Cijfers en Letters 2011 Stichting Lezen & Schrijven
*PQMLYZLU3L[[LYZ :[PJO[PUN3LaLU :JOYPQ]LU
2
Het Langste Gedicht van Nederland: Taal zweeft trillend door de lucht, en vervaagt... net uitgesproken door trillende stembanden tot
3
Voorwoord
Laaggeletterdheid raakt zowel mensen zelf - jong en oud - als de samenleving als geheel. Dat maakt een structurele aanpak van laaggeletterdheid urgent en verre van vrijblijvend. Door open te staan voor uiteenlopende kennis en ervaringen, kunnen wij de uitdagingen rondom laaggeletterdheid steeds beter in kaart brengen. De perspectieven van bedrijven, onderwijsinstellingen, overheden en maatschappelijke organisaties zijn alle nodig om tot de beste strategie te komen. Alleen samen zal het ons lukken om laaggeletterdheid te helpen voorkomen en verminderen. Daarbij moeten we niet schromen om buiten gebaande paden te treden en fundamentele vragen te stellen. Hoe komt het dat er nog steeds teveel kinderen de basisschool met een taalachterstand verlaten? Wat maakt het zo lastig voor een volwassene om niet alleen naar een cursus te gaan, maar deze ook af te maken? Wie wordt er direct en indirect door geraakt en heeft dus een medeverantwoordelijkheid voor een oplossing? De inzet van iedereen is nodig: van ouders tot leraren, van werkgevers tot vrijwilligers en laaggeletterden zelf. Daarom blijven wij alle mogelijke spelers oproepen tot actie, zoals ook tijdens de Week van de Alfabetisering 2011, onder het motto Doe mee! Sinds onze oprichting in 2004 hebben wij hard gewerkt om de bekendheid te vergroten en het taboe rondom laaggeletterdheid te doorbreken. Door de hardnekkigheid van het probleem zullen wij dit moeten blijven doen. Nog te weinig mensen zien voorlezen als een cruciale investering in de toekomst van een kind. Bij volwassenen staan gevoelens van schaamte vaak in de weg om daadwerkelijk iets aan hun taalachterstand te doen. Daarnaast moeten wij grote aantallen jongeren en volwassenen bereiken en motiveren om iets aan hun taalachterstand te doen zodat zij niet achterop raken. Eind 2011 namen wij afscheid van Margreet de Vries als Algemeen directeur. Wij danken haar voor haar toewijding, gedrevenheid en daadkracht de afgelopen jaren. De stichting gaat gesterkt en vol vertrouwen de volgende fase in. Wij zullen aandacht blijven vragen voor het belang van geletterdheid en samenwerken met bedrijven in verschillende sectoren om laaggeletterdheid aan te pakken. Wij zien er ook naar uit onze integrale aanpak in een aantal regio’s in Nederland in de praktijk toe te mogen passen. Ook dit proefproject draait om samenwerking met bestaande en nieuwe spelers. Het is voor ons allen inspirerend om met onze partners, leden, donateurs en andere betrokkenen te werken aan een gedeeld belang: een samenleving waarin kinderen de nodige basisvaardigheden meekrijgen en waarin volwassenen voldoende en volwaardig kunnen lezen, schrijven en rekenen om een actieve bijdrage te leveren.
H.K.H. Prinses Laurentien der Nederlanden Voorzitter Bestuur Stichting Lezen & Schrijven
een geluid. Taal vindt zijn weg niet alleen van oor naar oor, als golven op de vlucht maar ook op schrift, als kriebels op papier. De mist zal
4
Inhoudsopgave
Doelstelling
5
Strategie
6
Netwerk
11
Het Forum AtotZ
15
Hoogtepunten
19
Financieel overzicht
40
Raad van Toezicht, Bestuur en Team
42
Het Langste Gedicht van Nederland: optrekken en de boodschap zal blijven bestaan... Iets schrijven over taal en mijn leven. Laat mij
5
Doelstelling
Visie Het vermogen om te kunnen lezen en schrijven is een basisrecht voor ieder individu. Geletterdheid is een randvoorwaarde voor een gezonde, veerkrachtige, welvarende en duurzame samenleving waarin burgers actief deelnemen.
Missie Wij willen laaggeletterdheid structureel oplossen in Nederland en onze geleerde lessen delen. Dit kan alleen wanneer iedereen – jong en oud – zich bewust is van het belang van geletterdheid. Om onze missie te bereiken werken wij als aanjager, communicator, uitvoerder en kenniscentrum.
Doel Ons doel is het voorkomen en verminderen van laaggeletterdheid op de lange en korte termijn. Wij richten ons primair op Nederland en zijn daarnaast internationaal actief om kennis en NVLKL]VVYILLSKLU[LKLSLU[LPKLU[PÄJLYLULU[VL te passen.
2L[LUÄSVZVÄL In onze aanpak denken wij altijd vanuit de mens en diens omgeving – van kinderen tot volwassenen, van ouders tot leraren en van bedrijven tot maatschappelijke organisaties en overheden. Hierdoor is het duidelijk waar de verantwoordelijkheden liggen en kunnen wij praktische handreikingen bieden en duurzame afspraken maken.
nu dit gevoel beleven. Een gevoel van saamhorigheid en ook nijverheid. Wat aanzet tot denken en wat de waarde hiervan is. En voor sommige
6
Strategie
Onze strategie komt voort uit de overtuiging dat iedereen recht heeft op een goede beheersing van de basisvaardigheden lezen, schrijven en rekenen. Wanneer iedereen zich verantwoordelijk voelt voor een geletterde samenleving en hiernaar handelt, wordt het thema laaggeletterdheid een prioriteit. Wij helpen organisaties inzien hoe laaggeletterdheid ook in hun werkzaamheden van invloed is en waar mogelijkheden liggen om het binnen die kaders aan te pakken. Dit geldt zowel op regionaal, lokaal, nationaal als internationaal niveau. Overkoepelend in alles wat wij doen, willen wij de bekendheid vergroten met de problematiek rond laaggeletterdheid. Binnen de aanpak staan drie hoofdactiviteiten centraal: wij zijn een marktplaats waar kennis en oplossingen aan elkaar worden gekoppeld; wij stimuleren communicatie om het hardnekkige taboe te doorbreken en het thema op de maatschappelijke en politieke agenda te houden; wij initiëren ten slotte projecten om een sneeuwbaleffect teweeg te brengen.
