Brussel leest wandelingen
“De mensen zijn er om bedrogen te worden”
2
Brussel leest wandelingen — De mensen zijn er om bedrogen te worden
Inleiding Brussel is een stad, die literatuur ademt. De aanwezigheid van de hertogen van Brabant (van de 11de tot de 15de eeuw) werkte het verblijf van allerhande kunstenaars in de hand, waaronder (brood)schrijvers. Hertog Jan I schreef trouwens zélf gedichten (Harba Lorifa). Het prestige van de hertogen van Bourgondië lonkte, en onder keizer Karel verbleef Erasmus in de stad. De vele kloosters beschikten over bibliotheken vol boeken, die in zowel interne als externe scriptoria werden overgeschreven. De 19de eeuw bracht een hernieuwde belangstelling voor Brussel. Heel wat mensen, waaronder ook behoorlijk wat schrijvers, wilden per se het slagveld van Waterloo bezoeken en logeerden in Brussel. Na de omwenteling van 1830 kreeg België een uiterst liberale grondwet. Én het land werd neutraal. Bij onrusten in het buitenland zakten dan ook heel wat mensen af naar ons landje. De opstanden van 1848 (in heel Europa), de coup van president Bonaparte die zich vanaf 1851 keizer Napoleon III noemde in Frankrijk en de FransDuitse oorlog van 1870 zijn maar enkele van de redenen voor een grote toestroom van politieke vluchtingen in Brussel. Daaronder waren ook vele schrijvers, zoals Victor Hugo.
re rai lite eling d wan et m ids! iog d u a
Maar er was nog iets. In België werd het auteursrecht van buitenlandse uitgeverijen en kunstenaars niet erkend. Dat zorgde ervoor dat er in Brussel enorm veel piraatdrukken ontstonden. Verhalen van de grootste (buitenlandse) schrijvers werden schaamteloos herdrukt, zonder toestemming en zonder betaling van enig honorarium. Deze uitgaven waren spotgoedkoop en veroorzaakten daardoor in heel Europa de sluiting van (bona fide) uitgeverijen. Schrijvers als Balzac of Hugo pochten met deze piraatversies, die immers voor de nodige naambekendheid zorgden. Anderzijds betekende dit ook dat Belgische schrijvers vaak geen uitgever vonden. In plaats van betaald te worden voor hun werk, moesten schrijvers juist vaak zélf opdraaien voor de kosten van het drukken en verzenden van hun werk. Pas nadat verdragen werden gesloten met ondermeer Frankrijk, werd het voor Belgische (Brusselse) uitgeverijen en drukkerijen interessant om ook werk uit te geven van auteurs van eigen bodem. Trouwens: pennenvruchten van Nederlandstaligen (o.m. Conscience) werden al veel vroeger verspreid dan het werk van Franstalige Belgen. Het mag tenslotte opmerkelijk heten dat Brussel vandaag de dag op internationaal vlak geen literaire rol van betekenis meer speelt. Niettegenstaande onze stad én de Nato én de belangrijkste instanties van de EU huisvest, zijn er maar bitter weinig thrillers, ‘whodunits’ of andere kaskrakers waarin Brussel zelfs nog maar wordt vernoemd. We hopen dat hierin snel verandering mag komen.
Je staat op het punt om te gaan wandelen. Maar ben je eigenlijk niet zo’n kaartlezer? Laat je dan verrassen door onze literaire wandeling met audiogids! Met een MP3-speler word je meegenomen op een historische audiotour, langs belangrijke Brusselse plaatsen, markante auteurs en boeiende boeken. De MP3-spelers zijn vanaf 17 september 2012 gratis te ontlenen in Café het Goudblommeke In Papier (Cellebroersstraat 55 – ook in het weekend) of in het VGCadministratiehuis (Emile Jacqmainlaan 135 – kantooruren).
