Calamiteiten met waterschade tot gevolg Een calamiteit komt meestal op een onverwacht moment. Mensen zijn vaak niet voorbereid en weten niet hoe te handelen. Daarom is naar voorbeeld van een Amerikaans model van de National Task Force on Emergency Response, een inititatief van het Federal Emergency Management Agency, het Getty Conservation Institute en het National Institute for the Conservation of Cultural Property het ‘waterschadewiel’ voor het Nederlandse veld ontwikkeld. Deze is in 1999 als kerstgeschenk van het ICN aan alle museale instellingen gestuurd.
Het gaat hier in het bijzonder om de eerste hulp bij waterschade. De teksten zijn uitvoerig besproken met specialisten uit het veld. De verwachting was dat je door dit wiel in je hand te nemen en door er aan te draaien je de kennis op spelenderwijs eigen kon maken. Niet ieder beschikt over dit ‘speeltje’. Misschien wil iemand wel zijn eigen ‘speeltje’ maken. Om deze reden wordt dezelfde tekst nog eens via de collectiewijzer verspreid.
Waterschade. Wat nu? Handel binnen 48 uur! Bij overstroming, lekkage, brand, storm of door gesprongen leidingen treedt waterschade op. Water beschadigt museumvoorwerpen, vernietigt ze soms zelfs. Volg de acties en tips op binnen 48 uur na het optreden van de ramp of noodsituatie, anders is het meestal te laat. Eerst volgen de acties en dan volgt de informatie over eerste hulp en tips voor specifieke collecties. Beschouw deze tips als ‘EHBO’.Raadpleeg altijd zo spoedig mogelijk de deskundige, die verantwoordelijk is voor de veiligheid van mensen en van het gebouw, en erkende restauratoren voor de veiligheid van uw collectie.
1
-
-
Bespreek de informatie zo snel mogelijk en zo vaak mogelijk met medewerkers. Iedereen moet in staat zijn de tips op te volgen. Wacht niet tot er echt een noodsituatie is. Vul de alarmnummers vandaag nog in. Controleer ze elk half jaar. Zorg voor een calamiteitenplan. Maak nu al (financiële) afspraken met deskundigen en restauratoren voor het geval dat u een beroep op ze moet doen. Veiligheid boven alles! Evacueer mensen onmiddellijk uit het gebouw als de verantwoordelijke autoriteit daartoe opdracht geeft.
Algemeen alarmnummer … Brandweer … Politie … Ambulance … Dokter/ziekenhuis/EHBO … Directeur (dienstdoend gezag) werk … Hoofdverantwoordelijke voor de veiligheidszorg … Hoofdverantwoordelijke voor de collecties … Lokale/regionale rampbestrijdingsdienst … Lokale/regionale Rode Kruis … Verzekeringsmaatschappij … Tussenpersoon verzekeringen … Restauratiespecialisten … … … Acties Eerste actie als u een calamiteit verwacht. Mensen gaan voor. Help vooral kinderen en invaliden. Laat een aangewezen persoon de hoofdkraan en schakelaars (water, gas, elektriciteit) controleren en zonodig afsluiten. Denk aan de gevolgen: uitvallen van alarm, liften, klimaatregelingen. Breng unieke voorwerpen in veiligheid. Dicht ramen af of gebruik tape tegen glasbreuk. Verplaats voorwerpen bij ramen en in kelders naar watervrije plekken: bij overstroming: naar hogere verdiepingen; bij zeer zware storm: niet naar zolder. Pak kasten, stellingen e.d. in met plastic folie en watervaste tape. Haal voorwerpen van buiten naar binnen of zet ze vast. Neem gegevens mee van: personeel, verzekeringen, inventaris, instanties. Bij een calamiteit: veiligheid boven alles.