Het Langste Gedicht van Nederland: die dit niet kunnen, wat een groot gemis. Taal geeft mijn denken de vrije loop. En dat alleen al
7 Marktplaats
Krachtenbundeling Rotterdam Verschillende Rotterdamse partijen bundelden hun krachten ]VVYLLULMÄJPwU[LHHUWHR]HU laaggeletterdheid in de regio. Het Rotterdams Bondgenootschap Laaggeletterdheid bestaat inmiddels uit vijftig organisaties.
Ambitie FloraHolland De grootste bloemenveiling ter wereld sprak de ambitie uit om laaggeletterdheid op de werkvloer met honderd procent terug te dringen. Een streven dat zij vastlegde in een convenant en haar cao.
Coalitie gezondheidssector Diverse maatschappelijke en gezondheidszorgorganisaties, waaronder NIGZ en Academisch Medisch Centrum Amsterdam, sloten een alliantie om samen de aanpak van laaggeletterdheid binnen de zorgsector te coördineren en uit te werken.
Kennis delen in Amsterdam Gemeente Amsterdam organiseerde de conferentie Educatie werkt!, een bijeenkomst over de maatschappelijke relevantie van basisonderwijs voor volwassenen. De gemeente wilde betrokken partijen met elkaar verbinden en hen wijzen op de verantwoordelijkheden.
geeft mij hoop. Dit boek vol taal, Is voor ons allemaal. Dit boek vol rekenen, Is niet voor te tekenen. In het alfabet zitten zesentwintig letters.
8 Communicatie
223 X VIND IK LEUK
1266 VOLGERS
195 LEDEN
NOVEMBER 2011: NIEUWE WEBSITE WWW.LEZENENSCHRIJVEN.NL
WACHTKAMER TV: 570 SCHERMEN OP 25 LOCATIES BEREIK: 814.786 CONTACTEN
TOTALE MEDIA-AANDACHT THEMA’S STICHTING LEZEN & SCHRIJVEN: 2.253 UITINGEN
Het Langste Gedicht van Nederland: En op school zijn er geen etters. Ik zit dus in de klas, Met een grote tas. Wij zijn vier vriendinnen,
9 Projecten
Leeslicht Met het project Leeslicht brengen wij samen met Uitgeverij Eenvoudig Communiceren boeken uit in eenvoudige taal voor mensen die moeite hebben met lezen en schrijven. In 2011 verschenen vijf nieuwe boeken in de serie en sinds september verkoopt Gemakswinkel CIGO zes titels in 109 vestigingen in Nederland.
Lezen & Schrijven Film Awards Dit jaar organiseerden wij in samenwerking met Starsound Productions de Lezen & Schrijven Film Awards (LSFA). ,LURVY[LÄST^LKZ[YPQKKPLKL vaak onzichtbare problematiek rond laaggeletterdheid zichtbaar maakt. De prijzen werden uitgereikt op het Nederlands Film Festival. Zie ook pagina 36.
Taalkr8! Taalkr8! is een workshopprogramma voor vmbo-scholen waarbij het belang van en plezier in taal centraal staan. Taalkr8! heeft als doel het taalbeleid van de school te verbeteren. In 2011 zijn er twaalf Taalkr8!-dagen georganiseerd.
maar we hebben geen vinnen. Dollen doen we veel met elkaar, want dat doen we ieder jaar. Volgend jaar naar een nieuwe school, en dan nog
10 A
B
D
C
A. Mazars werd donateur van Stichting Lezen & Schrijven B. Eci.nl werd lid van Stichting Lezen & Schrijven C. VriendenLoterij verlengde voor vijf jaar de samenwerking met de stichting D. UMC Utrecht startte samen met de stichting een aanpak van laaggeletterdheid E. Telegraaf Media Nederland bood Stichting Lezen & Schrijven gratis
E
mediabudget aan
Het Langste Gedicht van Nederland: meer kennis in ons bol. Taal is in mijn gezicht een liefdevol gedicht. Woorden vormen zinnen en
11
Netwerk
Om laaggeletterdheid structureel op te lossen is brede betrokkenheid en inzet nodig vanuit de hele samenleving. Wij stimuleren vele en uiteenlopende organisaties en individuen om laaggeletterdheid gezamenlijk aan te pakken. De grote verscheidenheid aan betrokkenen stimuleert het buiten hokjes denken en handelen. Grondleggers zijn vanaf de start aan de stichting verbonden. Naast hun directe betrokkenheid en ÄUHUJPwSLIPQKYHNLPUP[PwYLUaPQZHTLUTL[VUZWYVQLJ[LU Leden]LYIPUKLUaPJO]VVYLLUWLYPVKL]HUTPUPTHHSKYPLQHHYHHUKLZ[PJO[PUNAPQIPLKLUÄUHUJPwSL ondersteuning en ontwikkelen samen met ons initiatieven die aan onze doelstelling bijdragen. In 2011 hebben wij vijf nieuwe leden verwelkomd en hebben twee organisaties hun lidmaatschap verlengd. Donateurs steunen ons werk incidenteel of voor een langere periode in de vorm van geld, diensten VMNVLKLYLU5LNLUUPL\^LKVUH[L\YZSL]LYKLUPULLUILSHUNYPQRLÄUHUJPwSLIPQKYHNL Partners vormen met hun brede expertise en ervaring het essentiële inhoudelijke draagvlak van de stichting. Wij danken iedereen voor hun steun in 2011. Ook de vele kleine bedrijven, scholen en individuen die met warme en waardevolle acties een steentje bijdroegen aan onze missie.
liedjes voor kleine en grote verdrietjes Zonder woorden, gezegd of geschreven gaat het moeilijk in iemands leven Probeer het in je eigen
12 Grondleggers
Leden
Het Langste Gedicht van Nederland: moerstaal, dan komt er vanzelf een verhaal. De letters kwamen op me af als boze feeksen. Ze
13 Partners
Donateurs
dansten boosaardig in mijn brein. Ik, wanhopig, kwam daar niet meer uit. Aap, noot, Mies brachten redding en Teun, vuur, Gijs deden de rest.
