Brussel leest wandelingen
“Brussel is een plezierige stad”
2
Brussel leest wandelingen — Brussel is een plezierige stad
Inleiding Brussel is een stad, die literatuur ademt. De aanwezigheid van de hertogen van Brabant (van de 11de tot de 15de eeuw) werkte het verblijf van allerhande kunstenaars in de hand, waaronder (brood)schrijvers. Hertog Jan I schreef trouwens zélf gedichten (Harba Lorifa). Het prestige van de hertogen van Bourgondië lonkte, en onder keizer Karel verbleef Erasmus in de stad. De vele kloosters beschikten over bibliotheken vol boeken, die in zowel interne als externe scriptoria werden overgeschreven. De 19de eeuw bracht een hernieuwde belangstelling voor Brussel. Heel wat mensen, waaronder ook behoorlijk wat schrijvers, wilden per se het slagveld van Waterloo bezoeken en logeerden in Brussel. Na de omwenteling van 1830 kreeg België een uiterst liberale grondwet. Én het land werd neutraal. Bij onrusten in het buitenland zakten dan ook heel wat mensen af naar ons landje. De opstanden van 1848 (in heel Europa), de coup van president Bonaparte die zich vanaf 1851 keizer Napoleon III noemde in Frankrijk en de FransDuitse oorlog van 1870 zijn maar enkele van de redenen voor een grote toestroom van politieke vluchtingen in Brussel. Daaronder waren ook vele schrijvers, zoals Victor Hugo.
re rai lite eling d wan et m ids! iog d u a
Maar er was nog iets. In België werd het auteursrecht van buitenlandse uitgeverijen en kunstenaars niet erkend. Dat zorgde ervoor dat er in Brussel enorm veel piraatdrukken ontstonden. Verhalen van de grootste (buitenlandse) schrijvers werden schaamteloos herdrukt, zonder toestemming en zonder betaling van enig honorarium. Deze uitgaven waren spotgoedkoop en veroorzaakten daardoor in heel Europa de sluiting van (bona fide) uitgeverijen. Schrijvers als Balzac of Hugo pochten met deze piraatversies, die immers voor de nodige naambekendheid zorgden. Anderzijds betekende dit ook dat Belgische schrijvers vaak geen uitgever vonden. In plaats van betaald te worden voor hun werk, moesten schrijvers juist vaak zélf opdraaien voor de kosten van het drukken en verzenden van hun werk. Pas nadat verdragen werden gesloten met ondermeer Frankrijk, werd het voor Belgische (Brusselse) uitgeverijen en drukkerijen interessant om ook werk uit te geven van auteurs van eigen bodem. Trouwens: pennenvruchten van Nederlandstaligen (o.m. Conscience) werden al veel vroeger verspreid dan het werk van Franstalige Belgen. Het mag tenslotte opmerkelijk heten dat Brussel vandaag de dag op internationaal vlak geen literaire rol van betekenis meer speelt. Niettegenstaande onze stad én de Nato én de belangrijkste instanties van de EU huisvest, zijn er maar bitter weinig thrillers, ‘whodunits’ of andere kaskrakers waarin Brussel zelfs nog maar wordt vernoemd. We hopen dat hierin snel verandering mag komen.
Je staat op het punt om te gaan wandelen. Maar ben je eigenlijk niet zo’n kaartlezer? Laat je dan verrassen door onze literaire wandeling met audiogids! Met een MP3-speler word je meegenomen op een historische audiotour, langs belangrijke Brusselse plaatsen, markante auteurs en boeiende boeken. De MP3-spelers zijn vanaf 17 september 2012 gratis te ontlenen in Café het Goudblommeke In Papier (Cellebroersstraat 55 – ook in het weekend) of in het VGCadministratiehuis (Emile Jacqmainlaan 135 – kantooruren).