2
Blijf kalm en stel mensen gerust. Wijs op gevaren en risico’s. Ga na of er schade is aan het elektrische systeem. Let op vonkontladingen, defecte of beschadigde draden en de geur van verbrande isolatie. Zet de hoofdschakelaar uit als dat zonder risico kan. Meld de problemen aan het elektriciteitsbedrijf. Sluit het water af. Gaslucht of een sissend geluid? Open een raam en verlaat onmiddellijk het gebouw. Laat het gas bij de hoofdkraan afsluiten door iemand die weet hoe dat moet. Blijf van lichtknopjes en andere schakelaars af. Door het minste vonkje kan het gas ontploffen. Bel onmiddellijk het gasbedrijf. Ga niet terug in het gebouw vóór het officieel veilig is verklaard. Aan de slag, op veilige afstand. Verzamel het personeel op veilige afstand, verdeel taken en stel prioriteiten op voor de werkzaamheden om alles in veiligheid te brengen. Zet een ‘commandocentrum’ op met kantooruitrusting en zorg voor bereikbaarheid en communicatie. Zorg voor een veilige, afsluitbare eerste-hulp-ruimte met afsluitbare kasten, ventilatoren, tafels, niet roestende rekken, plastic folie, stopcontacten, droogmaterialen en schoon water. Neem contact op met beredderingsbedrijven en restauratoren. Benoem een contactpersoon voor de media. Alleen deze verstrekt informatie. Bekijk de financiële mogelijkheden: verzekering, overheidsbijdragen, andere financiële bronnen. Veiligheidssystemen moeten functioneren. Aan de slag in en om het gebouw. Delen van het gebouw kunnen verontreinigd zijn. Ga het gebouw niet binnen zonder veiligheidsmaatregels. Probeer bouwkundig gevaarlijke situaties op te heffen. Ondersteun zo nodig losgeraakt materiaal. Verwijder puin van de vloer, maar let op authentiek materiaal. Voorkom schimmel. Streef naar 45% RV bij een temperatuur die niet hoger is dan 20°C. Stel bij warm weer de airconditioning zo koud mogelijk in. Behalve na brand, dan is er kans op verspreiding van roet. Zet bij koel weer en lage vochtigheid de ramen open. Ventileer, behalve bij schimmelvorming.
3
Laat de verwarming zoveel mogelijk uit. Verwijder stilstaand water. Gebruik regelbare ontvochtigingsapparatuur als alles nat is geworden. Droog stapsgewijs tot de juiste vochtigheidsgraad. Te droog maken of te snel drogen is niet goed. Documentatie Maak een eerste rondgang langs alle getroffen plekken, zodra het veilig is. Maak een conditiebeschrijving voor u voorwerpen verplaatst. Gebruik goed beeldmateriaal om de staat van collecties en gebouw te registreren. Maak toelichtende teksten bij het beeldmateriaal. Stel iemand aan om te onderhandelen met verzekeringsexperts om de besluiten vast te leggen en voor het in veiligheid brengen van de voorwerpen. Leg elke stap in het bergings- en herstelproces vast: fotografeer, schrijf op of spreek in op een bandje.
Redding en berging van de collecties. Laat onbeschadigde voorwerpen op hun plaats als het veilig is. Breng ze anders naar veilige, klimaatgecontroleerde ruimtes, buiten de loop- of rijroutes; registreer alles. Als er nergens een droge plaats is, bescherm dan alle voorwerpen met plastic folie. Doe eerst de bruiklenen en onbeschadigde voorwerpen. Houd natte en vochtige voorwerpen zo nodig in dezelfde toestand. Zoek alle stukjes van gebroken voorwerpen bij elkaar en label ze. Controleer voorwerpen dagelijks op schimmelgroei en corrosie. Hanteer de voorwerpen, zodra schimmel wordt aangetroffen, met de grootste zorg en isoleer ze onmiddellijk. Schade-inventarisatie. Overleg met de verzekeringsexpert ter plekke kan nodig zijn voordat actie ondernomen wordt. Maak een ruwe schatting van de soort materialen en voorwerpen die beschadigd zijn en van de omvang en de aard van de schade. Snelheid is geboden: een gedetailleerde evaluatie kan het in veiligheid brengen van de voorwerpen vertragen. Ga de kwaliteit van de veiligheidssystemen na. Houd de veiligheid van het personeel en de collecties goed in het oog.