14
Inhoudsopgave
Voorzitter
Frits van Oostrom schrijver, wetenschapper
Nurten Albayrak-Temur
bestuursvoorzitter Centraal Orgaan Asielopvang
Tania Kross operazangeres
André Knottnerus
voorzitter Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid
Peter Bakker
Hendrik de Kubber
Frans Bauer
Paul de Leeuw
Hans de Boer
Paul van Loon
Daphne Deckers
Ed Nijpels
Wendy van Dijk
André Rieu
Adriaan van Dis
Paul Rosenmöller
Huub van Doorne
Paul Scheffer
Raphael Evers
Raymond Spanjar
Louise O. Fresco
Naema Tahir
Inez de Graaff
Humberto Tan
cursistenbegeleider, ROC Midden Nederland
voorzitter Straatvoetbalbond Nederland, sportjournalist
Pieter van den Hoogenband
Jean-Marc van Tol
Olympisch kampioen zwemmen
stripmaker Fokke & Sukke, uitgever
Yvon Jaspers
Paul Witteman
president World Business Council for Sustainable Development (Genève) zanger
ondernemer, commissaris, initiatiefnemer vakcolleges schrijfster, columniste
presentatrice, actrice
schrijver
voorzitter Raad van Bestuur Lucas Bols rabbijn van het NederlandsIsraëlitisch Kerkgenootschap hoogleraar UvA, schrijfster, kroonlid SER
presentatrice
Taalambassadeur
televisiemaker, cabaretier, zanger
kinderboekenschrijver
bestuurder, voormalig politicus
violist
televisiemaker, voormalig politicus
schrijver
medeoprichter Hyves
schrijfster
journalist
Het Langste Gedicht van Nederland: Mijn schapen eindelijk op het droge! 1234567 ik ben blij dat ik kan lezen. Abcdefg het alfabet
15 Het Forum AtotZ is een onafhankelijk en uniek platform van 28 prominente en aansprekende Nederlanders die een toonaangevende rol spelen in uiteenlopende vakgebieden. Zij zijn begaan met maatschappelijke ontwikkelingen, onderschrijven het belang van geletterdheid en dragen dit met passie uit.
Inzet Forumleden in 2011 De leden van Het Forum AtotZ vragen regelmatig aandacht voor laaggeletterdheid. Onder andere tijdens de Week van de Alfabetisering hebben zij zich individueel ingezet voor een geletterd Nederland.
Humberto Tan presenteerde op Wereldalfabetiseringsdag, 8 september, in het bijzijn van Prinses Laurentien en Marja van Bijsterveldt (minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap) een bijeenkomst in de Ridderzaal in Den Haag.
Op Wereldalfabetiseringsdag vertelden Frits van Oostrom, Frans Bauer, Yvon Jaspers en Naema Tahir in dagblad Metro hun persoonlijke redenen om aandacht te vragen voor het belang van lezen, schrijven en rekenen.
doet ook nog mee. Lezen en schrijven daar moet je voor op school blijven. Rekenen en taal dat is veel verhaal. Huiswerk hebben we genoeg, dat
16
Voor het magazine Taalkracht voor JGZ professionals 0-4 jaar werkte Daphne Deckers mee aan het item ‘Op het nachtkastje van…’ . Het magazine is tijdens de Week van de Alfabetisering gelanceerd.
."))% !)" )#) )) !1) )) ) ) )#")) ") ")))# 2) ) ) ")%# !")# !) 1)) ) ) ) ) )"
) 2(
In de aanloop naar de Week vertelde Wendy van Dijk aan weekblad Vriendin over onzekerheden die zij vroeger had op het gebied van spelling en grammatica.
Pieter van den Hoogenband schreef in Skipr magazine de column ‘Cijfers, letters en bijsluiters’ over de zelfredzaamheid van laaggeletterden in de zorg.
Tania Kross verzorgde op Wereldalfabetiseringsdag in de Ridderzaal in Den Haag een muzikaal optreden. Eerder die dag overhandigde zij bij jeugdgezondheidscentrum Jong Florence Den Haag het boek ‘Hoe verzorg je een baby’ van uitgeverij Eenvoudig Communiceren.
Het Langste Gedicht van Nederland: is veel gezwoeg. Op school maak je goede vrienden die je een leuke tijd dienen. Hier heb ik
17 Tijdens het kinderevenement in Koninklijk Theater Carré in Amsterdam, de afsluiting van de Week van de Alfabetisering, verzorgde Dolfje Weerwolfje samen met Paul van Loon een optreden.
vriendschappen voor het leven gesloten en ik zal mijn vrienden nooit verloten. Een wereld zonder taal, is een wereld zonder leven. Wat zou een
18
Het Langste Gedicht van Nederland: wereld zonder woorden zijn? Geen woorden: met geluk, vriendschap en liefde. Geen woorden:
19
Hoogtepunten
Bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties Bedrijven activeren. Dat is het doel van onze bedrijvenaanpak gericht op negen branches waaronder de catering-, schoonmaak- en uitzendbranche. We maken concrete afspraken met bedrijven, brancheorganisaties en scholingsfondsen en stimuleren hen om laaggeletterdheid onder werknemers aan te pakken. Dit kunnen zij doen door te investeren in lees- en schrijfcursussen en die op te nemen in hun cao en vakopleiding. Bedrijven aan de slag Cateringbedrijf Sodexo gaf vanuit de afdelingen Communicatie en Personeel & Organisatie (P&O) het startsein voor een duurzame aanpak van laaggeletterdheid in al haar Nederlandse vestigingen. UMC Utrecht startte met de aanpak van laaggeletterdheid onder werknemers van het Facilitair Bedrijf. Uitzendbranche ABU en STOOF activeerden en stimuleerden hun ledenorganisaties om laaggeletterde uitzendkrachten beter te leren lezen en schrijven. Ook nam Start People de training Herkennen en doorverwijzen op in een opleiding voor intercedenten. Schoonmaakbedrijven ISS en Asito wierven samen meer dan tweehonderd cursisten onder hun werknemers. CSU bracht de aanpak van laaggeletterdheid extra onder de aandacht bij haar afdeling P&O. Belastingdienst Via het intranet riep de Belastingdienst haar receptiemedewerkers op om de e-learningmodule Herkennen en doorverwijzen voor baliemedewerkers te volgen. Frans Weekers (Staatssecretaris van Financiën) benadrukte het belang hiervan in een videoboodschap. Taalkracht voor bedrijven Het vernieuwde startpakket Taalkracht voor bedrijven is in het voorjaar gelanceerd. Het biedt handreikingen voor de aanpak van laaggeletterdheid op de werkvloer vanuit vijf invalshoeken: brancheorganisaties, hoger management, human resource management, communicatie en maatschappelijk verantwoord ondernemen. Aan de publicatie werkten diverse professionals uit het bedrijfsleven mee, zoals Bernard Wientjes (Voorzitter VNO-NCW), Ronald van Zetten (CEO Hema) en Harry Hendriks (CEO Philips Electronics Benelux).
