Communities in het Onderwijs

H AND LEID ING

Irene Hanraets, Hanneke Potters en Darco Jansen

Communities in het Onderwijs adviezen en tips, een handreiking voor moderatoren

Deze publicatie is mede mogelijk gemaakt door de financiële ondersteuning van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap aan het programma Zij-instroom van de Open Universiteit Nederland.

© Copyright Ruud de Moor Centrum februari 2006 All right reserved. No part of this publication may reproduced, stored, in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopy, recording or otherwise, without the prior permission of the publishers. Printed in The Netherlands.

2

OUN

Ruud de Moor Centrum De Open Universiteit Nederland ontwikkelt en verzorgt open hoger afstandsonderwijs en is tevens een partner voor lerarenopleidingen en onderwijsinstellingen voor de professionalisering van onderwijsgevenden. Bij deze professionalisering gaat het om de bestrijding van de tekorten aan leraren door middel van:

- flexibilisering van opleiding en nascholing door afstandsonderwijs; - competentiegericht onderwijs en leren op de werkplek. Binnen de Open Universiteit Nederland is de expertise met betrekking tot deze professionalisering samengebracht in het Ruud de Moor Centrum. Dit centrum vervult taken in het kader van ontwikkeling, vernieuwing, verspreiding, praktijkgericht onderzoek en evaluatie van de professionaliseringsactiviteiten ten behoeve van onderwijsgevenden. Deze taken worden veelal uitgevoerd in nauwe samenwerking met scholen voor primair en voortgezet onderwijs, lerarenopleidingen en andere afdelingen en organisatieonderdelen van de Open Universiteit Nederland. Het RdMC geeft, naast andere publicaties, working papers uit, met voorlopige onderzoeksresultaten (bijvoorbeeld van pilots), interessante best practices, beschrijvingen van innovaties, beschrijvingen van implementaties, evaluatiegegevens, exploitatiebevindingen, weergaven van discussies en overwegingen, voorlopige stellingnames, rapportages van voorstudies, prototypen en voorlopige ontwerpen, haalbaarheidsstudies, analyses, praktische documenten en dergelijke. Deze working papers zijn gericht op zij-instromers en hun school, opleiders en begeleiders (in lerarenopleidingen en in scholen) en beleidsmakers, media en alle anderen die op basis van belangstelling en/of professionele activiteiten betrokken zijn bij de innovatie van trajecten die bijdragen aan de professionalisering van onderwijsgevenden. In de Ruud de Moor Centrum handleidingenreeks worden daarnaast bij de producten ontwikkelde handleidingen uitgebracht. De bijdragen aan deze reeks zijn met name gericht op opleidingsdocenten en begeleiders van zij-instromers en beginnende leraren.

Communities in het Onderwijs: adviezen en tips, een handreiking voor moderatoren

3

4

OUN

Inhoudsopgave Vooraf……………………………………………………………………………………………………

7

Inleiding…………………………………………………………………………………………………

9

1 Waarom een Community of Practice? ………………..…………………………………………….

11

2 Wat is uw rol als moderator? ……………………………………………………………………...

15

3 Hoe ondersteunt u de Community of Practice ? ……………………………………………... …..

19

4 Voorbereiding en start ……………………………………………………………………………...

21

5 Een Community of Practice in wording ……………………………………………….…………...

25

6 Een succesvolle Community of Practice…………………………………………………………….

29

7 Profiel van een succesvol moderator………………………………………………………………..

33

8 Hulp voor Moderatoren……………………………………………………………… …………….

35

9 De rol van de Expert…………………………………………………………………………………

37

10 Aanbevolen literatuur en websites………………………………………………………………...

39

Colofon………………………………...………………………………………………………………...

41


5

6

OUN

Vooraf Binnen het Ruud de Moor Centrum (RdMC) worden binnen verschillende projecten digitale producten en omgevingen ontwikkeld. Het project “Community of Practices” (CoP) ontwikkelt en faciliteert virtuele praktijkgemeenschappen voor zij-instromers en beginnende leraren. Wij doen dat vraaggericht samen met scholen en lerarenopleidingen. In het bedrijfsleven zijn Community’s of Practice reeds een bekend fenomeen. In het onderwijs daarentegen is nog weinig ervaring opgedaan met de community als instrument dat kan bijdragen aan verdere professionalisering van onderwijsgevenden. Het Ruud de Moor Centrum is daarom in 2003 met lerarenopleidingen en scholen een aantal pilots gestart om ervaring op te doen. We willen daarmee antwoord krijgen op drie vragen. −

Hoe organiseer en onderhoud je een Community of Practice voor onderwijsgevenden ?

−

Heeft participatie aan de Community of Practice meerwaarde voor de deelnemers; komen de veronderstelde voordelen tot hun recht?

−

Is een Community of Practice interessant voor opleidingsscholen en lerarenopleidingen?


7

8

OUN

Inleiding Deze handreiking is gericht aan u als beginnende moderator en biedt adviezen en tips om een Community of Practice1 succesvol te starten en levend te houden. Deze handreiking is bruikbaar is voor moderatoren van verschillende soorten communities. U kunt hier putten uit een variatie aan mogelijke interventies en instrumenten. Geen enkele community is immers hetzelfde, elke community is maatwerk. Communities kunnen verschillen in doelstellingen, verwachtingen van de deelnemers, aantal deelnemers, belangen van de sponsors, plaats binnen of buiten het curriculum, praktische mogelijkheden, enzovoorts. Bij het schrijven staat ons een community voor ogen, waarin de doelstellingen en leerwensen in sterke mate in handen van de deelnemers liggen: een community die zich vooral laat sturen door de vragen van haar deelnemers. In onze communities zijn dat beginnende leerkrachten, zij-instromers en leraren in opleiding, die de community gebruiken als extra steun en begeleiding bij hun professionalisering als leerkracht. De adviezen en tips die hier gegeven worden zijn het resultaat van ervaringen met diverse communities voor deze doelgroep, maar we hebben ook gekeken naar ervaringen elders met andersoortige communities. Er is ook een bescheiden literatuuronderzoek gehouden naar gangbare richtlijnen, adviezen en tips voor het opzetten en in gang houden van communities. Deze handreiking is bedoeld voor een snel en overzichtelijk antwoord op uw vragen. Voor meer achtergrondinformatie, verdiepende literatuur en voor de ondersteunende instrumenten, verwijzen we u naar onze ‘Community voor Moderatoren en experts’2. Hier kunt u als moderator uw ervaringen en kennis uitwisselen met andere moderatoren. U kunt er ook uw reacties plaatsen en kenbaar maken hoe we een volgende versie van deze handreiking nog beter kunnen afstemmen op de praktijk. Wij wensen u veel inspiratie en succes met uw werk als moderator!

1

In het vervolg zullen we ook spreken over “community”, “virtuele community” of gebruiken we de afkorting “CoP”. 2

voor opgave als lid van de Community voor moderatoren en experts kijk op http://portal.rdmc.ou.nl/cop Communities in het Onderwijs: adviezen en tips, een handreiking voor moderatoren

9

10

OUN

Waarom een Community of Practice ?

1

Mensen worden lid van een community omdat het lidmaatschap hen iets oplevert wat ze elders niet kunnen halen. Welke meerwaarde biedt het lidmaatschap van een Community van beginnende leraren? Wat kan een community voor de schoolorganisatie of opleiding betekenen?

Wat is een Community of Practice ? Een Community of Practice is een praktijkgemeenschap van mensen die een zorg, probleem of passie delen en die daar continue, op een informele wijze, ervaringskennis willen uitwisselen. Deze uitwisseling kan bijdragen aan hun verdere professionalisering. Als Ruud de Moor Centrum richten wij ons op virtuele communities, waarin beginnende leraren als (startende) professionals hun professionaliteit verder ontwikkelen. Een community is uniek door de combinatie van een aantal kenmerken: •

De CoP is een virtuele gemeenschap: de communicatie vindt plaats in een digitale omgeving. Voordelen van deze virtuele communicatie zijn dat de leraar op elk moment, op de werkplek of elders, deel kan nemen aan de community. De enige voorwaarde is dat de gebruiker beschikt over een internetverbinding. Op verzoek van de deelnemers of van de organisatie waaruit ze afkomstig zijn kunnen ook na de start face-to-face bijeenkomsten worden georganiseerd.