3
Brussel leest wandelingen — Brussel is een plezierige stad
Voor deze wandeling spreken we af in de lokettenzaal van het Centraal Station (zie plan 1). Zowel Oscar Van den Bogaert als Kamiel Vanhole verwezen in hun werk naar de volksverhuizing die hier elke ochtend en avond plaatsvindt wanneer tienduizenden pendelaars zich naar kantoor begeven, of zich opnieuw huiswaarts spoeden. Geert Van Istendael gaf zijn ongezouten mening over de pastichearchitectuur aan de overkant van het nieuwe plein vóór de hoofdingang, terwijl Luc Deflo een politie-inspecteur naar bewijzen liet zoeken in één van de toiletten van het station. Dat deze schrijver niet vaak de trein neemt mag blijken uit het feit dat tijdens de zoektocht de treinen boven het hoofd van de inspecteur denderden... Terwijl iedereen toch weet dat de treinen hier onder iedereen doorrijden! Daal de brede trappen tegenover de loketten af en wandel tot het einde van de galerij, waar je naar rechts buiten gaat. Neem dan de enkele trapjes aan je linkerkant, die naar de mooie Bortiergalerij leiden. Zeker het eerste deel is zeer stemmig, én al sinds de opening van de galerij ingepalmd door antiquariaten.
Magdalenakapel © Pascal Vandelanoitte
Wandel nu de straat af naar beneden, voorbij de oude Magdalenakapel (zie plan 2), waarvan Karel van de Woestijne vond dat ze “weliswaar allesbehalve schoon (is). Het mist allen stijl. Het is binnen en buiten bouwvallig”. Toen Van de Woestijne dit in 1922 schreef, was de Magdalenasteenweg nog een drukke winkelstraat met huizen aan beide kanten. Toen Brussel culturele hoofdstad was in 2000, werkten verschillende schrijvers aan “Bloem in Brussel”. Jean-Baptiste Baronian beperkte zich daarin tot een opsomming van de winkels die er op dat moment nog waren ... Aan de fontein op het Agorapleintje (zie plan 3) zit burgemeester Karel Buls te genieten van de aandacht. De man, die zijn sjerp aan de wilgen hing in december 1899, werd afgebeeld met een boek in de hand. Deze erudiete burgervader schreef onder meer “L’esthétique des Villes”, als reactie op de grootheidswaanzin van Leopold II. Buls was ook heimelijk verliefd op de in Elsene wonende Marguerite Poradowska (meisjesnaam Gachet) die door huwelijk een tante was van de Pools-Britse Joseph Conrad, en die zelf ook een aantal boeken heeft geschreven. Stap achter het standbeeld, naast de helling naar de ondergrondse parkeergarage, het Spanjeplein op. Je kan er moeilijk naast het standbeeld van Don Quichote en Sancho Panza kijken. Het is een kopie van een deel van een groots monument dat in Madrid staat, en werd ons geschonken door de Spaanse staat. Cervantes is in de Spaanse Nederlanden (Brussel?) geweest, want op de terugtocht naar Spanje werd zijn schip in 1575 geënterd en alle opvarenden
4
Brussel leest wandelingen — Brussel is een plezierige stad
krijgsgevangen genomen. Pas vijf jaar later kwam hij opnieuw vrij, maar door schulden raakte hij weer opgesloten, ditmaal in Madrid. Tijdens zijn gevangenschap schreef hij zijn beroemde Don Quichote, en het was een absoluut schot in de roos. Omdat er veel andere schrijvers verhalen rond de zelfverklaarde ridder begonnen te verzinnen, besliste Cervantes om zelf óók een vervolg te schrijven waarin de held uiteindelijk sterft. Cervantes smaakte dan wel de genoegdoening van een kaskraker te hebben geschreven, hij stierf niettemin in grote armoede.