om te schelden! Een wereld zonder pijn? Nee, Zelfs een wereld zonder woorden, is geen wereld zonder pijn. Als je later een goede baan wilt
20
Het Langste Gedicht van Nederland: krijgen, moet je eerst heel goed kunnen lezen en schrijven. Taal en rekenen is natuurlijk ook heel
21 Kinderen & jongeren Om laaggeletterdheid bij de toekomstige generatie volwassenen te voorkomen, is het belangrijk om een goede taalontwikkeling bij kinderen te waarborgen. Wij richten ons daarom op professionals die veel in aanraking komen met ouders en kinderen, zoals medewerkers in de jeugdgezondheidszorg (JGZ) en de kinderopvang. Wij stimuleren hen om laaggeletterdheid bij ouders te herkennen en ouders goede voorlichting te geven over het belang van voorlezen voor een optimale taalontwikkeling van kinderen. Taalkracht voor de jeugdgezondheidszorg De nascholing Taalkracht voor de jeugdgezondheidszorg informeert medewerkers over laaggeletterdheid, taalstimulering en gezondheidsvoorlichting. In 2011 is de cursus opnieuw geaccrediteerd als erkende nascholingscursus. De doelgroep van deze bijeenkomsten is bovendien uitgebreid van consultatiebureaumedewerkers (0-4 jaar) naar alle JGZ professionals (0-19 jaar). Tijdens een regiotour hebben wij onder andere nascholingen verzorgd in Overijssel, Friesland en Zuid-Holland. Magazine In de Week van de Alfabetisering verscheen het magazine Taalkracht voor JGZ professionals 0-4 jaar; een glossy met achtergrondartikelen, tips en praktische handreikingen over het voorkomen en verminderen van laaggeletterdheid en de rol van de JGZ professional. Met de hulp van GGD Nederland en ActiZ is dit magazine verstuurd naar alle JGZ organisaties in Nederland. Het begint met lezen Om (voor)lezen bij kinderen en ouders te stimuleren, nam Douwe Egberts (lid van Stichting Lezen & Schrijven) dit jaar in alle 750.000 gratis Sinterklaasboeken onze campagneboodschap Lees 15 minuten per dag op. Het bedrijf ontwikkelde bovendien een bijpassend lespakket voor 7.800 basisscholen. Schrijvers van de boeken waren dit jaar Ronald Giphart, Arjan Ederveen en Yvon Jaspers (lid van Het Forum AtotZ ).
belangrijk, als je niet weet wat 1+1 is , dan gaat het niet goed werken. Op school krijg je natuurlijk veel huiswerk, dat hebben de kinderen hier op
22
Het Langste Gedicht van Nederland:school wel gemerkt. Taal lezen en schrijven is niet het enige wat je op school doet, rekenen en
23 Overheid Gemeenten hebben de sleutel in handen om de hele geletterdheidsketen te bereiken en organisaties te stimuleren om het belang van taal centraal te stellen. Daarom ondersteunen wij gemeenten bij het opnemen van het belang van basisvaardigheden in hun beleid en begeleiden wij hen bij de uitvoering ervan. In 2011 ondersteunden wij de vijftig grootste gemeenten van Nederland (G50), twee Zeeuwse gemeenten en boden wij extra ondersteuning aan de Stadsregio Rotterdam, de regio West-Brabant en de gemeenten rondom Zwolle. Veranderingen in beleid In 2011 daalden de gemeentebudgetten voor inburgering, re-integratie en volwasseneneducatie. Daarnaast krijgen gemeenten vanaf 2013 te maken met veranderingen in beleid. De Wet Werken naar Vermogen is bijna een feit en de verantwoordelijkheid voor de JGZ en de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) komt bij gemeenten te liggen. Deze ontwikkelingen dwingen gemeenten tot het maken van belangrijke keuzes. Wij bedenken graag samen met gemeenten en andere betrokken partijen oplossingen om met minder middelen toch meer draagvlak te creëren voor het verankeren van de aanpak van laaggeletterdheid in beleid. Een voorbeeld van zo’n oplossing is het samenwerken van gemeenten met de Regionale Platformen Arbeidsmarkt. Bijeenkomsten Om lokale successen en kennis te delen organiseerden wij in 2011 diverse gemeentelijke bijeenkomsten. In de Stadsregio Rotterdam en Zwolle en omringende gemeenten ontbeten wij met de wethouders van Onderwijs, Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) en Sociale Zaken. In Zwolle brainstormden wij met René Paas (voorzitter van Divosa) en Theo Rietkerk (gedeputeerde van de provincie Overijssel). In Amsterdam ondersteunden wij de landelijke bijeenkomst Educatie werkt!. Hier waren wethouders en beleidsmedewerkers van de G50 aanwezig, alsmede Sociale Partners, het UWV WERKbedrijf, het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. De deelnemers volgden diverse workshops en programma’s. Wij waren ten slotte betrokken bij soortgelijke bijeenkomsten in onder meer Almere, Den Haag, Heerlen, Kerkrade, Medemblik, Deventer en Zutphen.
begrijpend lezen is wat je ook zeker moet !! Straat, Nette en Msn taal, het bestaat allemaal. Je krijgt een briefje waarop staat ik vind je leuk,
24
Het Langste Gedicht van Nederland: maar jij kan niet lezen en mensen liggen in een deuk. Ze zouden moet helpen en niet lachen de
25 Gezondheid Het belang om in de gezondheidssector laaggeletterdheid aan te pakken, groeit. Zorgverleners spelen een grote rol bij de structurele aanpak van laaggeletterdheid en de bevordering van gezondheidsvaardigheden. Iemand is gezondheidsvaardig wanneer hij informatie over gezond leven kan vinden, begrijpen én toepassen. Laaggeletterden maken relatief veel gebruik van zorg, maar hebben vaak moeite met het vinden van hun weg daarin. Herkennen en doorverwijzen Wij activeren zorgprofessionals om mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden te leren herkennen en hun voorlichting af te stemmen op deze groep. Als instrument hiervoor ontwikkelden wij dit jaar de herkenningswijzer Lees- en schrijfproblemen in de gezondheidssector, een handreiking voor medewerkers van de GGD en diverse trainingen. Toolkit voor huisartsen De Landelijke Huisartsen Vereniging (LHV) ontwikkelde een toolkit om laaggeletterdheid in de huisartsenpraktijk sneller te herkennen en hier goed mee om te gaan. Op 2 december nam Prinses Laurentien in de Ridderzaal in Den Haag het eerste exemplaar in ontvangst. Advies Gezondheidsraad Tijdens de Week van de Alfabetisering bracht de Gezondheidsraad het advies ‘Laaggeletterdheid te lijf’ uit. Hierin schetst zij het belang van de aanpak van laaggeletterdheid voor de gezondheid. Dit was de aanleiding voor een gesprek in debatcentrum De Balie. Deelnemers aan het gesprek waren de Nederlandse Patiënten Consumenten Federatie, zorgverzekeraar CZ, de Gezondheidsraad, een huisarts en Stichting Lezen & Schrijven. Alliantie Gezondheidsvaardigheden In 2011 werd Stichting Lezen & Schrijven voorzitter van de werkgroep communicatie binnen de Alliantie Gezondheidsvaardigheden. De werkgroep neemt initiatief in het agenderen van het belang van gezondheidsvaardigheden en activeert de leden van de alliantie om het bevorderen van gezondheidsvaardigheden structureel onderdeel te maken van hun beleid. In 2011 hebben inmiddels zestig gezondheidsorganisaties de intentieverklaring ‘Gezondheidsvaardigheden hoog op de agenda’ getekend.