•

De CoP is een besloten omgeving: professionals kunnen zich individueel aanmelden als lid, rechtstreeks of als collectief via de organisatie of opleiding. Ze ontvangen dan een persoonsgebonden wachtwoord. Dit besloten karakter van de community stimuleert dat leraren zich vrij zullen voelen om hun gedachten en ervaringen uit te wisselen.

•

De CoP is een informele gemeenschap: ervaringskennis wordt informeel uitgewisseld. Die informele uitwisseling vindt ook plaats bij de koffieautomaat, in de lerarenkamer, via de telefoon of MSN. Een community is een informeel netwerk van professionals. Een community kan voor de deelnemer een aanvulling zijn op andere, meer planmatige vormen van professionaliseren, zoals op cursus gaan, studiedagen, presentaties, of een gesprek met een coach.

•

De CoP is een omgeving waar deelnemers leren door interactie. Ze bestaat uit (startende) professionals die hun werkervaringen voortdurend interpreteren samen met anderen. Samen met elkaar werken de leraren aan de groei van hun eigen ervaringskennis. Deelnemers wisselen vooral hun ervaringen uit en hun eigen worstelingen met de praktijk. Ze bedenken samen hoe ze situaties op hun werk anders kunnen interpreteren en hoe ze problemen anders kunnen aanpakken. Ze geven elkaar feedback, stellen elkaar vragen en geven elkaar tips. De community is zo een digitale omgeving om samen te leren een beter leraar te worden.


11

Persoonlijke ontwikkeling in een Community sluit aan bij het (sociaal)constructivisme. Constructivisme kan men omschrijven als het leren door het ervaren van verschijnselen (objecten, gebeurtenissen, activiteiten, processen), waarbij de lerende deze ervaringen interpreteert op basis wat hij of zij al weet, hierover argumenteert, en reflecteert op die ervaringen en de gebruikte argumentatie. Sociaal constructivisten gaan nog verder en geven aan dat betekenisverlening plaatsvindt door er met anderen aan te werken en er over te praten.

•

De CoP is vooral een gemeenschap: de deelnemers hebben iets met elkaar gemeenschappelijk: hun praktijk als beginnend leraar. Door die gemeenschappelijkheid voelen ze zich op elkaar betrokken en doen ze ook iets samen. Er is interactie en communicatie. Ze wisselen ervaringen en kennis uit over hun beroepspraktijk. Deze betrokkenheid met elkaar wordt het “sociaal weefsel“ van de community genoemd. Zonder dit sociale weefsel is er geen sprake van een gemeenschap.

De leraar als lid van de community? Een CoP biedt de leraar de mogelijkheid om samen met collega’s uit hetzelfde praktijkdomein te werken aan zijn professionalisering op een informele manier, in een besloten virtuele omgeving. Het delen van dezelfde praktijk leidt tot bruikbare tips en suggesties die direct in het dagelijks werk zijn toe te passen (bijvoorbeeld het voorbereiden van een les) De acht meerwaarden: Er worden een achttal meerwaardes voor deelnemers verondersteld bij participatie aan een CoP. In onderstaande opsomming hebben we een beginnende docent voor ogen. 1. 2. 3. 4. 5.

6.

7. 8.

Erkenning en waardering krijgen van elkaar De deelnemer leert dingen die rechtstreeks ten goede komen aan zijn of haar lespraktijk Deelnemers kunnen verschillende motieven hebben om mee te doen, maar ze moeten elkaar wel kunnen aanvullen of helpen (complementair). De deelnemer kan door het virtueel ontmoeten van lotgenoten, zich minder eenzaam voelen en hierdoor steun ervaren. De deelnemer kan op ieder moment van de dag (weekenden) uitwisselen of dringende vragen stellen met betrekking tot zijn/haar beroepspraktijk. Plaats en tijdsonafhankelijkheid. Wanneer de begeleiders van de opleiding of school niet beschikbaar zijn, is deze mogelijkheid een goede aanvulling De deelnemer kan zijn kennis en ervaring verbreden naar ander type scholen. Beperking van lokaalgebondenheid is hiermee ondervangen -> zorgt voor een verbreding op kijk op de beroepspraktijk. Een vergelijking met bijvoorbeeld een jenaplanschool en een traditionele school is gemakkelijker. De deelnemer bouwt een netwerk van contacten op binnen het beroepenveld. De deelnemer kan ‘gevoelige zaken’, die schoolgebonden zijn makkelijker bespreekbaar maken, mits natuurlijk de privacy wordt gerespecteerd.

De individuele leraar is ook lid van andere communities, bijvoorbeeld van een kernteam, mentorgroep, vaksectie, of vakvereniging. Voor de individuele deelnemer is het lidmaatschap van dergelijke communities onmisbaar voor het verwerven van een identiteit als leraar. Een community-lid wordt als leraar (h)erkend. 12

OUN

Wat kan een Community of Practice voor de school of opleiding betekenen? Een schoolorganisatie, een lerarenopleiding of een onderwijsorganisatie op landelijk niveau kan ook een community inzetten. We noemen enkele voorbeelden: •

een community voor/door alumni van een lerarenopleiding, die aanstaande en startende leerkrachten sterker aan de opleiding wil binden en ze blijvend wil ondersteunen in hun professionele ontwikkeling. Zo kan een Community bijdragen aan het alumnibeleid en van belang zijn voor accreditatie;

•

een community voor/door studenten in het kader van nascholing en bijscholing, als een informeel begeleidingsinstrument, al dan niet met ondersteuning van experts;

•

een community bij deeltijdtrajecten en duale trajecten, om op efficiënte wijze ervaringen uit te wisselen, als instrument voor intervisie en om informeel leren te stimuleren en te faciliteren;

•

een community bij professionalisering van opleidingsdocenten;

•

een community binnen kenniskringen, al dan niet in combinatie met andere toepassingen.

In onderstaande box geven we een voorbeeld van de inzet van een community binnen een curriculum van een lerarenopleiding.

Studenten van deze lerarenopleiding gaan in hun derde jaar op stage. Eén van hun leeractiviteiten in dat jaar is het (leren) uitvoeren van onderzoek op de stageschool. Om dit verantwoord te doen, moeten ze eerst goede leervragen formuleren over rekenen, Nederlands en pedagogiek. Ervaring leert dat studenten dit moeilijk vinden. Daarom moeten ze regelmatig individueel begeleid worden door een docent. Het aantal contactbijeenkomsten is echter noodgedwongen beperkt, omdat studenten door hun stages niet vaak op school zijn. Er was daardoor te weinig tijd voor de noodzakelijke individuele begeleiding. Een virtuele praktijkgemeenschap bood een oplossing voor dit probleem.


13

In samenspraak met de betrokken docenten is een community ingericht waarin studenten per klas zijn gegroepeerd. Daardoor kunnen ze ook buiten de spaarzame contactbijeenkomsten, onafhankelijk van tijd en plaats, met elkaar en met begeleidende docenten communiceren over hun leervragen en hun onderzoek. Docenten kunnen veelgestelde vragen in een aparte rubriek zetten, waardoor tijdwinst ontstaat. Er is sprake van samenwerkend leren doordat studenten ook het proces van een aantal medestudenten actief volgen en becommentariëren. In de praktijk blijkt dat de studenten deze community ook gebruiken om op een meer informele manier ervaringen uit te wisselen. Ook voor scholen zijn de mogelijkheden zeer divers. Zij kunnen een CoP bijvoorbeeld gebruiken voor: •

regionale netwerken en digitale kennisgemeenschappen;

•

(voor en na) studiedagen, bijvoorbeeld door een specifieke - schoolgebonden - casus te behandelen;

•

ondersteuning van teamontwikkeling;

•

nadere vormgeving van persoonlijke ontwikkeltrajecten (IPB) of schoolontwikkelingsplan;

•

bevordering van kennisdeling of bestuurlijke samenwerking. Deze toepassing kan zeker van betekenis zijn voor grote scholengemeenschappen, waar mensen en locaties geografisch verspreid zijn.

