BRUSSEL LEEST WANDELINGEN
“ELLE EST LAIDE. FLAMANDE, BLONDE, ET NE SAIT PAS SON ÂGE.”
2
BRUSSEL LEEST WANDELINGEN ! ELLE EST LAIDE. FLAMANDE, BLONDE, ET NE SAIT PAS SON ÂGE.
Inleiding Brussel is een stad, die literatuur ademt. De aanwezigheid van de hertogen van Brabant (van de 11de tot de 15de eeuw) werkte het verblijf van allerhande kunstenaars in de hand, waaronder (brood)schrijvers. Hertog Jan I schreef trouwens zélf gedichten (Harba Lorifa). Het prestige van de hertogen van Bourgondië lonkte, en onder keizer Karel verbleef Erasmus in de stad. De vele kloosters beschikten over bibliotheken vol boeken, die in zowel interne als externe scriptoria werden overgeschreven. De 19de eeuw bracht een hernieuwde belangstelling voor Brussel. Heel wat mensen, waaronder ook behoorlijk wat schrijvers, wilden per se het slagveld van Waterloo bezoeken en logeerden in Brussel. Na de omwenteling van 1830 kreeg België een uiterst liberale grondwet. Én het land werd neutraal. Bij onrusten in het buitenland zakten dan ook heel wat mensen af naar ons landje. De opstanden van 1848 (in heel Europa), de coup van president Bonaparte die zich vanaf 1851 keizer Napoleon III noemde in Frankrijk en de FransDuitse oorlog van 1870 zijn maar enkele van de redenen voor een grote toestroom van politieke vluchtingen in Brussel. Daaronder waren ook vele schrijvers, zoals Victor Hugo.
RE RAI LITE ELING D WAN ET M IDS! IOG D U A
Maar er was nog iets. In België werd het auteursrecht van buitenlandse uitgeverijen en kunstenaars niet erkend. Dat zorgde ervoor dat er in Brussel enorm veel piraatdrukken ontstonden. Verhalen van de grootste (buitenlandse) schrijvers werden schaamteloos herdrukt, zonder toestemming en zonder betaling van enig honorarium. Deze uitgaven waren spotgoedkoop en veroorzaakten daardoor in heel Europa de sluiting van (bona fide) uitgeverijen. Schrijvers als Balzac of Hugo pochten met deze piraatversies, die immers voor de nodige naambekendheid zorgden. Anderzijds betekende dit ook dat Belgische schrijvers vaak geen uitgever vonden. In plaats van betaald te worden voor hun werk, moesten schrijvers juist vaak zélf opdraaien voor de kosten van het drukken en verzenden van hun werk. Pas nadat verdragen werden gesloten met ondermeer Frankrijk, werd het voor Belgische (Brusselse) uitgeverijen en drukkerijen interessant om ook werk uit te geven van auteurs van eigen bodem. Trouwens: pennenvruchten van Nederlandstaligen (o.m. Conscience) werden al veel vroeger verspreid dan het werk van Franstalige Belgen. Het mag tenslotte opmerkelijk heten dat Brussel vandaag de dag op internationaal vlak geen literaire rol van betekenis meer speelt. Niettegenstaande onze stad én de Nato én de belangrijkste instanties van de EU huisvest, zijn er maar bitter weinig thrillers, ‘whodunits’ of andere kaskrakers waarin Brussel zelfs nog maar wordt vernoemd. We hopen dat hierin snel verandering mag komen.
Je staat op het punt om te gaan wandelen. Maar ben je eigenlijk niet zo’n kaartlezer? Laat je dan verrassen door onze literaire wandeling met audiogids! Met een MP3-speler word je meegenomen op een historische audiotour, langs belangrijke Brusselse plaatsen, markante auteurs en boeiende boeken. De MP3-spelers zijn vanaf 17 september 2012 gratis te ontlenen in Café het Goudblommeke In Papier (Cellebroersstraat 55 – ook in het weekend) of in het VGCadministratiehuis (Emile Jacqmainlaan 135 – kantooruren).
3
BRUSSEL LEEST WANDELINGEN ! ELLE EST LAIDE. FLAMANDE, BLONDE, ET NE SAIT PAS SON ÂGE.