3
Brussel leest wandelingen — De mensen zijn er om bedrogen te worden
Deze wandeling vertrekt aan het café het Goudblommeke van Papier (zie plan 1), Cellebroersstraat 55 in hartje Brussel. Dit café, dat sinds enkele jaren ook als monument beschermd is, heeft een behoorlijke geschiedenis. Het was één van die plekken waar de leden van de surrealistische beweging elkaar ontmoetten. De grote foto achteraan laat niets aan de verbeelding over: rond de zittende uitbater van het café zie je o.m. Scutenaire, Mariën, Mesens en Magritte staan. Maar in het café kwam ook de redactie van Tijd en Mens samen. O.m. Hugo Claus en Louis Paul Boon maakten er deel van uit. Claus organiseerde er op de eerste verdieping ook het feest naar aanleiding van zijn huwelijk met Elly Overzier. Boon schreef o.m. het volgende over deze plek: “[we kwamen] samen in een van de zonderlingste oude cafeetjes die in Brussel bestonden, en een tweetalige naam droeg. In het Vlaams ‘De Goudpapieren Bloem’, en in het Frans ‘La Fleur au papier doré’ of zoiets. De cafébaas was Gust (sic) van Bruane, en nooit in mijn leven heb ik een vreemder man ontmoet. Het scheen dat hij in zijn jeugd nog meegespeeld had in het Vlaams Volkstoneel, een vriend was geweest van Paul van Ostaijen, de dichter, en ook nog met het lief van Paul was getrouwd.” De oorspronkelijke uitbater, Geert van Bruaene, schrok er niet voor terug om zijn klanten op het verkeerde been te zetten. De titel van deze ontdekking pronkte eertijds op één van de muren van het Goudblommeke. Van het café gaan we naar het Dinantplein, dat er schuin tegenover ligt. Midden de vaak drukke laan, iets hoger, zou je lang geleden nog de Steenpoort hebben zien staan. Dit was één van de zeven stadspoorten in de eerste stadsomwalling. In de buurt daarvan nam Frederic-Maximilien Haÿez eind 18de eeuw een drukkerij over. Vanaf 1824 drukte hij voor de Academie voor Letteren en Wetenschappen, vanaf 1831 werd hij de officiële drukker van de Kamer van Volksvertegenwoordigers. Maar het meest verdiende hij toch met nadrukken (piraatdrukken) van werken van Franse, Britse en Duitse schrijvers. De drukkerij bestaat nog steeds, maar verkaste intussen naar Molenbeek. Aan het Dinantplein nemen we de Dinantstraat richting Oud Koornhuis (zie plan 2). Daar vind je de Fondation Jacques Brel, waar enkele souvenirs van onze grootste zanger getoond worden, én waar je in een klein zaaltje naar een gefilmd concert van le Grand Jacques kan gaan kijken. Volg de straat tot je aan het Sint-Jansplein komt. Midden op het plein staat het standbeeld voor Gabrielle Petit (zie plan 3), die wegens spionage door de Duitsers terdood veroordeeld werd in 1916. David Van Reybroeck
Café De Dolle Mol © Pascal Vandelanoitte
4
Brussel leest wandelingen — De mensen zijn er om bedrogen te worden
gebruikte dit standbeeld als één van de uitgangspunten voor zijn roman “Slagschaduw”. Daarin gaat hij op zoek naar de vrouw die voor het beeld poseerde, putje winter in een amper verwarmd atelier, en daar later heel wat lichamelijke hinder van ondervond. We steken de Lombardstraat over en duiken de Spoormakersstraat in. Een paar huizen verder, op nr. 58, zie je een herdenkingsplaat voor Joachim Lelewel, een Pool die jarenlang op deze plek heeft gewoond. Leo Tolstoj is hem hier enkele maanden voor z’n dood in 1861 komen opzoeken. Nog een paar huizen verder bevindt zich op nr. 52 De Dolle Mol, een bruine kroeg. Met wat geluk vind je er Jan Bucquoy voor of achter de toog. In 2010 gaf de oorspronkelijke uitbater, Herman J. Claeys, hier nog een afscheidsfeest naar aanleiding van zijn nakend overlijden. Behalve de kroeg had hij ook een boekhandel wat verder in de straat (op nr. 18). Je vond er ‘staatsgevaarlijke lectuur’ zoals het Rode Boekje van Mao, maar evengoed niet-gecensureerde exemplaren van Playboy. De Manteau-reeks de Vijfde Meridiaan werd er boven het doopvont gehouden.