14

OUN

2

Wat is uw rol als moderator?

Als moderator bent u een voorbeeld van een productieve deelnemer. U fungeert als rolmodel voor de deelnemers, maar daarnaast heeft u ook andere taken.

Als moderator heeft u als deelnemer aan de community een aparte rol en een specifieke taak: u laat zien hoe je je als actief lid in de community gedraagt. Daarnaast heeft u de taak om deelnemers te stimuleren en te ondersteunen bij het samenwerken in de Community. U helpt de community om de doelstellingen waar te maken die de individuele leden en de organisatie(s) hebben geformuleerd. In een community wordt, vooral in de beginfase, samen gewerkt aan de (h)erkenning van een discussieitem, vraagstuk, of probleem. De moderator helpt de Community bij het ontwikkelen van een gemeenschappelijke identiteit, bij de groei van sociale verbondenheid tussen de deelnemers. Dit doet hij door de sociale interactie, communicatie en informele kennisuitwisseling te stimuleren. De moderator helpt de individuele deelnemer bij deze gemeenschappelijk identiteitsontwikkeling. Hij zal ook nadruk leggen op de positieve effecten van kennisdeling voor de individuele deelnemer.

De kern van de rol van de moderator is het stimuleren, structureren en ondersteunen van de Community of Practice Ieder lid van de community is een ervaringsdeskundige. Als moderator probeert u deze ervaringskennis - dit is de vaak impliciet aanwezige expertise - van de deelnemers aan te boren en expliciet te maken. Als de deelnemers beginnende leerkrachten zijn, kunnen ze behoefte hebben aan antwoorden en expertise van meer ervaren professionals. In dat geval kan de moderator inhoudelijke experts inschakelen van buiten de community, maar ook ervaren leerkrachten kunnen zo’n expertrol vervullen. Op de rol van deze inhoudelijke experts komen we uitgebreider terug in hoofdstuk 9.

“Wat mij vooral boeit in de rol van moderator is om beginnende leraren te helpen bij het bewust worden van hun eigen expertise. Dat gene wat ze op de opleiding hebben geleerd is maar een deel van hun bagage. Veel belangrijker nog vind ik dat andere deel: wat ze in de praktijk leren. Door deel te nemen aan een community, door ‘communicatie’ met andere leraren op andere scholen, kunnen ze erachter komen wat hun echte bagage is, maar ook hoe zij zichzelf zien als leraar”.

De lerarenopleider, ervaren docent of leerkracht als moderator? Kunt u als lerarenopleider en ervaren docent als moderator - of inhoudelijk expert optreden - in een CoP? Het antwoord is ja, zolang u zich ervan bewust bent dat het toch een andere rol is dan u gewend bent. Er is een duidelijk verschil tussen begeleiden in een community en begeleiden in een opleiding. Een voorbeeld: in een discussieforum over een onderdeel van een cursus zal een docent in zijn rol als discussiebegeleider vooral reflectieve vragen stellen om het leren van elkaar te stimuleren. Het onderwijs is immers van oudsher gericht op controle en sturing van het leerproces. Communities in het Onderwijs: adviezen en tips, een handreiking voor moderatoren

15

Het komt nogal eens voor dat moderatoren hun rol in een community te zeer als docent oppakken: “aansturen” is niet van toepassing in een community. Leereffecten zijn in een community niet te standaardiseren middels goed ontworpen instructie door de docent/moderator. Het is wel zaak bij de moderatie ervoor te waken dat de leiding van (een discussie in) een community bij de leden, de startende professionals, ligt. De leden zelf zijn en blijven verantwoordelijk voor de keuze van de kennis die ze willen halen en brengen. Ervaren docenten die optreden als moderator hebben een nauwe relatie met de beroepspraktijk van de deelnemers, maar ze gaan hen niet inhoudelijk aansturen. De ervaren docent kan de weg wijzen, maar hij laat de deelnemers zelf bronnen ontdekken en antwoorden vinden. In de box op de volgende pagina illustreren de rol van de docent als moderator met een metafoor van het idee-deeltjesvat. “Ik merkte dat ik als moderator in het begin teveel de neiging had om als docent me te mengen in een discussie in plaats van de deelnemers uit te nodigen en te prikkelen om te reageren op elkaar. Daar heb ik aan moeten wennen. Nu haal ik bijvoorbeeld wel de kern uit een discussie en formuleer daarover een vraag aan de andere deelnemers”.

De moderator stimuleert, structureert en ondersteunt de gezamenlijke identiteitsontwikkeling in de community. Hij richt zijn energie op het begeleiden van het proces. Hij helpt bijvoorbeeld met het formuleren van doelen en professionaliseringsvraagstukken, hij zoekt naar wat er bij de deelnemers leeft. Hij stimuleert bijvoorbeeld om casus uit de praktijk in te brengen en om elkaar feedback te geven. Kortom, hij is vooral een procesbegeleider. In de volgende hoofdstukken geven we u adviezen over hoe u deze rol concreet kunt invullen.

16

OUN

Metafoor van het idee-deeltjesvat Een community is op te vatten als een interactievat, een leervat met een continue stroom van leermomenten die niet van te voren zijn bedacht en waarbij het niet de bedoeling is deze te beheersen en te controleren. Interactie binnen een community als een ideedeeltjesvat, kan alleen plaatsvinden als dat vat goed beschermd is tegen storende gassen of interferende kosmische straling. Het vat moet verwarmd en met warmte omringd worden om de idee-deeltjes de kracht te geven voor quantumsprongen en verrijkende idee-fusies. Er wordt gebotst bij het leven. Het lijkt wel of dat het hoofdbestanddeel van het kennis-gebibber is. Een demon die probeert, als een verkeersleider, de idee-deeltjes te sturen of op hun plaats te zetten, sterft binnen de kortste keren een hittedood. Door “frustratie”? Vanwege nutteloze drukte ? Nee, door een overdaad aan informatie, omdat zo’n moderator zoveel moet weten. Net als materiedeeltjes in een deeltjesversneller door energietoevoer met steeds hogere snelheid door de ring gaan vliegen om bij botsingen nieuwe materie te laten ontstaan, zo krijgen visies op een forum door de aandacht van elkaar steeds meer overdrachtsnelheid en kunnen uit scherpe meningsverschillen nieuwe gezichtspunten ontstaan. Zoals de deeltjes in de versneller op gang geholpen moeten worden door wisselende magneetvelden zo moet de moderator de discussie op het forum op gang brengen door bijvoorbeeld uitdagende stellingen te poneren. Botsingen in een deeltjesversneller worden georkestreerd en de gevolgen worden vastgelegd en bestudeerd. Zo kan ook de moderator aansturen op meningsvorming door visies te laten botsen en door nieuwe inzichten die ontstaan expliciet te maken. Wat er tijdens de botsingen in het reactorvat gebeurt hebben natuurkundigen niet in de hand. Net zo min heeft de moderator in de hand welke discussie op het forum plaatsvindt. De fysicus die in de cyclotron niet de voorwaarden schept waarbij deeltjes gaan versnellen, kan ze niet laten botsen op een wijze die dat interessant maakt. Zo brengt de moderator die niet de juiste voorwaarden schept, bijvoorbeeld door de eigen visie op te leggen, geen meningsvorming en reflectie op gang. Startende professionals moet je juist motiveren en stimuleren om te vertrouwen op hun eigen leervermogen. Stop (startende) professionals in een spreekwoordelijk vat, dat vrij gehouden wordt van vreemde directieven. Geniet van de botsingen en houd de zaak warm door toevoeren van energie.


17

18

OUN

Hoe ondersteunt u de Community of Practice ?

3

Een succesvolle Cop koerst op haar doelstellingen, werkt aan relevante thematiek uit het beroepsveld en hanteert een eigen werkwijze. Als moderator prikkelt u de community tot activiteiten die niet spontaan gebeuren. We bespreken twee dimensies van een community namelijk lagen en tijd.