interieur van de Sint-Goedelekathedraal © Kevin van Campenhout
Neem links van het standbeeld de kleine doorgang naar de Bergstraat. Daar zie je aan de linkerkant een reeks pastichegevels waarachter zich het Huis van de Notarissen (zie plan 4) bevindt. Daar had je tot na de eerste wereldoorlog het oude hotel Den Grooten Spiegel (Au Grand Miroir), waar van 1864 tot 1866 Charles Baudelaire verbleef. Hij was wegens schulden gevlucht uit Frankrijk en zou de Belgen uiteindelijk ook al geen al te warm hart toedragen. Getuige daarvan zijn postuum uitgegeven nota’s onder de titel “Pauvre Belgique”. Wandel de Bergstraat op. Naar het schijnt was dit in de middeleeuwen dé plek waar zich kopiisten hadden gevestigd: mensen die in hun mooiste handschrift andere handschriften kopieerden. Een werk van lange adem, waardoor boeken in die tijd natuurlijk quasi onbetaalbaar waren. De middeleeuwse teksten van de “Abele Spelen”, die in de nabijgelegen Albertina berusten, zouden uit deze straat afkomstig zijn. Aan de lichten steken we rechtdoor over. Net op de hoek, boven de deur van de Arenbergstaat nr. 80, kan je de groene herdenkingsplaat zien, die herinnert aan het verblijf van Eduard Douwes Dekker in deze buurt. De oud-assistentresident van het Indonesische Lebak was in 1859 teruggekeerd in Europa en had zijn intrek genomen in een klein hotelletje, Au Prince Belge. Hij woonde er op de mansardeverdieping met een kapot dakraam en beschikte er, putje winter, over een halve schop kolen per dag. En toch schreef hij in amper een paar weken tijd een boek dat een siddering door de (Nederlandse) natie zou laten gaan: “Max Havelaar of de koffij-veilingen der Nederlandsche Handel-Maatschappij”, een regelrechte beschuldiging van het corrupte koloniale systeem. Iedereen kent wel het verhaal van Saidja en Adinda, maar wie kent de parabel van de Japanse steenhouwer nog? Uitdrukkingen als Barbertje moet hangen of Droogstoppel kennen we zeker, maar wie weet nog dat dat allemaal uit de Havelaar komt? Dekker vond trouwens dat Brussel een plezierige stad was (is). We draaien nu rechts af, steken over zoals het hoort en begeven ons naar de kathedraal (zie plan 5). Naast het gotische bouwwerk bevindt zich het ... Sinter-Goedelevoorplein (tja ...). Ter hoogte van nr. 19 bevinden zich nu de kantoren van
Sint-Goedelekathedraal © Pascal Vandelanoitte
5
Brussel leest wandelingen — Brussel is een plezierige stad
Petercam, een ‘onafhankelijk financieel adviseur’. In de 19de eeuw stond hier het gore hotelletje waar de staatsveiligheid Karl Marx van zijn bed plukte, om hem in de Amigo in verzekerde bewaring te brengen. De staatsgevaarlijke Marx diende onverwijld het grondgebied te verlaten. Mysticus Jan van Ruusbroec heeft de kathedraal nog weten bouwen. Achteraan het koor vind je trouwens nog een portret van hem. In “Groetjes uit Brussel” situeert Jeroen Brouwers een passage in deze kerk: het hoofdpersonage beleeft er een romantisch moment met zijn nichtje, Femmeke. De naam verwijst naar één van de hoofdpersonnages uit Multatuli’s “Woutertje Pieterse”. David Van Reybroeck beschrijft in “Slagschaduw” het bevreemdende moment toen hij van het kerkkoor in de