4
Houd schimmelvorming, de RV en de temperatuur in de gaten. Registreer hoe lang alles nat is geweest. Goede documentatie van de schade is van belang voor de verzekering en draagt bij aan een snelle afwikkeling. Zie ook onder Documentatie. Prioriteiten bij het in veiligheid brengen. Bepaal prioriteit niet per voorwerp, maar volgens de kwetsbaarheid van materialen voor water. Maar let ook op: Registratie van personeel en financiën, inventaris, standplaats en databases; Voorwerpen die de doelstellingen van de instelling ondersteunen, die kostbaar, uniek of onvervangbaar, van belang voor onderzoek en in het vakgebied toonaangevend zijn, het meest worden gebruikt of onbeschadigd in veiligheid kunnen worden gebracht; Bruiklenen.
Historische gebouwen: algemene tips. Overleg vóór het reinigen van monumenten en historische gebouwen met instellingen voor monumentenzorg, een restauratiearchitect, en een onderzoeker van historische binnenruimten. Verwijder (stilstaand) water uit kelders. Overleg met een bouwfysisch en constructietechnisch ingenieur vóór het wegpompen van water; bij hoge grondwaterstand kan pompen het inzakken van de fundering of het breken van vloeren tot gevolg hebben. Verwijder doorweekt isolatie- of ander materiaal en niet-historische afwerking. Ondersteun los pleisterwerk met triplex en houten steunpalen (T-klampen). Droog stapsgewijs met regelbare ontvochtingingsapparatuur. Vermijd superdroge lucht. Inventariseer losse voorwerpen en decoratieve elementen.
informatie over eerste hulp en tips voor specifieke collecties. Eerste conserverende maatregelen. Handel binnen 48 uur! Tips voor het stabiliseren en drogen van diverse collecties -
Neem zo snel mogelijk contact op met een erkend restaurator. Pak eerst de meest belangrijke collectieonderdelen aan.
5
-
Vries, als het kan, voorwerpen in die niet binnen 48 uur drogen.
Reddingsmethoden Doorschieten is een vel papier leggen tussen pagina’s van een boek of een stapel losse bladen. Gebruik om vocht te absorberen ongekleurd vloeipapier, papieren handdoeken, keukenrolpapier. Gebruik zo nodig ook nog polyetheen-, polyesterfolie (= folie in de rest van de tekst) of siliconenpapier ter voorkoming van aaneenplakken of afgeven van kleuren. Drogen aan de lucht vraagt een koele ruimte met een lage luchtvochtigheid en een goede luchtcirculatie. Zet absorberend materiaal onder de voorwerpen. Vervang dit als het nat geworden is. Droog voorwerpen zo mogelijk op plastic rekken om verdamping te bevorderen. Bij drogen in een ruimte kan zeer droge lucht het gebouw ingepompt worden en de meeste vochtige lucht weggezogen. Dit is een methode voor niet-historische ruimten met vochtig geworden niet-museale collecties. Voor gevoeliger voorwerpen kan wel een stapsgewijze en gecontroleerde droging plaatsvinden in een plastic tent die over deze voorwerpen is geplaatst. Invriezen is een methode als voorwerpen niet binnen 48 uur kunnen drogen en als het materiaal het verdraagt. Het invriezen stabiliseert de collecties maandenlang; het voorkomt schimmelvorming, het uitlopen van inkt en kleurstoffen en vormverandering van voorwerpen. Een vrieshuis is het beste, maar een huishouddiepvriezer kan ook. Een koelwagen houdt alles voor een paar uur koel genoeg om schimmelvorming te voorkomen. Spoelen van vuil of modderig geworden voorwerpen gebeurt met een zachte straal schoon, koel, stromend water of door ze in een bak water te bewegen. Gebruik een spons of zachte doek om modder en puinresten voorzichtig af te vegen. Vacuüm drogen (‘thermisch drogen’): voorwerpen worden gedroogd in een ruimte, die vacuüm gezogen kan worden, vaak bij temperaturen boven 37° C. Vacuüm drogen wordt op grote schaal toegepast, het gaat langzamer dan vriesdrogen, maar is minder duur. Er is kans op vervorming, op schade aan materialen zoals dierenhuiden (leer en perkament) en filmmateriaal en op versnelling van het verouderingsproces. Vriesdrogen: voorwerpen worden gedroogd in een vacuümkamer bij een temperatuur onder het vriespunt om zwelling en vervorming tegen te gaan. Deze methode geeft bevredigende resultaten o.a. bij boeken, archivalia en glanzend papier.