3.1

Community in lagen

In onderstaand overzicht zijn de succesfactoren van een community en de activiteiten van de moderator bijeengebracht. Daarbij is aangegeven op welke laag van de community (doel, inhoud, werkwijze) de activiteiten zich richten. Een succesvolle Community

Als moderator begeleidt u de

Lagen in de Community

Community bij

- heeft heldere doelstellingen - is verankerd in organisatie(s) en heeft een draagvlak

- het formuleren van de

Doel

startdoelen - het verankeren en het versterken van een draagvlak

- heeft haar eigen inhoud:

- het formuleren van relevante

datgene wat de deelnemers en

thematiek voor de

de organisatie willen

beroepspraktijk

Inhoud

inbrengen in de community

- kiest haar eigen inrichting en werkvormen - heeft een identiteit, een eigen profiel - heeft voortdurend zorg voor haar “sociaal weefsel”

- de inrichting van de

Werkwijze

community - het ontwerpen van werkvormen - het versterken van de identiteit - de groei van de betrokkenheid van de leden op elkaar en op de community

Als moderator ondersteunt u de deelnemers continue op alle drie genoemde lagen. Wel is het zo dat in de tijd (zie 3.2) het accent van uw activiteiten verschillend is. Bij de bespreking van de tijdfasen (hoofdstuk 4, 5 en 6) zal steeds teruggegrepen worden naar bovenstaande lagen. Communities in het Onderwijs: adviezen en tips, een handreiking voor moderatoren

19

3.2

Community in tijdfasen

Een andere dimensie waar je als moderator rekening mee moet houden is de factor tijd. Elke community is uniek in haar ritme en dynamiek en maakt een unieke ontwikkeling door. De processen in elke laag (doel, inhoud en werkwijze) zijn voortdurend in beweging. Er is sprake van hollen, stilstaan en vaak ook teruggaan. Er zijn CoPs die een vliegende start maken, zodat u als moderator de verwachtingen van de individuele leden pas goed kunt formuleren als de community al een tijdje ‘loopt’. Andere CoPs besteden weer relatief veel tijd aan het zoeken naar een eigen identiteit of een eigen koers, u zult daar uw activiteiten op af moeten stemmen. In de tijd kan men dus verschillende fasen onderscheiden. In de literatuur is het nodige beschreven over deze fasen. Diverse auteurs beschrijven ieder zo een eigen fase-indeling. In de literatuurlijst staan enkele auteurs opgenomen, waarvan Wenger als grondlegger van de theorievorming betreffende Communities of Practice beschouwd wordt. Wij willen hier echter benadrukken dat iedere community uniek is, en dat de ontwikkeling niet volgens vaste patronen hoeft te ontstaan. Het is vaak een cyclisch proces of zo u wilt een spiraalsgewijze ontwikkeling, waarbij zowel de dimensie lagen als dimensie tijd van belang zijn. Doordat u zich bewust bent van deze dimensies is het gemakkelijker om als moderator een interventie te plegen. In hoofdstuk 8 hebben we een vragenlijst opgenomen (vinger aan de pols). Deze vragenlijst kunt u op ieder moment langslopen. In feite checkt u hiermee of het doel, inhoud en werkwijze nog steeds duidelijk is. Per community kan dat accent van uw interventie heel anders liggen.

Tip:

Wees niet bang een eigen stijl als moderator te ontwikkelen en durf te experimenteren. U zult zien dat het onverwachte gebeurt en het verwachte niet.

Aangezien we in deze handreiking vooral de praktisch benadering beogen, introduceren wij hier een vereenvoudigde indeling van drie fasen in de tijd. −

De voorbereiding en start; in hoofdstuk 4 zal deze fase worden toegelicht.

−

De community in wording; in hoofdstuk 5 zal deze fase worden toegelicht.

−

De succesvolle community; in hoofdstuk 6 zal deze fase worden toegelicht.

Bovenstaande indeling gebruiken we alleen, omdat het handig is om een kapstok te hebben waaraan we praktische tips, instrumenten en voorbeelden kunnen geven. Maar nogmaals willen we benadrukken dat iedere CoP zijn eigen grillige ontwikkeling door kan maken.

20

OUN

4

Voorbereiding en start

Er is een initiatiefnemer vanuit een school of organisatie. Dit is vaak iemand met een coördinerende functie maar het kan ook een leraar zijn die zelf het initiatief heeft genomen om een community te starten. Deze initiatiefnemer kan later de moderatorrol op zich nemen, maar dat kan ook een andere collega zijn. Erg belangrijk is dat er “commitment” is bij de deelnemers en de organisatie(s); dat de mensen die de community gaan vormen en dragen enthousiast zijn en er wat voor willen doen om haar succesvol te maken. De initiatiefnemer speelt dan een belangrijke rol als inspirator, zowel voor de deelnemers als voor de organisatie. Hij is van mening dat een succesvolle community de deelnemers datgene kan bieden wat ze nergens anders kunnen vinden. Hij zal belangstellenden daarvan overtuigen met argumenten en ervaringen, maar vooral met enthousiasme. Het omgekeerde gebeurt ook. Het initiatief kan liggen bij leden van een beroepsvereniging of bij enkele beginnende docenten of studenten. Zaak voor hen is dan om “commitment” van de organisatie of schooldirecties van de scholen waarop de docenten werkzaam zijn. In dit geval spreekt men van een bottum-up benadering.

“Ik ben erg enthousiast over de mogelijkheden van een community in mijn schoolorganisatie. Ons bestuur ziet hierin een mogelijkheid om op de hoogte te blijven van wat er leeft bij de leraren die op de verschillende scholen in deze regio werken. Wat ik, als initiatiefnemer en toekomstig moderator, belangrijk vind is dat de leraren in een community ervaringen gaan uitwisselen over hun praktijk. Bijvoorbeeld elkaar tips geven, problemen samen bespreken en lesideeën uitwisselen. Ik zie in de community een unieke kans voor de leraren om zo te werken aan hun professionalisering. Ik denk dat onze leraren juist prettig vinden als het bestuur dit zegt. Het zal hun motivatie om deel te nemen sterker maken”.

Denk niet te licht over de voorbereiding en start van een community. Men kan maar één keer een eerste indruk maken. De (potentiële) deelnemers van een community moeten de eerste keer direct een meerwaarde ervaren. Dit zowel bij de eerste face-to-face startbijeenkomst als bij de eerste keer dat men in de ondersteunende ict-omgeving inlogt. Ook de ondersteunende ict-omgeving dient daarbij de nodige aandacht te krijgen. Het ict-medium is het fundament om op afstand makkelijk te communiceren en informatie uit te wisselen. Het moet in feite onzichtbaar en vanzelfsprekend zijn. De ict-omgeving (het middel) mag geen belemmering zijn. Belangrijk is dat u beseft dat community-leden vele communicatiemiddelen (zullen) blijven gebruiken: (mobiele) telefoon, e-mail, chat, msn. Daarnaast blijft men elkaar gewoon ontmoeten bij de koffieautomaat, lerarenkamer, gemeenschappelijke kantine, borrel, enz. Ook zullen de betrokken Communities in het Onderwijs: adviezen en tips, een handreiking voor moderatoren

21

organisaties soms ook al ict-stystemen gebruiken als een elektronische leeromgeving, samenwerkingomgeving of een intranet voor bijvoorbeeld voor informatieverstrekking en –deling. Bij het opzetten van een community dient u ervoor te zorgen dat de verschillende (communicatie- en informatiedelings-) middelen elkaar zo goed mogelijk aanvullen. Probeer niet communicatie- en ictmiddelen in te zetten waar community-leden al goede instrumenten voor gebruiken.