Deze wandeling vertrekt aan het Metrostation Madou, waar we uitgang 2 nemen. De trap rechts nemend, wandelen we rechtdoor tot aan het mooie Barricadenplein (zie plan ). Bijna halfweg de cirkel vind je aan de gevel van nr. 4 een gedenkplaat: Victor Hugo woonde hier. Maar de man zal niet zo’n al te beste herinneringen bewaard hebben aan dit pand. Zijn echtgenote overleed er in 1868. En ook zijn kamermeid viel tegen: dat kan je lezen in het citaat in de titel die naar haar verwijst. En niettegenstaande de overheid beweerde dat er niets gebeurd was, meldde Hugo dat hij op een nacht in 1871 in zijn woonst werd belaagd. Er werden stenen door het raam gekeild, en een paar dagen later werd de bekende schrijver vriendelijk verzocht om België te verlaten. De man had zich immers, tegen de afspraken in, ingelaten met de politiek door “Napoléon Le Petit” te schrijven. Bovendien had de Belgische staat toen net asiel geweigerd aan de overwonnenen van de Parijse commune, waarop Hugo hen prompt asiel aanbood in zijn woonst op het Barricadenplein. Wandel even door en neem dan de eerste straat links, de Zavelputstraat (zie plan ). De grote poort die je op de rechterkant ontwaart, is de toegang tot de jeugdherberg Jacques Brel. Een paar stappen verder, aan dezelfde straatkant, vind je ter hoogte van nr. 24 opnieuw een gedenkplaat die ons wijst op het feit dat Michel de Ghelderode, “seigneur du Zavelput et autres lieux” hier nog een tijdje hee! gewoond.
Barricadenplein © Brukselbinnenstebuiten
Loop de straat ten einde, en draai aan de Koningsstraat rechts in. Steek aan de lichten naar links over. Draai je even om en kijk richting centrum. Ongeveer halfweg het stukje Koningsstraat vóór de Congreszuil staat het statige Astoriahotel (zie plan ) op een renovatie te wachten. In 1926 was de Ierse Nobelprijswinnaar James Joyce hier te gast. Als je wil kan je aan de Finance Tower even het metrostation Kruidtuin (zie plan ) induiken. Boven de sporen werd enkele jaren geleden een tegelkunstwerk in azulejos aangebracht, dat hulde brengt aan de Portugese schrijver Fernando Pessoa. Zorg wel dat je over een geldig vervoerbewijs beschikt als je het kunstwerk wilt bekijken.
Kruidtuin © Tijl Vereenooghe
Indien je naar Pessoa bent gaan kijken, ga dan langs dezelfde weg terug naar de begane grond en loop verder de Kruidtuinlaan af. Na het volgende kruispunt, net voorbij Passage 44, bevindt zich de hoofdingang van de Facultés Universitaires Saint-Louis (zie plan ). Toen dit eind 19de en begin 20ste eeuw nog een college was studeerden hier heel wat zonen uit de begoede burgerij. Yvan Gilkin (een latere voorzitter van La Jeune Belgique – een vereniging van Franstalige Belgische schrijvers), Emile Verhaeren, Michel de Ghelderode en Jacques Brel hebben er school gelopen. Verhaeren bleek echter geen al te goede leerling te
4
BRUSSEL LEEST WANDELINGEN ! ELLE EST LAIDE. FLAMANDE, BLONDE, ET NE SAIT PAS SON ÂGE.
zijn. Le Grand Jacques al helemaal niet. De Brussels Brontë Society organiseert nu in de lokalen van de universiteit enkele malen per jaar een voordracht of filmprojectie over de zusjes Brontë.