Hieronder volgen tips gericht op speciale collecties Boeken en papier Boeken Houd het boekblok gesloten als afspoelen nodig is. Vochtige boeken: zet ze opstaand onder een hoek van 90° open neer. Laat ze drogen aan de lucht.
6
Natte boeken: leg ze vlak neer op een schoon oppervlak. Schiet niet meer dan 20% van het boek met absorberend materiaal door. Vervang dit. Vries te veel aan boeken binnen 48 uur in, gewikkeld in folie in stevige kratten. Maak de kratten niet te vol. Papier Laat losse vellen of kleine stapeltjes vlak aan de lucht drogen. Schiet ze door met absorberend materiaal. Vouw geen losse vellen uit of haal aan elkaar geplakte niet los van elkaar. Bij te veel materiaal: Schiet ze door per vel of stapel met folie, leg ze in stevige kratten en vries ze in. Elektronische informatiedragers Magnetische media Draag bij het hanteren van magnetische banden handschoenen. Maak geen krassen op de band. Gebruik geen gemagnetiseerde gereedschappen/scharen. Maak bij het kopiëren regelmatig de aandrijving en de opname-,weergavekoppen schoon ter bescherming van de apparatuur. (Geluids)banden De cassette houdt banden normaal gesproken schoon en droog. Bij beschadiging van banden: Neem ze uit de cassette, spoel vuile nog opgespoelde banden af met schoon, lauw water en leg ze neer om op vloeipapier aan de lucht te drogen. Zet ze weer in de cassette en kopieer de banden. Diskettes Verwijder het omhulsel en leg de diskette in schoon, gedestilleerd water. Droog de diskette af met een niet-pluizende handdoek. Plaats de diskette in een nieuw omhulsel en kopieer de diskette. Foto’s Verwijder foto’s uit hun hoes of lijst. Bewaar wel alle informatie. Spoel ze indien nodig voorzichtig af met koud, schoon water. De beeldzijde niet aanraken, zelfs niet met vloeipapier. Laat foto’s aan de lucht drogen met plastic knijpers aan een lijn met de beeldlaag naar boven op niet afgevend absorberend papier. Zorg ervoor dat ze elkaar niet raken. Als er te veel foto’s zijn die onmiddellijk aandacht behoeven, kies dan uit de volgende mogelijkheden: 1. Houd foto’s niet langer dan 48 uur in een container met koud, schoon water, waaraan een fikse scheut formaline is toegevoegd. Laat ze daarna aan de lucht drogen. 2. Vries ze in. Voeg zo mogelijk folie tussen alle foto’s. Vries glasnegatieven niet in, maar laat ze met tussenruimte drogen.
7
Ingelijste voorwerpen Schilderijen Breng schilderijen over naar een veilige ruimte. De schilderijenrestaurator kan deze uit de lijst halen en langzaam laten drogen. Bij snel drogen knappen de lijsten uit elkaar. Maak ze niet los van hun spieramen. Leg natte schilderijen horizontaal neer met de goede kant naar boven. Zorg er voor dat niets het verfoppervlak raakt. Vermijd direct zonlicht. Werk op papier en foto’s, achter glas Raadpleeg een papier/fotorestaurator. Haal het werk in een veilige, droge ruimte uit de lijst, tenzij het aan het glas geplakt zit. Laat het met de beeldzijde naar boven langzaam drogen. Zorg ervoor dat niets de beeldzijde raakt. Laat vastgeplakt werk in de lijst met het glas naar beneden drogen.