wereld zit vol met pijn. Ik hou van vlinders in mijn buik, het voelt voor mij als een warme kruik. Soms zit ik heel de dag te schrijven, en lig heel de
26 Nationale Bellijn lezen en schrijven Via het gratis nummer 0800 023 4444 kunnen mensen die beter willen leren lezen en schrijven zich aanmelden voor een taalcursus in de buurt. Wij brengen het telefoonnummer onder de aandacht door middel van de mediacampagne via onder andere televisie en kranten. Ook staat het nummer op de herkenningswijzers en posters die wij verspreiden onder organisaties. In 2011 is er gemiddeld 848 keer per maand naar de Nationale Bellijn lezen en schrijven gebeld. In het eerste kwartaal lag dit gemiddelde hoger, namelijk op 1586 keer per maand. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat men toen nog via de bellijn de werkboeken Lees en Schrijf! kon bestellen. Ons voornemen is om deze werkboeken in 2012 weer via de bellijn te verstrekken. Het totaal aantal mensen dat via de bellijn hun interesse toonde voor een cursus lezen en schrijven, bedroeg dit jaar 838. Dit komt neer op gemiddeld 76 mensen per maand.
GdWoZiiZdeo^_c)(ZYZhiVe cVVgZZcXjghjhaZoZcZchX]g^_kZc#
Het Langste Gedicht van Nederland: nacht te peinzen. Mijn gedicht durf ik toch niet aan hem te geven, ik blijf later toch in mijn eentje
27 Online onderzoek Hoe bekend zijn inwoners van Nederland met laaggeletterdheid? Dat onderzocht TNS NIPO in december in opdracht van de stichting via een online onderzoek.
Welke vaardigheden mist iemand die niet goed mee kan komen in de samenleving? Meest genoemde vaardigheden:
Taalbeheersing (51%) Nederlands (25%)
(begrijpend) lezen (18%)
Normen en waarden (31%) Schrijven (18%)
Sociale vaardigheden (31%)
70% van de ondervraagden denkt dat minder dan 500.000 Nederlanders moeite hebben met lezen en schrijven
Bij welke mensen komen lees- en schrijfproblemen het meest voor? (meest genoemde antwoorden) Het zijn vooral mensen die …niet in Nederland geboren zijn (90%) …weinig onderwijs hebben gehad (84%) …dyslectisch zijn (77%)
7% weet dit aantal beter in te schatten: tussen 1 en 1,5 miljoen
60% van de ondervraagden heeft in de afgelopen 6 maanden (mogelijk) iets gezien, gehoord of gelezen over volwassenen die moeite hebben met lezen of schrijven 96% weet dat er organisaties zijn waar mensen informatie kunnen krijgen over het beter leren lezen en schrijven
In de meeste gevallen was dit via televisie, radio, krant of via persoonlijke ervaring
63%
20% daarvan weet organisaties
23% 14%
tv
landelijke dagbladen
2% van de ondervraagden zag, hoorde of las iets over het onderwerp via social media
radio
14%
eigen ervaring
te noemen die informatie geven over het onderwerp
Meest genoemde ‘instanties’: Gemeente: 19% Prinses Laurentien: 11% Postbus 51: 9% RO C: 8% Stichting Lezen & Schrijven: 7%
BRON: Het onderzoek is gehouden onder Nederlanders van 18 jaar en ouder. Basis: n=1.037 (TNS NIPObase).
leven. Het leven is een puzzel, het bestaat uit allemaal stukjes. Maar sommige mensen missen en stukje. Een stukje dat voor ons heel belangrijk
Het Langste Gedicht van Nederland: is. ze kunnen het vast wel, maar ze hebben het nooit kunnen leren. Het stukje van de puzzel
heeft een abc. het leren, schrijven en lezen hoort gewoon in het leven. Hopelijk heeft iedereen in de toekomst dat stukje gevonden. Een mens
4HHUKHN ZLW[LTILY
4,+,4)302
(4:;,9+(4
(34,9,
OHUK[LRLUPUNLUVWKLI\Z +L>LLRI\ZSLNKLTLLY KHURPSVTL[LYHM
>6,9+,5
/((. +,5/((.
+VUKLYKHN ZLW[LTILY 96;;,9+(4
),9.,5 67A664
)9,+(
40++,3)<9.
+PUZKHN ZLW[LTILY ;LSLNYHHM4LKPH5LKLYSHUK Z[LSKL L\YV HK]LY[LU[PLI\KNL[NYH[PZ [LYILZJOPRRPUN
Het Langste Gedicht van Nederland:
,05+/6=,5
.96505.,5
,,3+,
9LJVYK]VVYOL[3HUNZ[L .LKPJO[]HU5LKLYSHUK!