Martelaarsplein © Tijl Vereenooghe
De volgende straat links is de Broekstraat. Draai deze in. Aan de rechterkant zal je de ingang van de spoedafdeling van het Sint-Jansziekenhuis (zie plan ) opmerken. Deze verzorgingsinstelling huisde oorspronkelijk aan het SintJansplein, maar diende in de loop van de 19de eeuw naar hier uit te wijken. Hier werd Charles Baudelaire in 1866 opgenomen met de eerste symptomen van syfilis. Omdat hij vloekte als een ketter, diende de ziekenzaal na zijn vertrek opnieuw gewijd te worden. Men kon voor de verbitterde schrijver niets meer doen. Ook Arthur Rimbaud kwam in dit ziekenhuis terecht, nadat zijn vriend Paul Verlaine hem met een pistoolschot verwond had. Rimbaud was al snel weer buiten, maar de wonde zou hem nadien nog verschillende weken bedlegerig maken. Loop de Broekstraat door tot aan het eerste kruispunt, neem dan links en opnieuw de eerste rechts. Je staat nu in de Kanonstraat. Tot voor een paar tientallen jaren kwam in deze straat de Vertinnersgang uit. De gang inspireerde Louis Paul Boon tot het welbekende “Vergeten Straat”. Wanneer je de Kanonstraat doorgelopen bent, sla dan rechts de Koolstraat in en neem wat verder de straat naar links, zodat je op het Martelaarsplein (zie plan ) uitkomt. Tegenover de ingang van het kabinet van de Vlaamse Minister-President staat een sober monumentje ter ere van Jenneval, o!e Louis Dechet, een acteur uit Lyon. Hij speelde in de Muntschouwburg in 1830, en schreef de eerste versie van onze Brabançonne. Nadat hij sneuvelde in de buurt van Lier kreeg hij op dit plein een laatste rustplaats. Op de hoek van het plein met de Peterseliestraat vind je de boekenwinkel Quartiers Latins Kanonstraat. Toen Xavier Hanotte in de jaren 1990 zijn roman “De Secrètes Injustices” schreef, verzon hij op deze plek een politiecommissariaat, waar zijn hoofdpersonnage werkte. Aan de overkant van het plein vind je op nr. 22 het Franstalige Théatre des Martyrs. Verlaat het plein opnieuw richting Koolstraat en sla daar naar links in. Je loopt nu langs het Galleria Inno-grootwarenhuis. Toen Karl Marx in 1845 in Brussel arriveerde logeerde hij er nog in een hotelletje, dat later gesloopt werd om er het warenhuis te bouwen naar de plannen van Horta. Een gebouw dat in 1967 door brand werd vernield. Draai in de Nieuwstraat even rechts in en neem vervolgens de eerste straat links. Bedenk dat in 1831 in de Nieuwstraat
Théatre des Martyrs © Kevin van Campenhout
5
BRUSSEL LEEST WANDELINGEN ! ELLE EST LAIDE. FLAMANDE, BLONDE, ET NE SAIT PAS SON ÂGE.
Joseph Boex werd geboren. Hijzelf hee! geen enkele literaire verdienste, maar zijn zonen Joseph en Sérafin wel. De wereld kent hen beter als Rosny ainé en Rosny jeune. Beiden stonden aan de wieg van de Académie Goncourt die nog steeds een jaarlijkse prestigieuze literaire prijs uitreikt. Rosny ainé is het best bekend van “La Guerre du Feu”. Loop de Nieuwbrugstraat door. Aan de Adolphe Maxlaan steek je over en blij! rechtdoor gaan. In dit stukje straat woonde Yvan Gilkin als kind. Later beschreef hij het huis en de straat. Een fraai beeld was het niet. In het huis moest je voor elke kamer trapjes op. De verf op de gevels bladderde af, en aan de rivierkant (de Zenne stroomde hier in de buurt) waren de muren óf zwart of droesembruin uitgetrokken. Wandel door tot aan de Emile Jacqmainlaan, en draai daar rechts in. Wat verder zie je aan de rechterkant de opvallende gebouwen van het Théatre National (zie plan ). Dit stukje straat was vroeger de Brusselse ‘Fleet Street’: naast elkaar vond je hier de redacties van De Standaard, het Laatste Nieuws en de Pourquoi Pas. Schrijvers als Filip de Pillecijn, Jan Walravens, Raymond Brulez of George Garnir verdienden hier hun dagelijks brood.
Dexiatoren © Kevin van Campenhout
Ga tot aan de Kleine Ring, en neem naar rechts tot aan het Rogierplein, dat we in wijzerzin verkennen te beginnen met het Sheratonhotel (zie plan ). In dit gebouw, dat één van de realisaties is uit het beruchte Manhattanplan van eind jaren ’60 en begin jaren ’70, situeert Jean-Louis Baronian een gruwelijke moord in “La Nuit, aller-retour”. Vlak naast het torengebouw staat het mooie New Siru-hotel. In 1872 stond op deze plek het hôtel Liégeois, waar Paul Verlaine onderdak vond nadat hij Rimbaud in Londen in de steek had gelaten. Maar hij kon niet zonder zijn vriend, en dus schreef hij hem van hieruit een telegram met de vraag om ook naar Brussel te komen. Later, veel later, zou ook Jeroen Brouwers hier nog logeren. Hij was net in dienst gekomen bij uitgeverij Manteau, en in afwachting van een geschikt appartement, mocht hij op hotel logeren. Maar Angèle Manteau was niet erg opgezet toen ze vernam dat hij de kamer, én hetzelfde bed, met zijn verloofde deelde(mei ’68 moest nog komen). De huidige Dexiatoren (zie plan ) vervangt de vroegere Rogiertoren, die de meeste Brusselaars beter kennen als de Martinitoren. In dat complex was ondermeer het Théatre National gevestigd. Toen Marguerite Yourcenar toegelaten werd als corresponderend lid van de Académie, zou de ceremonie in dit theater doorgaan in aanwezigheid van koningin Fabiola. « Tous les souvenirs qui me rattachent à Bruxelles sont venus me faire fête », schreef Yourcenar ontroerd. De Rogiertoren kwam er in de plaats van het eerste Noordstation. Van hier vertrok Angèle Manteau per trein naar
6
BRUSSEL LEEST WANDELINGEN ! ELLE EST LAIDE. FLAMANDE, BLONDE, ET NE SAIT PAS SON ÂGE.
