door hun leeftijd kwaliteiten in huis om iets op poten te zetten en dingen uit te bouwen.” Zo ontwikkelde een deeltijdstudente een cultuurbeleidsplan voor haar stageschool. Een inspirerend voorbeeld voor andere studenten en andere scholen. De specialisatie kunstcoördinator was tot voor kort alleen mogelijk in de deeltijdopleidingen. Mede door het pilotproject is ze nu ook opgenomen in het curriculum van de voltijdopleiding. De ‘vierjarige’ deeltijders volgen in principe hetzelfde programma als de voltijders. Zoals een module Kunstontmoeting Culturen en een buitenlandse reis. Maar de lessen verschillen in de praktijk nogal van elkaar. “Deeltijders”, merkte Hartog, “hebben meer levenservaring. Ons motivatieverhaal – je moet uit iedere leerling het beste halen, je hebt niet alleen kleine Gerrit Zalms tegenover je, maar ook kleine Karel Appels – komt bij hen ook het beste over. Er is hier een sfeer van: dit is echt nodig.” Bij voltijders is de culturele belangstelling veel geringer. Herhaaldelijk hebben Hartog en zijn collega’s discussie met studenten. ‘Waarom moet ik dingen zien die ik niet mooi vind?’ “Dan leggen wij weer uit dat dat bij hun beroep hoort. Dat ze zich later in de klas niet alleen op de denkers moeten richten, maar ook op de doeners en creatievelingen.” Verder hebben voltijders minder culturele voorkennis. Laat een woord als ‘romantiek’ vallen, en er gaan heel andere lampjes branden dan de docent bedoelde. “Ik merk wel steeds meer dat studenten het willen weten. Die nieuwsgierigheid is hoopvol.” De deeltijders met hun heel verschillende achtergronden zijn ook hier weer in het voordeel. “In een groepsgesprek komt bij hen zoveel meer naar voren! Ze leren niet zozeer van ons, als wel van elkaar.” Bea Ros

56