YLNLSZ
NYV[LKPNP[HSLZJOLYTLU VW(SVJH[PLZ+LU/HHN 9V[[LYKHTLU,PUKOV]LU ]LY[VVUKLU/L[3HUNZ[L .LKPJO[=HU5LKLYSHUK
A>633,
=YPQKHN ZLW[LTILY
/,5.,36
9,52<4
+L>LLRI\ZILaVJO[ ]LYZJOPSSLUKLHJ[P]P[LP[LU PU ]LYZJOPSSLUKLZ[LKLU
>VLUZKHN ZLW[LTILY =,536
/,,93,5
,\YVJVTTPZZHYPZ (UKYV\SSH=HZZPSPV\ TPUPZ[LY4HYQH]HU )PQZ[LY]LSK[LU 7YPUZLZ3H\YLU[PLU SHaLU]VVYVW0U[LYUH[PVUHS :JOVVSVM;OL/HN\L
,YaPQUWVSZIHUKQLZ\P[NLKLLSKIPQVUaLILaVLRLU
:\JJLZ]VSSL >LYLSKHSMHIL[PZLYPUNZKHN PU9PKKLYaHHS
32 Week van de Alfabetisering
5 september
6 september
7 september
Training Herkennen en doorverwijzen voor baliemedewerkers Belastingdienst Oost-Brabant, Eindhoven Aftrap Week van de Alfabetisering, Groningen
Bewustwordingstraining Flora Holland, Eelde
Voorleessessie met Androulla Vassiliou (eurocommissaris) op International School of The Hague
Taalkr8!-dag Lentiz Dalton Mavo, Naaldwijk
Start verkoop Leeslicht-boeken in CIGO-winkels, Breda
Aandacht voor laaggeletterdheid Lievensberg ziekenhuis, Bergen op Zoom
Kick-off Voorleesexpress, Medemblik
Gesprek ‘Laaggeletterdheid te lijf’, De Balie, Amsterdam
UMC Utrecht startte met aanpak laaggeletterdheid
Scherm met Het Langste Gedicht van Nederland, o.a. in Rotterdam
Het Langste Gedicht van Nederland: spreekt woorden elk in zijn eigen taal. Woorden vol troost, woorden die kwetsen. In straat- of
33 8 september
9 september
10 september
Marktactiviteit, Zwolle
Wereldalfabetiseringsdag, Ridderzaal, Den Haag
Inspiratiemarkt in samenwerking met Alliantie Gezondheidsvaardigheden, Woerden
Lancering ‘Hoe verzorg je een baby’, Jong Florence, Den Haag
Gerda Havertong zette handtekening als steun aanpak laaggeletterdheid, Enschede
Lancering magazine Taalkracht voor JGZ professionals 0-4 jaar, GGD Regio Twente
Training Herkennen en doorverwijzen bij Start People, Almere
Kinderevenement inclusief bekendmaking Het Langste Gedicht van Nederland in Koninklijk Theater Carré, Amsterdam
boekentaal. Woorden kun je zingen, beïnvloeden je gevoel. Maar ook woordeloos kun je iets zeggen, dan zeg je juist vaak een heleboel. In de
34
Inhoudsopgave
Het Langste Gedicht van Nederland: diepte van het Woord woont de kracht van al die met nieuwe woorden het gehele universum
35
Inhoudsopgave
transformeren zal. Met vleugels zult gij spreken om de verstomde muren te doorbreken. Opdat de mens eindelijk zal zijn een engel van licht.....
7YLZLU[H[PL (UP[H>P[aPLY
=6?:*907;( >PLIL]HUKLU,UKL
Rea
d er
T he
=LYZSHN]HUKL WYLTPuYLKVVY VUKLYHUKLYL 9;3)V\SL]HYK LU:OV^UPL\^Z
7YVK\JLU[ :HU-\4HS[OH
Het Langste Gedicht van Nederland:
)LaVLRLYZ VU[]PUNLU NVVKPLIHN TL[VHK]K ;OL9LHKLY
9LNPZZL\ZL 7H\SH]HUKLY6LZ[
*HZ[PUNKPYLJ[VY /HUZ2LTUH
(J[YPJL 4PY`HUUH]HU 9LLKLU
:[PJO[PUN 3LaLU :JOYPQ]LU 4HYNYLL[KL=YPLZ
(^HYK VU[^VYWLUKVVY 1LYVLU /LUULTHU
[ WK Verwerken in Infographic / Mindmap ] 2011 eerste editie Verfrissende aandacht voor belang van geletterdheid door anderen dan L&S.
3,;;,9
9LPUV\[/LSSLU[OHS
27 september Première Film Festival Utrecht Pathé Rembrandt in Utrecht
BEKRONING TAALAMBASSADEURS Samenwerking: productiemaatschappij Starsound Productions en Stichting Lezen & Schrijven www.lsfa.nl/awards (SSLWYVK\J[PLZ ^LYKLUNLSPQR[PQKPN TL[KLWYLTPuYLVW .VLK;=\P[NLaVUKLU Alle producties werden gelijktijdig met de première op GoedTV uitgezonden. QR- code teaser www.lsfa.nl
Awards
eerste Lezen & Schrijven Film Awards uitgereikt door H.K.H. Prinses Laurentien der Nederlanden, scenariste Marieke van der Pol, regisseuse Antoinette Beumer en acteur Barry Atsma. Presentatie Anita Witzier VOX Scripta van Wiebe van den Ende grote winnaar: drie vakprijzen bekroond: Beste Regie, Beste Acteur (Jim Deddes) en Beste Film. De award voor Beste Script: Liefde zonder meer van Lars Damoiseaux. Verslag première o.a. RTL boulevard en Shownieuws 'HÀOP/HWWHUYDQ5HLQRXW+HOOHQWKDOWZHHSXEOLHNVSULM]HQ GHVSHFLDOH7DDODPEDVVDGHXUVSULMVHQHHQ 30,-+,A65+,94,,9 stimuleringsprijs van Rotary Club Groningen Bel Campo.
3HYZ+HTVPZLH\_
Bezoekers ontvangen goody- bag met o.a. The Reader.