“De meerwaarde van een community voor onze studenten die stage lopen op scholen in het voortgezet onderwijs zag ik direct zitten. Nadat ik eerst een voorlichtingsbijeenkomst had gehouden voor de vakdocenten,die de studenten in hun stage begeleidden, was een startbijeenkomst voor de studenten ook zo gehouden. Waar ik geen rekening mee had gehouden was dat de studenten al veelvuldig contact hadden met de vakdocenten via e-mail en een andere webomgeving. Daarnaast zagen de studenten elkaar ook vaak. De community is dan ook niet goed van de grond gekomen. Achteraf bezien zou ik nu meer tijd hebben besteed in het inventariseren van de kanalen waarlangs reeds communicatie verliep”.

Met de introductie van een community veranderen vaak de werkwijzen van de leden. Als initiatiefnemer moet u werken aan de acceptatie dat kennis delen een noodzaak is, dat deelname aan communities (inclusief bijhorende ict-instrumenten) een natuurlijk onderdeel van de werken leerprocessen wordt. En dat is sowieso al moeilijk met een heterogene doelgroep qua voorkennis/ict-ervaring bij wie het nog niet 'in de genen zit...' Reageren per email is bij vele mensen wel een tweede natuur, reageren/vragen via een CoP nog niet… Een manier om de knelpunten boven water te krijgen, is het werken met scenario’s. Een procesbeschrijving hoe communicatie en kennisdeling nu georganiseerd is en hoe dat met inzet van virtuele communities zal gaan. Scenario’s geven aan waar een virtuele community ingezet kan worden en waar de kansen op succes het grootst zijn. Met scenario’s kan ook snel duidelijk worden wat de beoogde doelstelling van een community kan zijn. Let daarbij op dat er verschillende standpunten en belangen door elkaar heen lopen: de doelstellingen van de betrokken organisaties, de redenen waarom een schooldirecteur, opleidingscoördinator enz. een community willen en de meerwaarde die docenten (community-leden) ervaren. Er kunnen vaak meerdere doelen bereikt worden. Beperk je tot die doelen die door de community op korte termijn verwezenlijkt kunnen worden. Wees dus zo concreet mogelijk en val niet in de val de doelen vaag en/of te ambitieus te formuleren. Idealiter zou op alle fronten een draagvlak gecreëerd moeten zijn, alvorens een CoP te starten. De praktijk is vaak weerbarstiger. Soms is het ook goed om gewoon maar te beginnen (een zeker draagvlak moet er natuurlijk wel zijn). Wanneer een CoP bepaalde resultaten oplevert zullen andere actoren ook enthousiast worden. In onderstaand overzicht worden activiteiten van de moderator en/of initiatiefnemer benoemd vanuit de verschillende lagen van de community. De instrumenten en voorbeelden die we tot nu toe ontwikkeld hebben zijn allen terug te vinden in de Community voor Moderatoren en experts. Aangezien de ontwikkeling na druk van deze handreiking doorgaat hebben we ervoor gekozen om de meest up-todate inzichten steeds te plaatsen in de ‘CoP voor Moderatoren en Experts’. Ook U nodigen we van 22

OUN

harte uit om u ervaringen hierop te plaatsen en nieuw verkregen inzichten te delen met ons. In deze handreiking volstaan we daarom met het noemen van enkele instrumenten en bespreken we exemplarisch een aantal instrumenten.

Lagen

Als initiatiefnemer/moderator

doel

-

inhoud

-

werkwijze

-

enthousiasmeert u de organisatie of organisaties en de belangstellenden en spreek goed af wie waar verantwoordelijk voor is verkent u of er voldoende draagvlak is stimuleert u de organisatie(s) en potentiële deelnemers om te verwoorden wat de meerwaarde van een community kan zijn brengt u in kaart welke sociale verbondenheid er is tussen de deelnemers formuleert u gezamenlijke doelstellingen, evaluatiemomenten, verantwoordelijkheden (wie doet wat en is waar verantwoordelijk voor) maakt u afspraken over on- en offline activiteiten die de opleiding/school gaat organiseren om de band met de community te onderhouden organiseert u een informatiebijeenkomst voor toekomstige leden, de organisatie of de opleiding

Instrumenten3 startdocument

de ’acht meerwaarden’

evaluatieplan

inventariseert u verwachtingen en vragen van de deelnemers programma startbijeenkomst stelt u samen met de initiator een programma op voor de startbijeenkomst verkent u de expertise onder de deelnemers

inventariseert u de door de deelnemers en/of organisatie gewenste inrichting en werkvormen voor de community

plattegrond community

3

Instrumenten die we hier noemen zijn te raadplegen via ‘CoP voor Moderatoren en Experts’. Het aantal ondersteunende instrumenten is nog groeiende. U kunt zich aanmelden voor deze community via de website: http://portal.rdmc.ou.nl/cop/ Communities in het Onderwijs: adviezen en tips, een handreiking voor moderatoren

23

24

OUN

5

Een Community in wording De eerste weken na de start zijn cruciaal voor de levensvatbaarheid van een Community of Practice: het “ontkiemen” vraagt zorg en aandacht. De online-omgeving is ingericht en de deelnemers komen een eerste bezoek brengen om te kijken hoe de community eruit ziet, wat er gebeurt, en wat er te halen valt. Als het eerste bezoek bevalt, zullen ze gemotiveerd zijn om terug te komen. Het is in deze fase daarom erg belangrijk dat de deelnemers zich snel thuis voelen in de community en dat u samen een sfeer opbouwt waarin deelnemers zich gerespecteerd voelen en voldoende veiligheid ervaren om een vraag te stellen of hun mening uit te spreken. De eerste weken en maanden zijn de leden bezig af te tasten of dit vertrouwen er is, maar ook of deelnemen voor hen zinvol is en gegeven de tijdsinvestering de moeite waard. Als moderator bent u in deze fase erg actief: u inspireert, stimuleert en faciliteert zodat de motivatie van de deelnemers en de binding met de community worden versterkt. Wat kunt u als moderator concreet doen? We geven twee voorbeelden van Communities die net gestart zijn:

“Bij de start van de Community heb ik veel moeten doen om het vertrouwen onder de deelnemers te bevorderen. Ook de wijze van werken en het afspreken van regels stond centraal. Pas daarna kwamen we meer toe aan bepaalde thema’s, zoals ‘Hoe ga je om met tijd’ en ‘wat doe je met een lastige leerling’?”

“Aangezien de leden van de beroepsvereniging elkaar al jaren kenden, was de sociale binding al een feit. Wel moesten de leden nog erg wennen aan het feit dat communiceren via de CoP toch iets anders was dan face-to-face. Mijn interventie bestond er dan ook door erop te wijzen dat bepaalde informatie het beste via de CoP kon worden uitgewisseld en bepaalde informatie toch beter face-toface kon worden besproken. Inhoudelijke issues waren zo vastgesteld, in feite sprong ik op een rijdende trein”.

Dus in het eerste voorbeeld moest de moderator vooral inspringen op de bevordering van het groepsgevoel en identiteitsontwikkeling. In het tweede voorbeeld bestond de activiteit van moderator in ‘hoe met elkaar te communiceren in de CoP’ centraal.


25

Lagen

Als moderator

doel

-

inhoud

-

Instrumenten

programma organiseert u samen met de initiatiefnemer een startmoment: startbijeenkomst dit is bij voorkeur een face-to-face bijeenkomst bespreekt u met de initiator hoe deze een voortrekkersrol kan blijven spelen signaleert u vanuit de forums thematiek die interessant is voor de contactpersonen en organisatie nodigt u hen uit om on- en/of offline activiteiten te organiseren, bijvoorbeeld een chat-sessie door een expert, een workshop of een training kondigt u die activiteiten aan in de community en biedt u de deelnemers de mogelijkheid om die activiteiten voor te bereiden in de community gaat u na welke experts/expertise de organisatie in zou kunnen zetten attendeert u contactpersonen van de opleiding op de resultaten, bijvoorbeeld in de vorm van een nieuwsbrief stimuleert u de deelnemers om een bijdrage te leveren: vragen te stellen, te reageren op bijdragen van anderen, tips aan te reiken ondersteunt u bij het formuleren van een in te brengen casus bewaakt u dat discussies binnen de doelen blijven en stuurt u zonodig bij verwijst u naar relevante websites en bronnen en stimuleert u de leden om dit zelf te doen zoekt u samen met de deelnemers naar inhoudelijke experts bijvoorbeeld n.a.v een discussie in een forum legt u de resultaten van discussies vast in documenten documenteert u creatieve oplossingen, literatuur en interessante links zet u de schijnwerper op interessante bijdragen