Keramiek/steen/metaal Keramiek Laat keramiek aan de lucht drogen. Verwijder water uit voorwerpen. Leg gebroken of gebarsten keramiek met zoutafzetting of oude reparaties in een schone, transparante polyetheen zak voor latere behandeling. Sluit de zak af en controleer de inhoud op schimmelgroei. Steen Dep stenen voorwerpen met een glad oppervlak zachtjes af en laat het aan de lucht drogen. Dep voorwerpen met een ruw oppervlak of een afwerkingslaag niet af, maar laat ze op een plastic rek of op een schone handdoek aan de lucht drogen. Metaal Werk met handschoenen aan. Spoel, spons en dep metaal af en laat het aan de lucht drogen. Laat metaal met een afwerkingslaag direct aan de lucht drogen. Houd schilferende oppervlakken horizontaal. Meubelen Houten meubelen Spoel of spons het oppervlak zachtjes schoon. Dep met vloeipapier. Langzaam laten drogen aan de lucht. Laat gebladderde of geschilferde verf langzaam opdrogen zonder eerst vuil of vocht te verwijderen.
8
Houd fineer tijdens het drogen met gewichten en klemmen op zijn plaats. Leg er iets tussen ter bescherming. De afwerkingslagen kunnen wit uitslaan; dit behoeft niet direct aandacht. Gestoffeerde meubelen Spoel modder voorzichtig weg. Verwijder kussens, zittingen en loszittende stukken en droog deze met doeken aan de lucht. Vervang natte. Dep het hout en laat het langzaam drogen aan de lucht. Natuurhistorische preparaten Beschermende kleding, handschoenen en een masker gebruiken, omdat ze giftige stoffen kunnen bevatten. Dierenhuiden voor studiedoeleinden en opgezette dieren Niet direct aanraken. Langzaam aan de lucht laten drogen of invriezen.
Botanische preparaten Alleen bij noodzaak spoelen. Herbariumvellen doorschieten en drogen in persen. Herbariumdozen openen en langzaam aan de lucht drogen. Vloeistofpreparaten De potten met preparaat zetten in dichte polyetheen bakken met een bodempje alcohol tegen schimmelgroei op de potten. Geologische voorwerpen Een restaurator raadplegen. Organische materialen Leer en (ongelooide) huiden Met schoon water de modder afspoelen, afsponzen, uit laten druipen, het overtollige water wegdeppen, in vorm brengen met ongekleurde handdoeken/vloeipapier en aan de lucht laten drogen. Veel leer is goed in te vriezen en te vriesdrogen. Manden Afspoelen, uit laten druipen, overtollig water wegdeppen, in vorm houden met ongekleurde handdoeken/vloeipapier en langzaam aan de lucht laten drogen. Regelmatig het absorberend materiaal vernieuwen. Been, schelp, ivoor
9
Spoelen, uit laten druipen, overtollig water verwijderen. Langzaam laten drogen op vloeibladen op roestvrije roosters. Textiel Natte textiel altijd in zijn geheel ondersteunen bij verplaatsen, niet stapelen, niet vouwen als het te fragiel is. Spoelen, vlak neerleggen, overtollig water opzuigen met schone handdoeken of vloeipapier. Zoveel mogelijk in de oorspronkelijke vorm laten drogen. Textiel met uitlopende kleurstoffen onder water houden tot een textielrestaurator is geraadpleegd. Binnen 48 uur binnenshuis met behulp van ontvochtigers/ventilatoren laten drogen. Bij te veel materiaal: Binnen 48 uur inpakken in folie met zo min mogelijk vouwen en invriezen. Leg extra folie tussen textiel met uitlopende kleurstoffen. © 1999 Instituut Collectie Nederland, Postbus 76709, 1070 KA Amsterdam Het ICN aanvaardt geen verantwoordelijkheid voor de wijze van toepassing
10