woning van de conciërge kwam, en er – zo goed als in de kerk – champagne dronk. Ga de kathedraal uit en begeef je in de richting van de groene, gehurkte figuur naast de nationale bank (zie plan 6). Steek daar opnieuw de Pachecolaan over en blijf de helling afwandelen. Het gebouw met de groene raamkozijnen, een deel van de Hogeschool Universiteit Brussel (HUB) (zie plan 7), wandel je voorbij zodat je in de Warmoesberg terechtkomt. Een goeie honderd meter verder vind je op nr. 57, op je rechterkant, een fraai gebouw waarin ooit een bank huisde. Vandaag wordt dit deels beschermde gebouw door de Nationale Bank van België gebruikt als bibliotheek, met één van ’s lands belangrijkste verzamelingen werken over de economie. Ga het gebouw gerust even binnen wanneer de deur open is! Museum van de Nationale Bank © Pascal Vandelanoitte
Het gebouw ernaast, nr. 55, was in 1843 nog het adres waar uitgeverij Mertens onderdak had gevonden. Hier kon je ondermeer terecht voor een abonnement op “Le magasin pittoresque”, een roofdruktijdschrift. Het échte tijdschrift, dat het eerste geïllustreerde tijdschrift in Frankrijk was, werd gedrukt in Parijs (tussen 1833 en 1860). Maar in Brussel werd het ‘herdrukt’ zonder dat er auteursrechten betaald werden. Vandaar dat de Brusselse variant veel goedkoper over de toonbank ging dan de officiële versie. Draai op je stappen terug en volg de Warmoesberg nu aan de overkant van de straat. Tegenover de ‘groene’ HUB heb je ook het t’Serclaesgebouw. Toen de universiteitsbibliotheek onlangs van Koekelberg naar deze plek verhuisde, vond men er een boek uit de 17de eeuw terug waarin enkele fragmenten van een tekst van Jacob van Maerlant van omstreeks 1270 verstopt zaten. Op nr. 13 naast het enorm smalle poortje, huisde in de jaren 1920 nog uitgever A.A.M. Stols, die zijn luxueuze uitgaven na de beurskrach van 1929 niet meer verkocht kreeg. Zijn toenmalige manusje-van-alles, Angèle Manteau, toen 21 jaar oud, trok haar stoutste schoenen aan. Ze nam de zaak
6
Brussel leest wandelingen — Brussel is een plezierige stad
over en startte een algemene importboekenhandel van Nederlandse, Duitse en Engelse boeken. Een jaar later verhuisde ze naar de Arenbergstraat 34, vlak om de hoek. Daar zette ze haar eerste stappen in het uitgeverswereldje. Wandel de Sint-Hubertusgalerijen (zie plan 8) in. Op je rechterkant zie je het Théâtre des Galeries waar tijdens WOII Fernand Crommelynck stukken regisseerde. Draai tegenover het bekende koffiehuis Mokafé rechts in, de Prinsengalerij in. Het centrale gedeelte aan de linkerkant is de bekende boekenwinkel “Tropismes”. Boven die zaak (die toen nog een café was) woonde Juliette Drouet, de minnares van Victor Hugo. Haar voornaamste taak bestond er in om het kattengeschrift van Hugo in het net over te pennen. Gemiddeld zo’n ... 80 bladzijden per dag! Op het einde van de Koningsgalerij (eigenlijk helemaal voorin, want op nr. 1) ging einde september 2011 het MLM open. Dit Museum van de Literatuur en het Manuscript is een bijhuis van het MLM te Parijs, en eigendom van een verwoed verzamelaar die vindt dat zijn collectie aan een zo breed mogelijk publiek dient te worden getoond.
