5000 jaar cultuur
Marokko
Onder beschermheerschap van Zijne Majesteit Koning Mohammed VI en Zijne Koninklijke Hoogheid de Prins van Oranje. Under the high Patronage of His Majesty King Mohammed VI and His Royal Highness the Prince of Orange.
Deze catalogus is verschenen ter gelegenheid van de tentoonstelling
Organisatie tentoonstelling Koninkrijk Marokko
Organisatie De Nieuwe Kerk
Opdrachtgever
Directeur
Mohamed Achaari, Minister van Cultuur van Marokko
Ernst W. Veen
‘Marokko’ gehouden in De Nieuwe Kerk te Amsterdam van 17 december 2004 tot en met 17 april 2005. De tentoonstelling werd mede mogelijk gemaakt door de founders en
Abdelaziz Touri, secretaris-generaal Ministerie van Cultuur van Marokko Tentoonstellingen
hoofdsponsors van De Nieuwe Kerk Founders
Algemeen commissaris
Vincent Boele, hoofd
Mohamed Abdeljalil el Hajraoui, directeur dienst Openbaar Cultuurbezit
Mohamed Saadouni, projectmedewerker
Marokkaanse Ministerie van Cultuur
Nadia Mabrouk, algemeen adviseur
Organisatie
Communicatie, educatie en marketing
Youssef Khiara, Hoofd divisie musea
Frans van der Avert, hoofd
Samir Kafas, Hoofd dienst organisatie musea
Siham Basri
Mohamed Mammar, Hoofd dienst aankopen
Paulanha van den Berg-Diamant
Noureddine Kecha, coördinator
Heleen van Ketwich Verschuur Huibje Laumen
Hoofdsponsors
Bruikleengevers Marokko
Noepy Testa
Archeologisch Museum, Rabat, Choumicha Kaoun
Wieke van Veggel
Oudaia Museum, Rabat, Touria Lamsaouiri,
Markus Eeftinck Schattenkerk (stagiaire)
El Batha Museum, Fès, Naima Chikhaoui,
Femke Haitsma Mulier (stagiaire)
Dar si Saïd Museum, Marrakech, Souad Rouijel,
Mediapartner
Dar Jamaï Museum, Meknès, Hafsa Hassani,
Bedrijfsvoering
Kasbah Museum, Tanger, Aziz Idrissi
Cathelijne Broers, hoofd
Archeologisch Museum, Tétouan, Amine Younsi,
Paul Brekelmans
Archeologisch Museum, Larache, Khadija Bourcouk,
Margreet van ’t Hoff
Etnografisch Museum, Tétouan, Ijlal Meslouhi,
Roelof van der Kooi
Sidi Mohammed Ben Abdellah Museum, Essaouira , Ghita Rabouli,
Marianne de Molennaar
Museum van Laayoune, Loubna Oudina
Nasar Ahmed Qazi Ad Schmitt
Bruikleengevers Nederland
Peter Sombogaart
Singer Museum, Laren,
Carla Spaansen
Teylers Museum, Haarlem,
Krijn van Veggel
Universiteitsbibliotheek, Universiteit van Amsterdam,
Marjoleine Visser
Gemeente Amsterdam
Met medewerking van
Productie & logistiek
Mondriaan Stichting
Koninklijke bibliotheek, Rabat, Chaouki Binbine
Marijke Gelderman, hoofd
Stichting Doen
Nationale bibliotheek, Rabat, Idriss Khrouze,
Met dank aan
Marokkaans Verkeersbureau
Ondersteuning directie
VSB Fonds
Martijn van Seventer Else Valk
Official Carrier Royal Air Maroc
Museumwinkel Heleen van Ketwich Verschuur, manager
Hotelpartner
Viviën Entius
Radisson SAS
Mascha van der Kroon Simone Schaeffer
6
Voorwoord
Ernst W. Veen 7
Voorwoord
Mohamed Achaari 8
Marokko in de prehistorie en oudheid
18
Marokko en zijn geschiedenis
Abdelaziz Touri 26
Marokko en de Romeinen
44
Marokko in tijd en ruimte
Paolo De Mas & Herman Obdeijn 54
Marokk0 en de religies
64
Marokk0 en zijn dynastieën
Aomar Akerraz & Ahmed Siraj 72
Marokko en Andalusië
84
Marokko van Middellandse Zee tot evenaar
Halima Ferhat 90
Marokko en de de sub-Sahara landen
102
Marokk0 en zijn architectuur
Ahmed S. Ettahiri & Samir Kafas 108
Marokko en de Republiek der Zeven Verenigde Provinciën
118
Marokk0: tekens en motieven
Catherine Cambazard-Amahan & Ali Amahan 124
Marokko en de traditionele kunsten | Feest
138
Marokko tussen traditie en modernisering
Mohammed Naciri 144
Marokko en de traditionele kunsten | De versierde mens
158
Marokko: talen en culturen
Ahmed Boukouss 168
Marokko en de traditionele kunsten | Keramiek
178
Marokko: musea en collecties
Inhoud
Mohamed A. El Hajraoui 182
Marokko en de traditionele kunsten | Architecturale keramiek, tapijten en meubels
199 Literatuur 200 Catalogus 204 Colofon
Marokko, begrensd door twee zeeën en een woestijn, doorkliefd
De Marokkaanse gemeenschap mag met recht trots zijn op haar culturele
door bergketens, met karavaanroutes, steppeachtige plateaus en van
erfenis, die hier ten onrechte te veel versluierd is gebleven. Het wordt tijd
vijgen, olijven en wijndruiven bezwangerde kustvlakten, het land van
om die sluier op te lichten en de bekoring van de fascinerende rijkdom en
kashba’s, ksars, minaretten en moskeeën, waar in kleurrijke ceramiek,
verscheidenheid van het Marokkaans cultuurgoed te ondergaan.