Standbeeld van Gabrielle Petit © Philippe Debroe
Wandel de straat door (of kom, indien je tot nr. 18 gewandeld bent, een stukje terug) en draai de Kaasmarkt in. Vandaag vooral bekend omwille van de reeks pittabars, maar ooit opende Herman J. Claeys op nr. 18 de oorspronkelijke Dolle Mol, waar Jeroen Brouwers zowat woonde. De kroegbezoekers waren van verdacht allooi, want de staatsveiligheid hield het pand nauwgezet in het oog en de rijkswacht voerde er regelmatig een razzia uit. Blijf rechtdoor gaan tot het eerste kruispunt, draai dan links de Hoedenmakersstraat in tot aan het volgende kruispunt. De straat rechtdoor, die nu de verbinding maakt met de Lombardstraat, was in de 19de eeuw nog een doodlopende steeg, waar zich het hotel bevond waar Victor Hugo zijn intrek nam toen hij voor Napoleon III vluchtte in 1851. Het was niet de eerste keer dat de vermaarde schrijver Brussel bezocht: in 1837 was hij hier al eens geweest en had uit de vijf beschikbare piraatversies van zijn “Voix Intérieurs” de mooiste gekozen om aan zijn vrouw cadeau te doen. Nu vind je op de hoek van de Hoedenmakersstraat en de Violetstraat Le Wolf. Echt niks om schrik van te hebben. Hier moet je zeker eens binnenspringen als je kinderen hebt. Ze kunnen hier hun hartje ophalen aan tranenthee en stenensoep in de eetkamer van Roodkapje, er wordt voorgelezen, je kan er boeken inkijken en kopen en nog zoveel meer ... Draai de Violetstraat rechts in, dus naar beneden. Vlak voor jou bevindt zich het sjieke Amigo-hotel (zie plan 4). Ooit stond hier echter de stedelijke gevangenis, die de Amigo genoemd werd (met de klemtoon op de laatste lettergreep). Marx werd hier in 1848 opgesloten alvorens hij bevel kreeg
5
Brussel leest wandelingen — De mensen zijn er om bedrogen te worden
het land te verlaten. Ook Paul Verlaine werd hier opgesloten nadat hij in 1873 op zijn vriend Arthur Rimbaud zou geschoten hebben. Dat gebeurde trouwens vlak om de hoek, als we tenminste het plakkaat op de gevel van de Brouwersstraat nr. 1 mogen geloven. Je zou nu verwachten dat we verderwandelen richting Grote Markt. Niet dus. Wandel de Stoofstraat door naar links. De straat wordt al vermeld in een gedicht van Eustache Deschamps van rond 1380 : “Bruxelles adieu, où les bains sont jolys, Les estuves, les fillettes plaisans!“
Manneke Pis © Philippe Debroe
Steek de Lombardstraat opnieuw over. Wellicht is je de stripmuur al opgevallen, waarop Kuifje en Kapitein Haddock afgebeeld staan. Niet echt de meest geslaagde stripmuur in de stad, als je ’t ons vraagt. De uitgeverij van het weekblad Kuifje werd trouwens vlakbij opgericht: de Editions du Lombard huisden immers in de Lombardstraat nr. 55. Met wat geluk zit er vóór de stripmuur ook een gemaskerd figuur de toeristen op te wachten. Dit moet Vincent Van Gogh voorstellen. Iedereen kent hem natuurlijk van zijn schilderijen, maar zijn “Brieven aan Theo” werden ook in verschillende delen uitgegeven. Bijzonder informatieve literatuur! Manneken Pis (zie plan 5) hoef je niet te zoeken. Er staat altijd wel een horde geamuseerde gluurders op het kruispunt. Heel wat binnen- en buitenlandse schrijvers vermelden hem. We houden het bij een kleine opsomming: Octave Mirbeau, Mark Lawson, John Dos Passos, Rossano Rosi en Victor Hugo. En Maurice Chevalier eerde onze rakker in 1948 met een lied, terwijl de kleinsten hem misschien al gezien hebben in