de allereerste boekenbeurs in de Antwerpse Stadsfeestzaal (1932), enkele koffers vol met boeken achter haar aansleurend. Ziet u het zich al doen? Aan de overkant van het Sheratonhotel vind je het Crowne Plaza Hotel (zie plan ), dat lange tijd bekend stond als het Palace Hotel. Dit was de plek waar heel wat sterren logeerden wanneer ze naar Brussel kwamen. Eén van die velen was Georges Simenon. De Luikse veelschrijver situeert er een deel van Le Locataire, over een man in geldnood, die in het hotel een man opmerkt met een tas vol cash, hem volgt op de trein naar Parijs en hem onderweg de schedel inslaat. Eventueel kan je nog even het metrostation Rogier induiken. Op de tussenverdieping, daar waar je tram 25 en 55 kan nemen, werd een kunstwerk van Pjeroo Roobjee aangebracht. Die won in 1966 de Leo J. Krynprijs, die sinds de oorlog werd uitgereikt door uitgeverij Manteau. “De nachtschrijver” is één van de weinige boeken die Roobjee hee! geschreven. Deze wandeling zit erop. Je kan van het Rogierplein makkelijk naar het vertrekpunt van één van de andere wandelingen, of naar een ander punt van de stad trekken.
COLOFON Deze wandeling werd ontwikkeld door Klare Lijn vzw, Passa Porta vzw, Koninklijke Bibliotheek van België en Muntpunt bib (de Hoofdstedelijke Bibliotheek Brussel) in het kader van het Cultureel Erfgoedforum Brussel. Het Cultureel Erfgoedforum Brussel wil de verhalen van de stad Brussel vertellen en doet hierbij beroep op samenwerking tussen verschillende Brusselse partners (organisaties, verenigingen, individuen). Meer info over het Cultureel Erfgoedforum: www.erfgoedbrussel.be of tel (0)2 563 05 82 Meer info over Klare Lijn vzw: www.klarelijn.be Meer info over Passa Porta: wwww.passaporta.be Meer info over Koninklijke Bibliotheek van België: www.kbr.be Meer info over de Brusselse bibliotheken: www.bruno.be Copyright: VGC Cultureel Erfgoedforum — Erfgoedcel Brussel Tekst: Jan Dorpmans (Klare Lijn) Foto’s: Kevin van Campenhout (VGC Erfgoedcel), Pascal Vandelanoitte, Philippe Debroe, Tijl Vereenooghe (erf-goed.be), Brukselbinnenstebuiten Grondplan: CARTO uitgeverij Vormgeving: Annelies Vaneycken (Trans-ID)
at ings nw
eg
Kon
ee
st
ht ac Staa rtste rstr.
Con
On
Parle m straaentst
gres
lstr. Poo
straa
t
Chokierplein
t
straa
kruis
en IJzer
rdstr. Kte. Noo
weg es n Vlaams ve Leu Parlement r He
at
entl
Natieplein
stra
Reg
ogss
traa
Parlement
aan
t
weg
Kon. Circus
MADOU
s t r.
t
aa
de
c rri
ss ht
. str
st-
to
ings Kon at stra PAR K
str.
ch t rri straa e d kruis On IJzeren
Wet
traat
ed Er Vrijheidsplein
t
at
t r.
nt
we
Om
inds
straa
ads
L eu ve n se
Ha
Barricadenplein gs n eli
Hert
oni ë n s
ings
nk
K ol
t
tr.
r tst
l aa n
ien
gres
tsbl
-laa
eim
lpu
Bew
t
gs-
stra ings Kon
Voo rl
opig
Staa
raat
n
ffsh
ve
Congresplein
stra
at
ra
Sint-Goedele & Sint-Michielskathedraal Tr e u r e n b erg Jo
tr. nss iaa Par
Ko
Houtmarkt
r.