harmonieuze mozaïeken, ragfijn houtsnijwerk en indrukwekkende bijous, de ambachtelijke tradities voortleven, het territorium van Berbers en
De Nieuwe Kerk is zeer vereerd met de aanvaarding van de Haute Patronage
Arabieren, moslims, joden, christenen en Afrikanen, een kleurige melange;
door beide koningshuizen. Zij is Mohamed Achaari, minister van Cultuur, en
dát Marokko bezit een ongekend rijke en gevarieerde cultuur. De eeuwen-
zijn medewerkers de grootste dank verschuldigd. Erkentelijkheid betuigen
oude en bontgeschakeerde geschiedenis heeft het land de veelzijdigheid
wij ook aan onze founders Fortis Bank en Buhrmann en onze hoofdsponsors
gegeven die het leven en de cultuur er zo bekoorlijk maakt.
kpmg en Getronics en onze mediapartner Avro Kunsttribune. Bovendien
Toch is Marokko een naam die in Nederland algauw geassocieerd wordt met
is er steun van de Mondriaan Stichting, Gemeente Amsterdam, Stichting
integratieperikelen en probleemjongeren. Al mag er dan de laatste decennia
Doen, Stichting vsb Fonds, Amsterdams Fonds voor de Kunsten, Royal Air
een kloof bestaan tussen de oorspronkelijke Nederlanders en deze nieuwe
Maroc en het Radisson sas Hotel te Amsterdam.
Nederlanders, die zich sinds de jaren zestig van de 20e eeuw hier zijn gaan vestigen, de relatie tussen Nederland en Marokko bestaat al vier eeuwen en dateert van 1605. Ook toen lagen economische motieven aan de basis. De viering van deze 400 jaar oude betrekkingen was voor De Nieuwe Kerk aanleiding om in haar reeks landententoonstellingen, die een nadere kennismaking met de culturele erfenis, de geschiedenis en de bevolking van een land beoogt, Marokko voor het voetlicht te brengen. Een reis door het land voerde langs de koningssteden Rabat, Fès, Meknès en Marrakech, langs Casablanca, door het Rifgebergte in het noorden en het Atlasgebergte in het zuidoosten. We bezochten tal van indrukwekkende plaatsen, opgravingen en musea; het was een heel bijzondere ervaring. De tocht werd een grote ontdekking van de overvloed aan cultuur en de opmerkelijke beschaving van het land, waarin invloeden van het christelijke Europa, Afrika, de Arabisch-islamitische en de joodse wereld terug te vinden zijn. Al spoedig werd duidelijk dat er vanuit Marokko groot belang werd gehecht aan het uitdragen van hun culturele erfgoed. De samenwerking in vriendschap en vertrouwen tussen De Nieuwe Kerk, het Marokkaanse ministerie van Cultuur en de participerende Marokkaanse musea heeft voor Nederland de tentoonstelling Marokko opgeleverd met 300 topstukken uit tal van Marokkaanse musea en bibliotheken. De tentoonstelling besteedt chronologisch en thematisch aandacht aan de uitzonderlijke verscheidenheid waaruit de Marokkaanse cultuur is ontstaan en opgebouwd, en die geleid heeft tot een fascinerende versmelting van culturen. Met de tentoonstelling willen we tevens en vooral een brug slaan tussen de Nederlanders en hun nieuwe landgenoten. Geraakt worden door schoonheid, de ervaring van de verwondering, het kan wellicht meer teweegbrengen dan discussies, nota’s en beleidsplannen, hoe nuttig ook.