Sint-Hubertusgalerijen © Pascal Vandelanoitte
In het tweede gedeelte, in de Koninginnegalerij tegenover chocolatier Neuhaus, bevindt zich de Taverne du Passage. Jan Greshoff kwam hier bijna elke dag (in de jaren dertig van de 20ste eeuw) om er de laatste nieuwtjes te horen. En vermits iedereen wist dat deze schrijver/journalist hier dagelijks kwam, kwamen ook heel wat andere Nederlandse én Vlaamse schrijvers naar hier. We citeren even uit “Arm Brussel” van Geert van Istendael: “Zo zat in de keurige literaire Taverne du Passage in de Hubertusgalerij Jan Greshoff tijdens het interbellum ‘broek na broek’ te verslijten, doorgaans omringd door vrienden als du Perron, Menno Ter Braak, Adriaan van der Veen, Adriaan Roland Holst, Jan Slauerhoff, Maurice Roelants, Jan van Nijlen en wie van zijn schrijvende, schilderende, uitgevende tijdgenoten niet?” Op het einde van de galerij steken we de Grasmarkt over en nemen de Heuvelstraat tot op de Grote Markt (zie plan 9). “Zonder overgang staat ge op de wonderbare Grote Markt. Gij kijkt rond, verbluft, want hier zijn vergaderd meesterstukken van architecturale kunst”, schreef Karel Van de Woestijne in “Lemen Torens”. Victor Hugo schreef aan zijn echtgenote: “Chère amie, je suis ébloui de Bruxelles, ou pour mieux dire de deux choses que j’ai vues à Bruxelles : l’hôtel de ville avec sa place, et Sainte Gudule.”
Grote Markt © Philippe Debroe
Hugo, die op nr. 26-27 woonde, was niet de enige die het marktplein bewonderde. Erasmus schreef al in de 16de eeuw over het mooie stadhuis. Ook Marx zal hier z’n ogen wel uitgekeken hebben. Hij kwam, tegenover het appartement van Hugo, voordrachten houden in het huis De Zwaan.
7
Brussel leest wandelingen — Brussel is een plezierige stad
In 1971 ontmoetten Jeroen Brouwers en Willem Frederik Hermans elkaar voor het eerst (en het laatst) in het stadhuis. Aan de overkant gaf Baudelaire een aantal spreekbeurten in het Broodhuis. Er kwamen maar een paar toehoorders opdagen. Een daarvan was Camille Lemonnier, toen nog een kind. Lemonnier zou later de Belgische Zola worden genoemd. (Georges) Rodenbach bestempelde hem als Le Maréchal des Lettres.
Voormalig hotel Aux Neuf Provinces © Pascal Vandelanoitte
Neem het straatje links van het Broodhuis, steek de Grasmarkt opnieuw over en ga de Korte Beenhouwersstraat in. Ongeveer halfweg vind je met wat geluk de Schuddeveldgang, waar het Koninklijke Marionettentheater Toone (zie plan 6) onderdak heeft gevonden. Michel de Ghelderode heeft zelfs een aantal stukken geschreven voor dit theater. Op het einde van de straat is op de linkerhoek Aux Armes de Bruxelles gevestigd. In 1942 gaf Angèle Manteau hier een diner om de winnaar van de allereerste Leo J. Krynprijs te vieren. Die winnaar was Louis Paul Boon, met “De Voorstad Groeit”. Draai links de Beenhouwersstraat in en neem de eerste straat rechts (voorbij het doodlopende straatje). Je loopt nu recht op Muntpunt toe (zie plan K). Op het moment dat deze wandeling wordt uitgeschreven, is dat nog een bouwwerf en bevindt de bibliotheek zich nog aan de overkant van de Muntschouwburg. De huidige nederlandstalige hoofdbibliotheek van Brussel opende pas in 1977 de deuren, na een fusie van de bibliotheken van het Willemsfonds, Kindergeluk en de Moderne Bibliotheek. Wanneer je de Schildknaapstraat oversteekt, om vervolgens