26

OUN

Lagen

Als moderator

werkwijze

-

onderschat u nooit de moeite en tijd die de deelnemers investeren om met de techniek om te leren gaan zorgt u dat er een helpdesk is voor inlogproblemen, zo mogelijk biedt deze helpdesk ook telefonisch hulp bent u helder over de tijd die de deelnemers moeten reserveren om te wennen aan deze nieuwe manier van communiceren helpt u nieuwe leden op weg, ook telefonisch en per e-mail benadert u nieuwkomers persoonlijk, per e-mail of telefoon zorgt u dat gebruikersinstructies voor ieder beschikbaar zijn in de community en stuurt u ze toe per e-mailen/of post benadrukt u de voordelen van de technologie en helpt u de deelnemer om de nadelen zoveel als mogelijk is te ondervangen spreekt u met de deelnemers af wat u van elkaar verwacht, bijvoorbeeld hoe vaak u inlogt per week past u de inrichting van de community aan de wensen van de deelnemers, bijvoorbeeld door nieuwe forums te maken stimuleert u dat ieder lid zijn eigen profiel invult stelt u uitnodigende en prikkelende vragen om zo participatie te stimuleren reageert u snel en positief op eerste bijdrage streeft u ernaar dat er wekelijks nieuwe informatie en mededelingen in de community staan stelt u samen gedragsregels op over hoe de deelnemers omgaan met elkaar en met vertrouwelijke informatie geeft u zelf voorbeelden van goede feedback verwoordt u regelmatig waarom het zinvol is om deel te nemen bijvoorbeeld door te confronteren met startdoelen bewaakt u dat op elke bijdrage wordt gereageerd en elke vraag wordt beantwoord


Instrumenten inlog-instructie introductie-protocol technische handleiding

hoe participatie te bevorderen

gedragsregels feedback geven

27

Een toepassing van een community

Op Fontys Lerarenopleiding Tilburg (FLOT) is een CoP ingericht. De doelstelling van de docenten van FLOT was dat ze studenten die op stage zijn ook op afstand te kunnen begeleiden via de CoP. De CoP wordt als een intervisie-instrument gebruikt. De Stage Prakticum Docenten (SPD’s) zijn ook uitdrukkelijk uitgenodigd om mee te discussiëren in het forum. Ook was het de wens van de Fontys docenten om tevens een digitaal portfolio op te nemen in de CoP. Alleen de Fontysdocent krijgt rechten om te kijken in de afzonderlijke digitale portfolio’s, maar een student kan ook toegang verlenen aan zijn medestudenten of SPD indien hij of zij dit wenst. Hierboven staat een schermafdruk van de studenten Spaans afgebeeld. Zij hebben een eigen omgeving in samenspraak met de bouwer gecreëerd.

Een voorbeeld van gedragsregels in een community Gedragsregels voor de Community of Practice – Primair Onderwijs van het RdMC − − − − − − − − − −

je neemt verantwoordelijkheid voor elkaars leren: je brengt je ervaringen, ideeën, thema’s en vragen in je reageert op vragen en inbreng van anderen vertrouwelijke informatie vertel je niet door je reageert respectvol op andere meningen en spreekt anderen aan op de manier waarop je zelf aangesproken wilt worden je feedback is persoonlijk en helpend je stelt je open voor feedback van anderen je betracht mildheid door niet te oordelen en fouten te accepteren, zowel van jezelf als van anderen je probeert je te verplaatsen in de ander door open vragen te stellen en persoonlijk te reageren met privacy-gevoelige informatie ga je zorgvuldig om: formuleer een casus zodanig dat de informatie niet te herleiden is tot personen de moderator is aanspreekbaar is voor vragen, klachten, twijfels of verbeteringen als het gaat om communicatie in de CoP

28

OUN

6

Een succesvolle Community

Een succesvolle community vaart op koers en de deelnemers staan zelf, zovaak als mogelijk is, aan het roer. De community vertrouwt op haar eigen leervermogen. De informatie-uitwisseling neemt af en het opbouwen van nieuwe gemeenschappelijke kennis neemt toe doordat de leden steeds meer voortbouwen op gemeenschappelijk kennis. Een groep actieve leden kan een kernteam gaan vormen. Dit kernteam coördineert en bewaakt dat de taken worden uitgevoerd door degenen die daarvoor het beste toegerust zijn. “Toen in de forums van onze community de discussie vooral werd gevoerd door een beperkte groep deelnemers trok ik daaruit de conclusie dat de anderen dus niet meededen. Nu weet ik dat meedoen in een community op heel veel verschillende manieren kan. Sommige deelnemers leren vooral door over een thema te discussiëren, anderen daarentegen door te kijken hoe anderen een probleem analyseren en aanpakken. Nu probeer ik meer rekening te houden met verschillen in communicatie- en leerstijlen.”

Er is in een succesvolle community ook een groot aantal leden die minder actief deelnemen om allerlei redenen. Vaak is de reden de toenemende werkdruk. Het actief meedoen aan de community kost hen toch meer tijd dan ze aanvankelijk dachten. Zij kijken toe, halen in de community wat voor hen belangrijk is, maar leveren nog weinig actieve bijdragen. Op het moment dat er voor hen echt wat te halen valt, zullen zij actief worden.

Figuur 1: De activiteit per deelnemer De mate van informatie-uitwisseling en community-invloed is in het midden van de cirkel aanzienlijk en neemt af in de richting van de periferie. In het midden bevinden zich de kernleden. Zij steken een behoorlijke portie tijd en energie in de Community. Door hun groot aantal bijdragen en hun ervaringskennis over de thematiek zijn ze de opinieleiders van de community.


29

De volgende ring omvat de actieve leden die regelmatig een bijdrage leveren en zich betrokken voelen bij de community. Ze stellen vragen, reageren op de bijdragen van anderen en reiken tips aan. Als moderator kunt u proberen in te spelen op hun verschillende behoeften. Voor de leden die gericht zijn op feiten kan de moderator bijvoorbeeld achtergrondinformatie op een themapagina plaatsen. De aandacht van de leden die gericht zijn op interactie kan getrokken worden door een nieuwe discussie te starten in een discussieforum of een chatsessie met een expert te initiëren. In de buitenste ring zitten de passieve leden. Zij zijn meestal nog niet zo lang lid, voelen zich niet sociaal betrokken en voegen nog geen informatie toe. Zij worden ook wel “lurkers” genoemd. Dit patroon in de activiteiten van de deelnemers kan snel veranderen. Dat hangt o.a. af van de onderwerpen en betrokkenheid van de leden bij het onderwerp. Een succesvolle community past haar koers voortdurend aan: doelstellingen worden bijgesteld, de thematiek wisselt en er ontstaat behoeft aan andere werkvormen. De hoeveelheid informatie groeit en behoeft structuur en overzicht. Wat kunt u doen als moderator om de community succesvol deze fase te laten doorlopen ? Als moderator bent u in deze fase vooral een stimulator. U prikkelt in deze fase het vermogen tot zelfsturing en de zelforganisatie van de community. U stimuleert de community om haar koers bij te sturen, om haar thematiek te herformuleren en om de inrichting aan te passen. U confronteert de deelnemers met hun verantwoordelijkheid voor doel, inhoud en werkwijze van de community. Hoe meer er aan de leden wordt overgelaten, hoe meer ze zich eigenaar van de community voelen. Dit levert toegewijde, actieve leden op, die het echter niet altijd met elkaar eens zijn over waar de community voor staat en welke regels er gehanteerd zouden moeten worden. Het is de taak van het moderatoren om het algemene belang van de community te bewaken en om richting te geven aan haar ontwikkeling.