Ernst W. Veen Directeur De Nieuwe Kerk
6
De grote tentoonstelling in De Nieuwe Kerk te Amsterdam laat een aantal aspecten zien van de geschiedenis, de beschaving en de culturele diversiteit van Marokko. Voor Nederland dat de Marokkanen kent en dat de Marokkanen op hun beurt kennen door handelsrelaties en diplomatieke betrekkingen, maar ook door migraties en reizen, is deze tentoonstelling wellicht de beste manier om het vierhonderdjarig bestaan van de banden tussen beide landen te vieren. De tentoonstelling geeft een waarheidsgetrouw beeld van de culturele rijkdom van Marokko en laat zien dat het land door de eeuwen heen een bakermat is geweest, waar verschillende culturen elkaar ontmoetten en met elkaar versmolten. Met zijn oorspronkelijke Berberse inwoners en de Arabische migranten, met zijn diepe wortels in de Afrikaanse bodem en zijn vertakkingen in Europa, met zijn mediterrane ziel en zijn Saharaanse wezen, was Marokko van meet af aan een samenleving in de letterlijke zin des woords en is dat nog steeds, waar het onthaal warm is en de gulheid groot. De artefacten van het Marokkaanse cultuurgoed die op deze expositie worden getoond, moeten in deze geest worden beschouwd als levende werken die de waarden vertolken van een volk dat zijn integriteit en diversiteit heeft weten te behouden. Daarnaast is de tentoonstelling een uitnodiging van zowel de Nederlandse – en meer in het algemeen de Europese – burgers, als ook van de Marokkanen die zich in Nederland hebben gevestigd, om een culturele dialoog aan te gaan waarin aandacht wordt besteed aan de gemeenschappelijke waarden van oude beschavingen, opdat die hiermee een plaats kunnen krijgen in ons dagelijks leven. Deze uitnodiging vereist een wederzijdse inspanning om de ander te leren kennen, te begrijpen en te beschouwen als iemand die blijvend een verrijkende bijdrage levert aan onze cultuur en identiteit; het vereist voorts een verdraagzame en open instelling die culturele barrières afbreekt, in de stellige overtuiging dat het samen met anderen delen van onze beschaving de beste manier is om haar te laten voortleven. Deze tentoonstelling is tot stand gekomen dankzij een vruchtbare samenwerking tussen De Nieuwe Kerk in Amsterdam en het Marokkaanse Ministerie van Cultuur, een samenwerking die onze vriendschap en goede verstandhouding heeft versterkt en ons de gelegenheid heeft geboden om met eenzelfde inzet en geestdrift samen te werken. Een dergelijke samenwerking is onmisbaar geweest voor de verwezenlijking van zo’n grootschalig project. Allen die zich hiervoor ruim twee jaar lang hebben ingespannen, betuigen wij onze dank en erkentelijkheid, en graag heten wij alle bezoekers van harte welkom op deze prachtige tentoonstelling over het Marokko van vroeger en van nu.