de Leopoldstraat in te wandelen, bereik je de achterkant van de Munt. Wandel door tot de Prinsenstraat, om die links in te draaien. De schots-en-scheve muren aan je linkerkant omvatten het oudste theater van de stad. Wagner dirigeerde hier een aantal keren, en heel wat schrijvers gebruikten het gebouw in hun oeuvre: Karel van de Woestijne, Eric De Kuyper, Charlotte Brontë, Yvan Gilkin, Léopold Courouble, Herman Teirlinck enz. Het was tevens op deze planken, dat Brel zich voor het laatst vertoonde in België. In 1967 speelde hij hier het felbejubelde “L’homme de la Mancha”. Wanneer je op het Muntplein staat draai je aan de Standaard boekhandel rechts in (zie plan L). Het hoekgebouw dat je voor je ziet was ooit een hotel, Au Neuf Provinces. Hier logeerde Leo Tolstoj in de lente van 1861. Hij leed er aan vreselijke tandpijn maar verbeet de pijn om in Brussel een aantal bekenden te bezoeken, alvorens terug te keren naar Rusland. Neem aan de Wolvengracht naar links tot aan het de Brouckèreplein. Aan de overkant van het plein op nr. 12, had je
Hôtel Métropole © Pascal Vandelanoitte
8
Brussel leest wandelingen — Brussel is een plezierige stad
eind 19de eeuw het Maastrichts Koffiehuis, waar de literaire club De Distel vergaderde. Uit dit gezelschap zou in de jaren 1890 Van Nu en Straks ontstaan. Hier eindigt deze wandeling. Je kan eventueel nog iets gaan nuttigen op het terras van het Metropole hotel (zie plan M). Bedenk dan, dat Willem Frederik Hermans hier regelmatig iets kwam eten, in het (toen nog begeerlijke) gezelschap van Sylvia Kristel.
Colofon Deze wandeling werd ontwikkeld door Klare Lijn vzw, Passa Porta vzw, Koninklijke Bibliotheek van België en Muntpunt bib (de Hoofdstedelijke Bibliotheek Brussel) in het kader van het Cultureel Erfgoedforum Brussel. Het Cultureel Erfgoedforum Brussel wil de verhalen van de stad Brussel vertellen en doet hierbij beroep op samenwerking tussen verschillende Brusselse partners (organisaties, verenigingen, individuen). Meer info over het Cultureel Erfgoedforum: www.erfgoedbrussel.be of tel (0)2 563 05 82 Meer info over Klare Lijn vzw: www.klarelijn.be Meer info over Passa Porta: wwww.passaporta.be Meer info over Koninklijke Bibliotheek van België: www.kbr.be Meer info over de Brusselse bibliotheken: www.bruno.be Copyright: VGC Cultureel Erfgoedforum — Erfgoedcel Brussel Tekst: Jan Dorpmans (Klare Lijn) Foto’s: Kevin van Campenhout (VGC Erfgoedcel), Pascal Vandelanoitte, Philippe Debroe, Tijl Vereenooghe (erf-goed.be) Grondplan: CARTO uitgeverij Vormgeving: Annelies Vaneycken (Trans-ID)
g 44 rgan
laan
o ibo r. st ns
es
at B a n k s tr a
er g
Kunstberg
nb
B a n k s tr a
s er
at stra
ings Kon berg
at
Baro Horta n -str.
© CARTO uitgeverij
stra
n
at
de
at
at lf ap
oste len
tei
tra
g
ra
n
aa tr.
nss iaa Twa a
ande
ings
er
Wa r
PA
Hotel Errera
Te Paleis voor ra -st rke Schone r. n
Kunsten
Warande
Kon
tb
ss
t
Sint-Goedele & Sint-Michielskathedraal Tr e u r e n b erg
oni K ol ë n s t r.
tr.
ns nië
He Vil r la -s mos tr. a
ns
er
Li
-s
nk
rki Ma
en te rs te Ku
ns
de
gne
Jo
inl
zer Kei laan
K e iz e r i n
Ka n uiv
rij
Vesaliusgebouw
Or at be o r i ë rg
on m ai rl Be de
n
aa
K Gerechtsplein
ve
ale
St
Koninklijke Bibliotheek
5
olo
K str. Houtmarkt
Ra
-g
e w o u d s tr a at
Sint-Goedeleplein
Par och
berg
Bortier -galerij
er
rcie r
1
tt Pu str.