Lagen doelen

Als moderator - stelt u regelmatig evaluatieve vragen zoals: wat heeft de community je tot nu toe opgeleverd? welke richting willen jullie op? - betrekt u de initiatiefnemer bij evaluatie - koppelt u resultaten aan doelen bijvoorbeeld bij het samenvatten van discussies brengt u de resultaten van de community naar buiten via kerngroep en contactpersonen, bijv. via een nieuwsbrief of presentatie

Instrumenten evaluatieplan vinger aan de pols

30

OUN

Lagen

Als moderator

inhoud

-

werkwijze

-

Instrumenten

houdt u discussies scherp en op koers door kritische en reflectieve vragen vanuit de gemeenschappelijk thematiek gaat u na welke nieuwe leervragen er zijn blijft u bewaken dat de deelnemers zich richten op gemeenschappelijke leervragen opent u nieuwe discussieforums en sluit u andere af benadrukt u de resultaten van discussies door samen t e vatten nodigt u steeds vaker experts uit het werkveld uit stimuleert u om nieuwe ervaringskennis op te bouwen

signaleert u actieve leden en peilt u hun expertise stimuleert u hen om deze expertise actief in te zetten in de community vormt u een kernteam en maakt afspraken over taken zet u tegenstrijdige meningen naast elkaar op basis van argumenten presenteert u verschil van mening als een kans om te leren stuurt u discussies van debat naar dialoog stelt u steeds vaker reflectieve vragen maakt u afspraken over de introductie van nieuwe leden koppelt u ervaren aan onervaren gebruikers corrigeert u op een creatieve manier “dominante” leden per e-mail gebruikt u e-mail voor zaken die buiten de inhoudelijke discussies vallen stimuleert u het zoeken naar nieuwe werkvormen, zoals een wekelijkse chat-sessie, weblogs of videofragmenten past u de inrichting van de community aan in overleg met de leden houdt u rekening de verschillende gedragskenmerken van de deelnemers


discussievormen soorten vragen

4

kenmerken van deelnemers

31

32

OUN

7

Profiel van een succesvolle moderator

“Ik heb ervaring als leraar en begeleid graag stagiaires. Ik ben enthousiast over het inzetten van een community voor de leraren die aangesloten zijn bij onze overkoepelende schoolorganisatie. Ik zie het als een manier om contact met elkaar te houden en ervaringen uit te wisselen. Ik vraag me af of ik moderator zou kunnen zijn van zo’n community. Over welke competenties moet ik dan beschikken?”

De begeleider van een community bezit u een breed scala aan kwaliteiten. U hebt kennis van het werkveld, ervaring in het begeleiden van leerprocessen en beschikt over een uitgebreid communicatierepertoire. Een aantal belangrijke eigenschappen zijn vooral aan u als persoon gebonden. De vaardigheden die u als moderator inzet heeft u door oefening en training verworven en zult u in de praktijk nog verder ontwikkelen. Ervaringskennis bouwt u verder op in uw werk als moderator, maar de houding van waaruit u werkt is verreweg het belangrijkste. Vooral uw sterke betrokkenheid bij de beginnende leraren en uw enthousiasme om hen te ondersteunen maken u tot een succesvol moderator. We noemen een aantal kenmerken. U bent sterk betrokken bij de community en -

bent in staat zich in te leven in de situatie van de deelnemer

-

weet vertrouwen te wekken

-

kunt zich in een virtuele omgeving “zichtbaar maken”

-

bent enthousiast en gepassioneerd en draagt dat over

-

bent dienstbaar en hulpvaardig

-

bent geduldig met onervaren of nog niet geïnformeerde leden

-

staat open voor kritiek en nodigt uit tot feedback

U bent duidelijk in taal en bedoelingen en -

beschikt over goede schriftelijke en mondelinge communicatievaardigheden

-

heeft ervaring als tutor, coach, mentor of supervisor in het onderwijs

-

kunt (online) discussies begeleiden

-

kunt samenwerking (online) aansturen

-

kunt constructieve feedback geven

-

houdt rekening met de verschillende communicatie- en leerstijlen van de deelnemers

U heeft kennis van en affiniteit met de thematiek van de community en -

bent bekend met het werkterrein van de deelnemers

-

kunt doorverwijzen naar externe bronnen en expertise

-

kunt plannen en organiseren


33

34

OUN

Hulp voor Moderatoren

8

Vinger aan de pols Onderstaande vragen kunnen in iedere fase van een community gesteld worden, als u een community opstart maar ook als zij al een hele tijd ‘loopt’. Door deze vragen te stellen houdt u als het ware vinger aan de pols en kunt u als de moderator in actie komen wanneer dat wenselijk of nodig is. De vragen zijn ook weer onderverdeeld in doel, inhoud en werkwijze. Doel: 1.

Wat is het doel van de Community of Practice?

2.

Wat voor activiteiten zijn al ondernomen ten aanzien van de doelstelling?

3.

Is er draagvlak bij zowel de organisatie(s) als de beoogde deelnemers van de community?

4.

Vormen de beoogde deelnemers al groep. Is er een groepsgevoel?

5.

Wat leeft er onder de deelnemers en wat willen ze halen en brengen in de community?

Inhoud: 6.

Is er een gedeeld probleem/vraagstuk?

7.

Is een Community of Practice hét middel om de doelstellingen te bereiken?

8.

Wat wil de organisatie inbrengen?

Werkwijze: 9.

Hoe moet de inrichting van de community er uit gaan zien?

10. Welke werkvormen zullen gehanteerd worden in de community? 11. Hoe zit het met de verwachtingen van de deelnemers en de organisatie(s)? 12. Welke afspraken maken de deelnemers met elkaar 13. Welke afspraken maakt de moderator met de deelnemers 14. Welke afspraken maakt de organisatie (sponsor) met de deelnemers en moderator? 15. Hoe wordt de sociale verbondenheid en betrokkenheid op elkaar versterkt? 16. Wat wordt gedaan om de (individuele en gemeenschappelijke) identiteitsontwikkeling van de community versterken? 17. Hoe vindt interactie plaats tussen de organisatie(s) en deelnemers?


35

Een eigen Community voor moderatoren en experts Voor de beginnende moderatoren en experts hebben we een eigen besloten Community ingericht. Die te vinden is via http://cop.rdmc.ou.nl. Hier kunt u andere moderatoren virtueel ontmoeten, ervaringen uitwisselen, elkaar tips geven. U vindt er verdiepende literatuur, verslagen, evaluatierapporten, interessante websites. Ook vindt u er adviezen, tips en de instrumenten die u nodig heeft om uw community succesvol te begeleiden. Vanuit deze Community worden face-to-face workshops georganiseerd over onderwerpen die de deelnemers zelf belangrijk vinden in hun werk als moderator. Zodra u als moderator of expert een community van het Ruud de Moor Centrum begeleidt, wordt u automatisch lid van deze Community. Wanneer u al moderator of expert bent van een zelfgeïnitieerde community, kunt U zich aanmelden via de website http://portal.rdmc.ou.nl/cop.

36

OUN

9

De rol van de expert

U bent moderator van een Community of Practice en u wilt experts gaan inzetten. We beschrijven enkele aandachtspunten. Wat is een expert? Een expert is een lid van de community die kennis en ervaring op specifieke deelterreinen inbrengt. Hij bevindt zich vaak lange tijd in de periferie van de community. Als aan zijn kwaliteiten behoefte is, zal hij die aanbieden en zich zo tijdelijk in het centrum te vestigen. De bijdrage van de expert bestaat niet alleen uit het inzetten van praktijkkennis. Succesvolle experts helpen de community vooral om situaties uit de praktijk anders te interpreteren en op zoek te gaan naar andersoortige, niet voor de hand liggende oplossingen. Waarom wilt u experts inzetten? -

Om de discussies in de forums te stimuleren door extra inhoudelijke bijdragen.

-

Om adequater aan de leerwensen van de leden te kunnen voldoen: de leden van uw community stellen vragen waar de andere deelnemers geen antwoord op weten omdat de ervaring en kennis die daarvoor nodig is, nog ontbreekt.