Mohamed Achaari Minister van Cultuur van het koninkrijk Marokko
7
Marokko wordt al sinds de vroegste tijd bewoond. Archeologen hebben in onder andere Dar es-Soltane, Salé, Jebel Irhoud en Sidi Abderrahman resten aangetroffen van de prehistorische mens: de homo erectus, de archaïsche en de moderne homo sapiens (1 tot 1,5 miljoen jaar geleden). Deze mens heeft ook andere sporen nagelaten: werktuigen zoals stenen (vuist)bijlen, pijlpunten, maar ook afbeeldingen. In het zuiden van Marokko, in de uitlopers van de Hoge Atlas, is een groot aantal rotsgravures aangetroffen waarop allerlei
Marokko in de prehistorie en oudheid
dieren voorkomen: olifanten, leeuwen, struisvogels, hoefdieren. Daarnaast blijkt dat de prehistorische mens ook al behoefte had om zich met mooie dingen te omgeven: ivoren bekertjes en sieraden gemaakt van schelpen en van mooi gepolijste stenen. De Berbers vormen de eerste duidelijke bevolkingsgroep van Marokko. Typische Berbervormen worden aangetroffen in archeologische overblijfselen: in een rotsgravure is een driehoekige vorm uitgehakt die sterk doet denken aan de vorm van sommige Berberfibula’s (kledingspelden). De naam Berber komt van het Griekse barbaros. Zo noemden zij alle buitenlanders die de Griekse taal niet spraken. De Berbers zelf duiden zich aan met de algemene naam Amazigh (meervoud: Imazighen). Hun schrift heet Tifinagh en is een latere versie van het zogenaamde Libische alfabet. Ofschoon de Feniciërs handel dreven met de bevolking van Mauretania, zijn het vooral de Puniërs die vanaf de 7e eeuw voor Christus hun invloed zichtbaar hebben achtergelaten. In de loop van de tijd vestigen zij zich in nederzettingen als Lixus (Larache) bij de monding van de rivier de Loukos, Tingi (Tanger) en Cerné (bij Essaouira). Punische resten zijn ook gevonden in Sala (bij Rabat), Tamuda (bij Tétouan) en Rusadir (bij Melila). De Puniërs of Carthagers dreven handel met de plaatselijke bevolking, zoals blijkt uit vondsten van Punische kruiken met olie, wijn en honing. Het belangrijkste product voor de Puniërs was de kostbare verfstof purper, afkomstig van de purperslak. Essaouira werd het centrum van de purperindustrie in dit deel van het Middellandse Zeegebied. De Carthagers vestigden zich in Mauretania. Vondsten van graven met Punische grafstenen en kostbaarheden zoals sieraden duiden er op dat sommigen hier hun verdere leven bleven wonen. Met de lokale bevolking lijken zij vredelievend te zijn omgegaan, aangezien ze geen muren om hun nederzettingen en steden bouwden. Na de verwoesting van Carthago in 146 voor Christus door de Romeinen vluchtten vele Puniërs naar Mauretania. In 106 wordt het land onder Bocchus een vazalstaat van de Romeinen.
Vincent Boele
Vincent Boele is kunsthistoricus/ archeoloog en hoofd tentoonstellingen van De Nieuwe Kerk te Amsterdam.
8
9
13
9
Rotstekening uit de Drâavallei
Geperforeerde schelp
Einde van de nieuwe steentijd of
schelp
begin van de bronstijd
Ø 5,4 cm
zandsteen
Archeologisch Museum, Rabat
Dar es-Soltane, rond 3200 v.Chr.
H 56 cm; L 33 cm; B 22 cmh Archeologisch Museum, Rabat
Dar es-Soltane is een van de rijke prehistorische vindplaatsen. Hier
In het rotsblok zijn twee vogels
werden overblijfselen van menselijke
gegraveerd, rechts een struisvogel,
aanwezigheid aangetroffen, zowel
die gemakkelijk te herkennen
skeletten als artefacten.
is aan zijn hoge poten en lange hals, en links, met gestrekte hals, misschien een andere struisvogel of – waarschijnlijker – een trapgans. De struisvogel kwam in Marokko voor vanaf de nieuwe steentijd, maar nu niet meer, terwijl de trapgans er nog steeds leeft. Deze rotstekening is afkomstig van een steile oever van de Oued Drâa, die bestond uit gladde zandsteen. Vlak daarbij zijn vier andere tekeningen gevonden die een olifant, een zoogdier (misschien een geit), een antilope en een steltloper
4
Sieraden als deze laten duidelijk
Cilindervormige armbanden
zien dat de prehistorische mens ook
gevonden in de necropool van
versieren en indruk te maken.
al materialen bewerkte om zich te
Skhirat, rond 3200 v.Chr. ivoor
en oudheid
Marokko in de prehistorie
voorstellen.
H 10 cm; Ø 11 cm Archeologisch Museum, Rabat
10
6 2
Bekertje
Kommetje gevonden in de necropool van
gevonden in de necropool van
Skhirat, rond 3200 v.Chr.
Skhirat, rond 3200 v.Chr.
aardewerk
ivoor
H 11,3 cm; Ø 18,7 cm
H 6 cm; Ø 4,5 cm
Archeologisch Museum, Rabat
Archeologisch Museum, Rabat
7
Nijldelta in Egypte tot aan de westkust
Stenen vaas
van Marokko.
gevonden in de necropool van Skhirat, nieuwe steentijd dioriet H 12,4 cm; L 19,2 cm; B 16,2 cm Archeologisch Museum, Rabat Vazen als deze worden in heel NoordAfrika aangetroffen, van de oostelijke
11
concentrische cirkels. De betekenis
Stèle
van de afbeelding is onduidelijk.