an
k
Ko u
at tra
es
rij
ale
gsg
nin
Ko
rij ale neg
gin nin
Ko
Sp oo r-
de
at
stra
Trap
z ei
a sl
St.-Goedelevoorplein
Putterij CENTRAAL STATION
j eri
Albertinaplein
le
at
t
. Me
Wild
gia
te i n -s tr a
aa
Kard
eg
str
-
Europakruispunt
enw
uis
lla
2
straat
sth
be
ste
Oud Korenhuis
sa
Lo
6
lle
Esplanadegebouw
ven s
t
a a t St.-Jans- D plein Sint-Jans Ga
eI
ena
e uqu
t
str
nt
a stra
y sno
aa
ba
en s rst en Ke nnek ma
str
m
rd
e
Co
Ra
-
Lo
Ho
t
old str .
tr.
ss an nm ar nm ide Hu
ma ke rs str a
fa
dal
ake
kt ar
let
nm
In
at
Mag
Kaa s m
Vio
rss
tra
uwers
str
Sint-Hubertusgalerij 3 Spanjeplein
Agora -galerij
at
K.BBro
kt
Eé
ing
Vle e Bro s-en od -
d
Ha r
kt He
9
at
tra
s uls
r.
lst
e uv
B
erg
t aa
Nationale Bank
n se l a r i j s t r a a t
ar
Stadhuis
Grote Markt
au
-l
traaS t
L t.-
Ka
sm
aat
re
ens
at tra ms su
Gr a
r
m J de . de B - s t r a Ber rou a gey cho t ck ven Pac hec straat o
str
Me
aa tr ant
op
.
sg
id
tr.
ss
Be e.
Kt
k
pe
aat
Bro
t
nd
ks edi
7
4
. str ers
ar
f
een hou w
uw
ho en
.B Kte
sm
t
t
oo
Pre
t
er
ote
rst
r.
a st ra G r e ep
Doo
n s t ra Kano
Za
oe
Kom
Warm oes ber g
aat
at
ren
ij
Om m -str egang Congres aat
t
Br
stra
cht
kna
he
ler
ekstr
aan rdl
mb o Da
lier
en
Ro zen
len
ngra
dik
ga
hild
he
at
um
uw
Kle
ntr
aa
nts
str .
o Sto m aps rm str. War str a Ar J s at Be en Pri ae l en c nse gal n8 berg ’Ser ho eri uw j st T ers ra str. at B tro
erk
Ce
tra
Greep stra at Ge
str ers op
-s
at
An je
str
upe
str
u
at
N strieuw aa t
an
tra ws str .
tra
Leuv ense plein
a
eM
Ko
Gra
str
Din a
Kre
Wol ve
en
ijs
n-
Ta b
ns
Kool s t r a a
elie
Le
aa
t
y
St.-Niklaas
nh ld e
KD
Pri
nin nt gin Sc ne hil str dk . na ap s tr. S c
t
aa
str
ps or
ht
ker
Martelaarsplein
Ni rac
Munt
Pe
Gu
at
nd els ga ler ij
eu
ga ng ard Pa
E ÈR CK OU BR DE
o ch ss Bi
étr
ter
tra
t
Muntcentrum
Gr
Bo
ss
Ha
eng
L
iel
er s
r.
ch
Inno
Pet
Wo lv
Mi
N do oor org dan g
De Brouckère -plein
M
la
M
Ad
aat
ax
inla
t
aat
nstr
-
ver
luwe
raa
Zil
-st
St.
B le
rra Finisterrae est r. Ko ols tra a
iste
Du ive nko t
Zwa
Fin
at
lst
e
rE
str .
ph
de
s-
Fin is str; tère
ol
Va n
cu
É. J acq ma
Cir
Brui dsstraa
Brussel leest wandelingen — Brussel is een plezierige stad
an
9
©CARTO uitgeverij
Download meer literaire wandelingen op www.erfgoedbrussel.be of op de websites van onze partners.