een strip van Nero, Suske en Wiske of Stam en Pilou. Draai de Lievevrouwbroersstraat in naar rechts. Aan het eerste kruispunt zie je een antiquariaat op de hoek. Eentje van de vele trouwens, én op zondag geopend. Wat verder in de straat had je tot 2011 ook De Slegte, maar die hebben hun Brussels filiaal intussen opgedoekt. Jammer ... Sla in de Zuidstraat linksaf. Aan het volgende kruispunt zie je in de hoek een grappig standbeeld. Het stelt Madame Chapeau (zie plan 6) voor, één van de personages uit het bekende toneelstuk “Bossemans & Coppenolle” van Paul Van Stalle en Joris d’Hanswijck dat voor het eerst werd opgevoerd in 1938. Het personage van Madame Chapeau wordt trouwens meestal door een man gespeeld. Draai aan het beeld de Mussenstraat in naar rechts, en ga op het einde van de straat naar rechts het pittoreske straatje in. Je komt dan terug aan de Lievevrouwbroersstraat, die je nu links indraait. Aan het Dorpsplein neem je naar rechts, de
Standbeeld van Madame Chapeau © Philippe Debroe
6
Brussel leest wandelingen — De mensen zijn er om bedrogen te worden
Kolenmarkt (zie plan 7) in. Als je daar op nr. 77 wat geluk hebt, kan je tussen het groen nog een (groene) gedenkplaat ontdekken, waarop te lezen staat dat hier de gebroeders Joseph en Sérafin Boex geboren werden. Zij namen als schrijvers het pseudoniem Rosny Ainé en Rosny Jeune aan. Wandel de Kolenmarkt door tot het kruispunt met de Ververstraat/Lombardstraat. Vóór je zie je de allereerste stripmuur in de stad met een voorstelling van Ragebol. Draai je je om, dan zie je een andere fraaie muur, waarop de Britse spion Victor Sackville afgebeeld staat. Draai aan het kruispunt links de Verversstraat in en steek de Anspachlaan over. Blijf rechtdoor gaan, de Rijkeklarenstraat in. De kerk die je voor je ziet is trouwens de prachtige kerk van het voormalige Rijkeklarenklooster (zie plan 8). Tegenover de kerk is de Franstalige hoofdbibliotheek van Brussel gehuisvesd. Neem voorbij de kerk de eerste straat rechts, de Sint-Kristoffelstraat. Die blijf je volgen tot je op een kruispunt komt waar een bronzen hond (zie plan 9) zijn gevoeg staat te doen. Kunstenaar Tom Frantzen stelt hier een zinneke voor, een rasechte straathond. Het beeld heeft heel wat hedendaagse schrijvers tot een gedicht geïnspireerd.
Stripmuur Kuifje © Pascal Vandelanoitte
Draai even de straat rechts in tot bij het huis met een fraaie bakstenen trapgevel. Hier werd Léopold Courouble geboren. Om den brode werd hij advocaat, maar in zijn vrije tijd schreef hij ook heerlijke boeken over het leven van de Brusselse bourgeoisie van rond 1900. In deze stadsromans speelt de familie Kaekebroeck een prominente rol. In “La Maison Espagnole” beschrijft Courouble het huis en zijn eigen jeugd. En hoe die jeugd er plezier aan beleefde om straathonden in de Zenne te werpen en te kijken hoe ze verdronken ... Draai op je passen terug en neem aan het Zinneke de straat naar rechts, de Oude Graanmarkt (zie plan J) in. In het modernistische gebouw op nr. 28 wordt op de tweede verdieping een appartement ter beschikking gesteld voor residerende schrijvers uit het buitenland die hier door Passa Porta uitgenodigd worden. Op www.passaporta.be kan je de lijst raadplegen van de mensen die er reeds te gast waren. Van heel wat schrijvers kan je op dezelfde pagina’s ook lezen wat ze naar aanleiding van hun verblijf hebben geschreven.