nst
ië lon
-
at
ings stra
Kon at
w
ebou
aat listr
deng
Arca
Rivo
Van derm -str. eulen
t B an ks tr aa t B an ks tr aa
ne
se
Mu sin
stra
at
laan
-
hec o o ibo
Za
lius
Con
st
ilée
cho
t
traa
Gal
at
Vesaliusgebouw
er s
es rki
Congreszuil
Lig de
stra
Pos stra tat
at ra
Po
st
-
st
at tra ens Gro
g 44 rgan Doo
Pac
m J de . de B - s t r a Ber rou a Pac gey cho t hec ck ven -str ola aat an
Bis
listra
Me
n
aa -l
j
str.
Lin stra néat
-str .
e est
Gin
aat r. st ns
t Be Mer cier
Sint-Goedeleplein
Ma
Lo k
Rivo
Esplanadegebouw
Or at be o r i ë rg
on m rl
ai
e w o u d st ra at
St.-Goedelevoorplein
aan ri nl Kard .
le
lar i j s t ra a t
Spanjeplein ©CARTO uitgeverij
Keize
str
at
Wild
gia
och
j
Ko nin gsg ale ri
ega leri j
Co
lle
T’S
ns e
Eé nm nm a an nin gin rkt sstr. n ide
Hu
a s at
lae erc
Ka
rg
str
at tr a ms su
Be
t aa
Nationale Bank
de
es
berg
ren
str .
.-
Gesù
ersstr.
at tra
Ko
rm
ren
re
t traaS t
ens
op Le he dik Pre
ekstr Bro
Kano
t aa tr ks ant
ra
n ho uw ers s
St.-Hubertusgalerij
Sto
cieto
Ves a
rsst
Bria l Schaarbeeksepoort monts
n
Finan
Dwa
Drukp
o rm tr. Wa Ar en be rg st
laa
raa
straat
pss
uin
t
KRUIDTUIN
Leuv ense plein
r.
u La
an
Tribune -str.
naa
Pri n gal seneri j
Bee
ang
aat str As n s tra
at
aan
oe
Br edi
old
Warm oes ber g
str aat
Kom
ala
traa
-st
Noord-
str
at
ins
lon
an
Zil
stra
cht
aat
idt
idtu
ers Drukp at -stra
ildk
org
t aa rdl mb o Da n
An
jeli
ere
Ro
aat
Ni
ver
len
ngra
str
Gil
-straat
Wol ve
nd
r.
f s h e im la
upe
Za
nst
Noord
Kre
str .
illo
traat
elie
n-
Sch
ogi erd o
n str
weu Ni zen
at
tra
t
Bou
igings
ht
ns
De enst Mu r. nt
Kool s t r a a
t
B is c h o f
at Martelaarsplein
Om m Congres -str egang aat
staa
Van Orley -str.
at
at
cus
Ve r e n
ws
tra
er s
eu
aa
-l
ax M e ph
ol
Ad
Du
ive
ols
tra
Kru
an
Kruidtuin
ia R egi n
Kon
aat str
ers
iet t-P Sin nko t
Ko
tra
nd els ga ler ij
rac
Pri
K. R
rkt Ma
n laa ain qm Jac ile Ém t straa sBrui d
r.
ij s
t
est
tor
ncis
dv
s traa
Inno
ker
in id t u
ug
Pet
eng
St.-Jan
Kru
rra
Ha
Wo lv
Ble
Finisterrae
ss
n Vic
frie
Kru
aan
iel
laa
God
rusl Laza
t
N do oor org dan g
aa
br
iste
ich
str
-M
uin
City 2
l se
Fin
idt
-Fra
rweg
Spoo
Victoria Regina -plantsoen
Kruidtuin
Sint
St.-
che
w-
n slaa
Me
St.
r.
Fin is str; tère
Kru
est
eu
K. Rogierpl. St.-La zaru s ROGIER
els
Me ch VGC
aan
u azar
rkl
St-L
we
at
Bol
aat
tra
JACQMAIN
Ni
str
ins
ten
pel
aar
Po
isv
A. Bertu lot
M.
Kru
Voor - stra uitgang at
BRUSSEL LEEST WANDELINGEN ! ELLE EST LAIDE. FLAMANDE, BLONDE, ET NE SAIT PAS SON ÂGE.
-str .
7
© CARTO uitgeverij
Download meer literaire wandelingen op www.erfgoedbrussel.be of op de websites van onze partners.