N’Khila (omgeving Casablanca), bronstijd zandsteen H 84 cm; L 52 cm; B 11 cm
en oudheid
Marokko in de prehistorie
11
Archeologisch Museum, Rabat Deze grafsteen toont een menselijke figuur en een versiering van
12
12
172
Stèle
Vaas met visdecoratie
Aïn Jemaâ (omgeving Casablanca),
Kouass, 5e eeuw v.Chr.
1e millennium v.Chr.
aardewerk
steen
H 31,5 cm; Ø 22,7 cm
H 153 cm; L 48 cm
Kashba Museum, Tanger
Archeologisch Museum, Rabat In de decoratie en vormen van Deze stèle heeft een inscriptie in
het aardewerk lieten lokale
het oude Tifinagh, het schrift van de
pottenbakkers en schilders zich
Berbers, vroeger ook wel Libico-
inspireren door aardewerk uit Fenicië
Berbers genoemd.
en Carthago. In Kouass werd op grote schaal dergelijk aardewerk vervaardigd.
173
knechten in het hiernamaals. Op het
dus uit de 7e eeuw v.Chr. te stammen.
Oesjabti (Egyptisch grafbeeldje)
beeldje staat in een cartouche de
Het beeldje werd aangetroffen in een
Egypte, 7e eeuw v.Chr.
naam ‘Mencheperre’. Die kan duiden
Romeins graf uit de 1e eeuw v.Chr.
aardewerk
op de beroemde Egyptische koning
H 10 cm
Toetmozes III (1479 – 1425 v.Chr.) of
Kashba Museum, Tanger
op Nekau Mencheperre, vader van Psammetichus I, de stamvader van
Een oesjabti is een beeldje dat de
de 26e dynastie (664 – 525 v.Chr).
oude Egyptenaren aan hun doden
Gezien de stijl lijkt de oesjabti meer
meegaven. Ze fungeerden als
thuis te horen in de Late Periode en
13
De Puniërs
30
Medaillon met rozet Fenicië, 6e eeuw v.Chr. goud D 0,35 cm; Ø 3,3 cm Archeologisch Museum, Rabat Vanaf 1950 werden er bij opgravingen in Lixus, Mogador (Essaouira) en Banassa sieraden en amuletten gevonden. Recentere opgravingen in de streek van Tanger hebben aanverwante Fenicische en Punische objecten opgeleverd. De oudste Fenicische sieraden zijn van zilver. Het Fenicische gouden medaillon uit Banassa dateert uit de 6e eeuw v.Chr. In de grafheuvels van Cadix en Aliseda in Estrémadure (Spanje) zijn enkele medaillons gevonden waarbij dezelfde techniek is toegepast. Uit Carthago komen vergelijkbare medaillons, maar zonder stervormig rozet. Terwijl het gouden medaillon uit Banassa afstamt van de bekende Fenicische goudsmeedkunst, die dateert uit de 6e eeuw v.Chr., zijn de sieraden die verwant zijn aan de goudsmeedkunst uit Carthago terug te voeren naar de 4e eeuw v.Chr..
174
Etruskische wijnkan Etrurië, eerste helft 5e eeuw v.Chr. brons H 16,3 cm Kashba Museum, Tanger Deze bronzen oinochoë of wijnkan is gevonden in de wijk Marshan in Tanger. De vondst duidt op de levendige handel die er bestond tussen de Mauritaniërs en de andere volkeren rond de Middellandse Zee. Dergelijke kannen werden in huis gebruikt om wijn uit te schenken
31
vervaardigd. Net als het medaillon
Halvemaanvormige oorhangers
(cat.nr. 30) werden de oorhangers in Banassa gevonden.
Fenicië, 6e/5e eeuw v.Chr. goud Ø 1 cm; G 6 gr
en oudheid
Marokko in de prehistorie
tijdens de maaltijd.
Archeologisch Museum, Rabat Deze bijna moderne oorhangers zijn door een Fenicische edelsmid
14
32
Op het hangertje dat in de vorm
Halssnoer met halvemaanvormige hanger
van een halvemaan uit bladgoud
Fenicië (Carthago), 4e/3e eeuw
punten gestempeld, die het teken
v.Chr.
voorstelt van Tanit, de grote godin van
goud
Carthago. De ketting is gemaakt van
hanger L 1,5 cm; B 1,5 cm
dubbeldraadse schakels.
is gesneden, is een versiering van
Archeologisch Museum, Rabat
15
en oudheid
Marokko in de prehistorie
16