-

Om de motivatie van de leden te versterken: als een deelnemer een specifieke vraag heeft, wil hij graag op korte termijn een deskundig antwoord. Een adequaat antwoord aan de vragensteller versterkt niet alleen zijn motivatie, maar ook die van de andere meelezende leden.

Wie kunt u vragen om expert te worden? -

Het verdient de voorkeur om een lid van de community te laten functioneren als expert. Daarmee spreekt u de leden aan op hun kwaliteiten, maakt u een begin met het delen van de verantwoordelijkheid en legt u de kiem voor de groei van het zelfsturende vermogen. Community’s staan of vallen bij gedeelde verantwoordelijkheid: het delen en rouleren van taken helpt daarbij. Als moderator zult u daarom eerst binnen de community gaan kijken welke specifieke expertise er bij de leden zelf voorhanden is en hoe die ingezet kan worden ten gunste van het doel van de community.

-

Als blijkt dat de gewenste expertise niet bij de deelnemers voorhanden is, kunt u hen als moderator uitnodigen en stimuleren om zelf op zoek te gaan naar de persoon buiten de community die wel over gewenste expertise beschikt.. Een voorbeeld. In een forum wordt de vraag gesteld over hoe je omgaat met een depressieve leerling. De reacties van de andere deelnemers helpen de vragensteller onvoldoende om adequaat met zijn probleem om te gaan. De deelnemers geven aan dat deze kwestie ook voor hen erg belangrijk is. Er zijn op dat moment geen andere bronnen voorhanden die in deze behoefte kunnen voorzien. In dat geval kunnen de deelnemers zelf buiten de community die expertise te zoeken. Bij mensen die uit hoofde van hun functie belang hechten aan de community, of bij belanghebbenden binnen organisaties en netwerken die binnen het domein van de community opereren. De moderator helpt daarbij door uit te nodigen, te prikkelen, suggesties te geven.


37

Welke criteria bepalen of iemand buiten de community geschikt is als expert? -

Hij beschikt over zeer specifieke ervaringskennis over dagelijkse praktijkproblemen/werkprocessen waarmee de deelnemers worden geconfronteerd.

-

Deze specifieke deskundigheid is niet voorhanden bij de andere community-leden noch in het team van moderatoren en experts.

-

Aan die specifieke expertise blijkt behoefte te zijn binnen de community, bijvoorbeeld omdat in de forums hierover vragen worden gesteld, die niet door de leden zelf beantwoord kunnen worden.

-

Hij heeft affiniteit met online begeleiden.

Wat is de winst voor de expert zelf ? -

Een unieke kans om mee te kijken in de keuken van het domein van de community: wat houdt de beginnende leraren bezig, met welke vragen en problemen worden ze geconfronteerd?

-

Meningen te peilen: horen hoe de deelnemers denken over bepaalde onderwerpen.

-

De bruikbaarheid van een instrument, product of dienst te onderzoeken of te evalueren.

Hoe kunt u experts concreet inzetten? De expert handelt reactief en pro-actief. Reactief, door te reageren op wat er in de community gebeurt, bijvoorbeeld door specifieke vragen in een forum te beantwoorden. Pro-actief, door vanuit zijn eigen kennis van zaken zelf het initiatief te nemen om zijn expertise aan te bieden. Een expert in een community kan bijvoorbeeld: -

met een vaste regelmaat een inhoudelijke bijdrage aanleveren op startpagina, in de vorm van een reviews, tips, column, weblog, boekbespreking, verslag van een congresbezoek

-

vragen in een specifiek forum beantwoorden

-

een autoriteit op het domein van de community interviewen of de leden de mogelijkheid om een autoriteit te interviewen

-

een rubriek Veelgestelde vragen aanmaken over een onderwerp

-

een bijdrage leveren aan het onderhoud van de inhoudelijke helpdesk

-

een boek of artikel uit het vakgebied bespreken

-

een (virtuele) workshop organiseren

-

een website onderhouden waarin ervaringen van een community vastgelegd worden

38

OUN

10

Aanbevolen literatuur en websites

Bij het schrijven van deze handleiding hebben we literatuur, onderzoeksrapporten en websites geraadpleegd. Wij noemen hier een aantal bronnen die u als moderator kunt gebruiken om uw kennis te verdiepen. In de Community voor moderatoren houden wij elkaar op de hoogte van nieuwe literatuur, rapporten en websites die interessant zijn voor de praktijk. Over de rol van de moderator: Salmon, G. (2004 2nd). E-Moderating. The key to teaching & learning online. London: Taylor & Francis Books Ltd. White, N. (2001). The power of passion., Full Circle Associates. http://www.fullcirc.com/community/passionpower.htm. White. N. (2004). Facilitating and Hosting a Virtual Community. Full Circle Associates. http://www.fullcirc.com/community/passionpower.htm. Rheingold, H. (1998). The Art of Hosting Good Conversations Online. www.emoderators.com/moderators/artonlinehost.html Over werkvormen die u kunt toepassen om (online) leren te begeleiden: Bie, M.D. de (2002). Begeleiden bij competentiegericht leren in een elektronische leeromgeving aan de Open Universiteit Nederland. Heerlen: Open Universiteit Nederland Dekkers, A. e.a. (2005). Leidraad Communities of Practice in hoger onderwijs. Digitale Universiteit. website Digitale Didactiek: www.digitaledidactiek.nl Collins, M. en Berge, Z.L. (1997). Resources for moderators and facilitators of Online Discussion. www.emoderators.com/moderators.shtml Digitale Didactiek: http://www.digitaledidactiek.nl Over de theorie van Community’s: Coenders, M.J.J.(2003) en Bood, R.P. Ritme in het ontwerpen van communities of practice. HRD Thema nummer 2003/4 Bood, R.P. en Coenders, M.J.J. (2004). Communities of Practice: Bronnen van inspiratie. Utrecht:: Lemma. Hezemans, O.M.G. en Ritzen, M.M.J. (2004). Communities of Practice: Wat doen we ermee? TH&MA nummer 2004/ 2. Peck, M.S. (1998). The Different Drum; Community Making and Peace. New York: Touchstone Valck, K. de, (2005). Virtual Communities of Consumption: Networks of Consumer Knowledge and Companionship. Rotterdam: Erasmus Research Institute of Management. Wenger, E., R. McDermott & W. Snyder, (2002). Cultivating Communities of Practice – A Guide to Managing Knowledge. Boston: MA Harvard Business School Press


39

Over leerprocessen: Bolhuis, S.(herziene druk 2004), Leren en veranderen bij volwassenen. Een nieuwe benadering. Bussum: Coutinho. Over de beschrijving en evaluatie van succesvolle Community’s: Poelmans, P. (2004). Community of Practice “Nieuwe leraren”. Evaluatie pilot met VO docenten. Heerlen: Open Universiteit Nederland. Potters, J.M.C. (2004). CD-rom Community of Practice ‘Nieuwe Leraren’ Resultaten van Pilot 1. Heerlen: Open Universiteit Nederland. Digitale Universiteit:: http://procop.du.nl Over de communities op het World Wide Web http://portal.rdmc.ou.nl/cop http://www.digischool.nl/po/community12 http://www.kennisnet.nl/pcb/bve/docent/index.html

40

OUN

Colofon Uitgave Open Universiteit Nederland Ruud de Moor Centrum voor professionalisering van onderwijsgevenden Februari 2006 Bezoekadres Valkenburgerweg 177 6419 AT Heerlen Gebouw Athabasca Postadres Postbus 2960 6401 DL Heerlen Tekst Irene Hanraets, Hanneke Potters en Darco Jansen Review Marc Coenders en Marlies Bitter De RdMC reeks staat onder redactie van Prof. dr. P.J. Stijnen Oplage 300 exemplaren Omslag Vivian Rompelberg De delen van de Ruud de Moor reeks kunnen worden besteld bij: Open Universiteit Nederland secretariaat Ruud de Moor Centrum Postbus 2960 6401 DL Heerlen Tel. 045-576 29 61 Fax. 045-5762782 E-mail: [email protected] Ook de volgende site kan geraadpleegd worden: www.ou.nl/rdmc


41

42

OUN

Communities in het Onderwijs

Recommend Documents