=6?:*907;( 1PT+LKKLZ 7YPQZ\P[YLPRLYZ! /2/7YPUZLZ3H\YLU[PLU KLY5LKLYSHUKLU ZJLUHYPZ[L4HYPLRL]HUKLY7VS
5LKLYSHUKZ -PST-LZ[P]HS
YLNPZZL\ZL(U[VPUL[[L)L\TLY HJ[L\Y)HYY`([ZTH ;HHSHTIHZZHKL\Y /LUKYPRKL2\IILY
38
Het Langste Gedicht van Nederland: zonder pijn. Twee woorden zijn het maar. Jij zei altijd: -Ik hou van jou-, maar nu, een koufront
39 Internationale ontwikkelingen Laaggeletterdheid is geen typisch Nederlands probleem. Vanaf het eerste begin onderhoudt Stichting Lezen & Schrijven contact met verwante organisaties in Europa en daarbuiten. Wij blijven hierdoor op de hoogte van actuele en relevante ontwikkelingen in het buitenland. Ervaringen elders blijken in toenemende mate een inspiratie voor de Nederlandse praktijk. Tegelijkertijd kijken buitenlandse organisaties met groeiende interesse naar de Nederlandse ketenaanpak van laaggeletterdheid. Prinses Laurentien Speciaal Gezant voor UNESCO In 2009 aanvaardde Prinses Laurentien de functie van Speciaal Gezant Geletterdheid voor Ontwikkeling voor UNESCO. Wereldwijd zijn 759 miljoen volwassenen analfabeet en gaan 72 miljoen kinderen niet naar school. Wij ondersteunen de prinses wanneer zij in deze functie haar nationale en internationale kennis en betrokkenheid op het gebied van alfabetisering inzet voor een geletterde wereld. Prinses Laurentien sprak in 2011 als Speciaal Gezant voor UNESCO onder andere op conferenties in Portugal, Duitsland, Schotland en China. European Basic Skills Network Stichting Lezen & Schrijven is een van de initiatiefnemers van het European Basic Skills Network (EBSN). Het netwerk telt 64 leden uit 34 landen en is in 2010 opgericht om de uitwisseling van kennis en ervaring op het terrein van volwasseneducatie en basisvaardigheden binnen Europa te verbeteren. De eerste algemene vergadering was op 27 juni 2011 in Vaduz, Liechtenstein tijdens de jaarlijkse ESBN conferentie. Daar is voor twee jaar een uitvoerende commissie benoemd en zijn statutaire afspraken gemaakt. Halverwege 2012 vindt de derde conferentie van het European Basic Skills Network plaats in Praag, Tsjechië. Europese High Level Group on Literacy Op initiatief van de Europese Commissie is op 1 februari 2011 de High Level Group on Literacy gelanceerd. Onder leiding van voorzitter Prinses Laurentien kwamen de leden in 2011 vijf keer bij elkaar om ontwikkelingen op het gebied van geletterdheid te analyseren vanuit een Europees maatschappelijk perspectief. Het eindrapport van de High Level Group wordt naar verwachting in september 2012 gepresenteerd.
klieft mijn leven, zeg jij erbij: -niet meer-. Twee woorden maar en keer op keer voel ik mij leeg, alsof ik niet besta. Twee woorden zijn het maar; ze
40
Financieel overzicht
:[PJO[PUN3LaLU :JOYPQ]LUÄUHUJPLY[OHHYHJ[P]P[LP[LUKVVYIPQKYHNLU]HU\P[KLWYP]H[L en publieke sector. Deze middelen zijn in sommige gevallen gedeeltelijk geoormerkt ]VVYZWLJPÄLRLWYVQLJ[LU6UZÄUHUJPLLSV]LYaPJO[IPLK[PUaPJO[PUKLÄUHUJPwSL situatie van de stichting per 31 december 2011. Voor de maand december zijn de verwachte baten en lasten opgenomen.
)HSHUZNLWYVNUVZ[PJLLYKWLYKLJLTILY (J[P]H
WYVNUVZL
YLHSPZH[PL
7HZZP]H
=HZ[LHJ[P]H =HZ[LHJ[P]H =SV[[LUKLHJ[P]H +LIP[L\YLU 6]LYPNL]VYKLYPUNLU UVN[LVU[]HUNLU ILKYHNLU 3PX\PKLTPKKLSLU 9HIVIHURLURHZ ;V[HHSHJ[P]H
,PNLU]LYTVNLU
=YPQILZ[LLKIHHY]LYTVNLU *VU[PU\{[LP[ZYLZLY]L )LZ[LTTPUNZYLZLY]L )LZ[LTTPUNZMVUKZ
,PNLU]LYTVNLU =SV[[LUKLWHZZP]H 2VY[SVWLUKLZJO\SKLU *YLKP[L\YLU )LSHZ[PUNLUWYLTPLZ 5VN[LIL[HSLU ILKYHNLU ;V[HHSWHZZP]H
¶
)HSHUZ
YLHSPZH[PL
WYVNUVZL YLHSPZH[PL
;VL]VLNPUNVU[[YLRRPUNILZ[LLKIHHY]LYTVNLU
WYVNUVZL
Het Langste Gedicht van Nederland: doen zo zeer... Hobby’s zijn leuk, hobby’s zijn woorden, hobby’s zijn schrijven. Maar als je niet
41
:[HH[]HUIH[LULUSHZ[LU
)H[LU\P[LPNLUMVUKZLU^LY]PUN :\IZPKPLV]LYOLKLULUHUKLYLU ;VLNLRLUKLZ\ZPKPLV]LYOLPK (M!LNHSPZH[PLYLZLY]L )H[LU *VSSLJ[LU 4HPSPUNHJ[PLZ *VU[YPI\[PLZ 5HSH[LUZJOHWWLU 3V[LYPQLU 6]LYPNLHJ[P]P[LP[LU
9LU[LIH[LU ;V[HHSIH[LU 2VZ[LU =LY^LY]PUNZRVZ[LU 6YNHUPZH[PLRVZ[LU
WYVNUVZL
ILNYV[PUN
¶
¶
)LZ[LKPUNLU 2VZ[LU[LUILOVL]L]HUKVLSZ[LSSPUN
;V[HHSILZ[LLKHHUKVLSZ[LSSPUNLU
:HSKVZ[PJO[PUNIH[LULUSHZ[LU
YLHSPZH[PL
;V[HHSILZJOPRIHHY]VVYKVLSZ[LSSPUN
;VL]VLNPUNVU[[YLRRPUN )LZ[LLKIHHY]LYTVNLU
kan schrijven zijn je hobby’s niet meer leuk. Dus is schrijven heel belangrijk. Want schrijven is een hobby en de woorden zijn dat ook. Met mijn
42
Raad van Toezicht, Bestuur en Team
Stichting Lezen & Schrijven bestaat uit een Raad van Toezicht, een Bestuur en een Team. Daarnaast werkt de stichting met een aantal freelancers.
Raad van Toezicht De leden van de Raad van Toezicht spelen allen in hun eigen vakgebied een toonaangevende rol, zijn begaan met maatschappelijke thema’s en erkennen het belang van geletterdheid. Met deze samenstelling kan de stichting haar reikwijdte vergroten en de impact van haar aanpak uitbouwen. De samenstelling van de Raad van Toezicht wordt iedere drie jaar geëvalueerd. De eerstvolgende evaluatie vindt plaats in april 2012.
Voorzitter Alexander Rinnooy Kan
Lid Wim Deetman
Kroonlid en voorzitter van Lid van de Raad van State de Sociaal Economische Raad en voorzitter van het Goede Doelen Platform
Lid Marianne van Leeuwen
Lid Lodewijk de Waal
Lid Raad van Advies InspirationWorks
Algemeen directeur van de Vereniging Humanitas
De stichting onderschrijft de maatschappelijke normen voor ‘goed bestuur’. De Commissie Code Goed Bestuur voor Goede Doelen (Commissie Wijffels) presenteerde die normen in juni 2005 in haar advies. Dit advies bevat belangrijke punten voor onderhoud en versteviging van maatschappelijk vertrouwen in goededoelenorganisaties. Met de opsplitsing in bestuur en toezicht in 2009 voldoet Stichting Lezen & Schrijven aan alle gestelde eisen.
Het Langste Gedicht van Nederland: handen beeld ik de woorden uit. Praten is jammer genoeg niet voor mij weggelegd. De regen tikt
43
Bestuur +LZHTLUZ[LSSPUN]HUOL[)LZ[\\YPZNLIHZLLYKVWKLILOVLM[LHHUZWLJPÄLRLL_WLY[PZLVW OL[NLIPLK]HUZ[YH[LNPLO\THUYLZV\YJLZLUÄUHUJPwUIPUULUKLVYNHUPZH[PL+L(SNLTLLU KPYLJ[L\YOLLM[KLZWLJPÄLRL[HHRVTSLPKPUN[LNL]LUHHUKLVYNHUPZH[PL+LZHTLUZ[LSSPUN van het Bestuur wordt iedere twee jaar geëvalueerd en indien nodig aangepast.
Voorzitter H.K.H. Prinses Laurentien der Nederlanden
Secretaris Désirée van Gorp
Penningmeester Herbert Seevinck
Human Resources Floris Recourt
Lid Linda Hovius
Speciaal Gezant UNESCO, voorzitter EU High Level Group on Literacy, auteur Mr Finney, oprichter en voorzitter Missing Chapter Foundation, communicatieadviseur milieuzaken diverse organisaties
Hoogleraar International Business Strategy en associate dean of degree programs aan Nyenrode Business Universiteit
Partner van Mijksenaar Wayfinding, een ontwerpbureau voor routing en bewegwijzering
Eigenaar van Mr Floris Recourt Consulting, verbonden aan Quist Executive Coaches en lid van de Ledenraad van het Koninklijk Instituut voor de Tropen
Zelfstandig bestuursadviseur, lid van de adviesraad Nationale Stichting De Nieuwe Kerk, lid van de Raad van Toezicht van het Frans Hals Museum in Haarlem en lid van de Taskforce Talent naar de Top
op de ruit. Tranen omdat ik nog nooit wat heb gezegd. Woorden op papier en in mijn hand. Elke dag lees ik toch de krant. Woorden, oh zo be-
44 Team Het team bestaat uit professionals met uiteenlopende expertise, maar met eenduidige toewijding, enthousiasme en daadkracht. In 2011 versterkten Eloise Bruinink, Linda Glebbeek, Rik Visschedijk, Hester Tammes en Svenja Westerduin het team op tijdelijke basis. Joëlle Koning, Renate Koers-Engelen, Kiki de Ranitz en Ilse Zandbergen hebben de stichting verlaten. Wij danken allen voor hun inzet. Per 1 februari 2012 verwelkomen wij Madelon Gravesteijn-Baans als communicatiemanager. Directiewisseling Op 1 oktober 2011 verliet Algemeen directeur Margreet de Vries na zeven jaar dienstverband de stichting. Ook directeur Paul Mosterd is elders aan de slag gegaan. Noortje de Bruijn heeft hun taken als directeur ad interim waargenomen. Per 1 maart 2012 zal Merel Heimens Visser als Algemeen directeur aantreden. Merel werkte eerder als adjunct-directeur bij de Haagse vestiging van de Leidse universiteit, als directeur bij de Kennisalliantie Zuid-Holland en als MT-lid bij het ministerie van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie. Zij is ook als expert uitgezonden naar het secretariaat van de Europese Commissie.
Het Langste Gedicht van Nederland: langrijk voor mij, voel ik me toch altijd vrij. Samen met mijn kleinkinderen. Over en weer brieven
45
Themamedewerker Thomas van Arendonk
Themamanager Erik van Beek
Themamanager Soler Berk
Directiesecretaresse Carina Bouwman
Themamedewerker Stefan Leliveld
Themamanager Marlies Olthuis
Themamanager Marjolein Roes
Communicatiemedewerker Eline Tullener
Secretaresse Madeleine Wansink
Communicatiemedewerker Minke van Welsem
Freelancers Anne Bos, Willemien Free, Merijn van Grieken, Annelies Jacobs, Aart Kleijer, Maaike Linssen, Clarine van Ommeren, Martine van der Pluijm, Philip Verzellenberg en Joep Witteveen.
schrijven, verhaaltjes lezen en zo een beetje bijblijven. Dat is belangrijk voor mij! Lezen kan de wereld mooi maken. Slechte boeken zijn te laken.
46
Colofon
Den Haag, januari 2012 Uitgave: Stichting Lezen & Schrijven Fotografen: Sebastiaan ter Burg, Jelmer de Haas, Daniël Kröll, Sander Tullener, Jan Wille Vormgeving: WK-Ontwerpers, Den Haag Druk: De Swart, Den Haag Papier omslag: Invercote 350 g/m2 Papier binnenwerk: On- Offset 145 g/m2
Stichting Lezen & Schrijven Lange Voorhout 19 2514 EB Den Haag Telefoon: 070 302 26 60 Fax: 070 302 26 61 E-mail:
[email protected] Website: www.lezenenschrijven.nl KvK: 27263438 Rabobank: 16.21.52.256 Volg ons ook op:
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, MV[VRVWPLTPJYVÄSTVMVW^LSRL^PQaLKHUVVRaVUKLYZJOYPM[LSPQRL[VLZ[LTTPUN]HUKLKPYLJ[PL]HU Stichting Lezen & Schrijven.
Scan the code and read about The Reading and Writing Foundation in English.
Het langste gedicht van Nederland: Schrijven is ook je emotie laten gaan. Heb je het verstuurd, dan komen ze eraan. Ook lezen