Kerk van voormalige Rijkeklarenklooster © Tijl Vereenooghe
Aan het eerstvolgende kruispunt neem je opnieuw de straat naar rechts. Je bevindt je nu in de Dansaertstraat. Op nr. 48 werd tussen de ramen van het gelijkvloers een gedenk plaat aangebracht ter ere van Julius Hoste, die hier lange tijd woonde. De liberale Hoste richtte een weekblad op, De Zweep, en een dagblad, het Laatste Nieuws. Hij schreef ook een toneelstuk, “De Brusselse Straatzanger”, dat gespeeld werd toen de KVS haar deuren opengooide voor het publiek.
7
Brussel leest wandelingen — De mensen zijn er om bedrogen te worden
Vlak naast de woning van Hoste op nr. 46, vind je het internationaal literatuurhuis Passa Porta (zie plan K). Een must voor boekenwurmen, met werken in verschillende talen. Passa Porta vzw nodigt ook buitenlandse schrijvers uit naar onze contreien en organiseert literaire ontmoetingen, spreekbeurten, literaire brunches, Vers Brussel (verschil lende binnen- en buitenlandse schrijvers die een bijdrage leverden aan wat een ‘stadsgedicht’ kan genoemd worden) en uiteraard het tweejaarlijkse Passa Porta Festival. Loop gerust eens binnen bij Passa Porta. En indien je dorst gekregen hebt, loop dan enkele meters terug om onder de bomen van de Oude Graanmarkt een terrasje te doen.
Zinneke © Philippe Debroe
Colofon Deze wandeling werd ontwikkeld door Klare Lijn vzw, Passa Porta vzw, Koninklijke Bibliotheek van België en Muntpunt bib (de Hoofdstedelijke Bibliotheek Brussel) in het kader van het Cultureel Erfgoedforum Brussel. Het Cultureel Erfgoedforum Brussel wil de verhalen van de stad Brussel vertellen en doet hierbij beroep op samenwerking tussen verschillende Brusselse partners (organisaties, verenigingen, individuen). Meer info over het Cultureel Erfgoedforum: www.erfgoedbrussel.be of tel (0)2 563 05 82 Meer info over Klare Lijn vzw: www.klarelijn.be Meer info over Passa Porta: wwww.passaporta.be Meer info over Koninklijke Bibliotheek van België: www.kbr.be Meer info over de Brusselse bibliotheken: www.bruno.be Copyright: VGC Cultureel Erfgoedforum — Erfgoedcel Brussel Tekst: Jan Dorpmans (Klare Lijn) Foto’s: Kevin van Campenhout (VGC Erfgoedcel), Pascal Vandelanoitte, Philippe Debroe, Tijl Vereenooghe (erf-goed.be) Grondplan: CARTO uitgeverij Vormgeving: Annelies Vaneycken (Trans-ID)
Pa ard ga ng
t r. ws
eu
Ni ss
er uw
nm
str j ale ri
gin
Ko
nin
Hu
ide
neg
nm Eén ar ma kt ns
Ha
ma ke rs str a
at
tra
ol d
str .
ho en Be Kt e. rin
g
Vle e Bro s-en od -
d
rss
Pr e dik he ren str .
wh
Ge tro u
tr.
t
eid sg .
Greep stra at
Le
op
t
.B Kte
fs
sth
uis
str
at
aa
t
de
Ge
es
t
str
H.
aat
at
at tra OLV ter
Kapellemarkt
iz
la ers
an Lebeaustr aa t
tst r
aa
t
rss tr.
Din
Ke
1
Kapelle
Sp oo r-
oo s lle
a t Dinant
t
Ro ll - s t e bee r. k
Em. Vandervelde J. -plein Stevens -str. Duiv
en
Grote Zavel
Kte eniem n i M str.
t
Ka
pe
aa ers op
erk Kle ote
rst r.
Ta bo ra
r. t
em
2
t
traa
t-Jansstra
Ga
Oud Korenhuis
Ro zen da l Vil le
at stra
eu Ni
Pri
d
str
n aa hl
ac sp An
aat str
ofs Sto
traat P r ie m s
d wl
an
al St
St
tra
ra
at
at
id Zu at
tra
-s
Ro -st upp raa e t
id Zu lan uw Nie
line
UC KÈ R DE
str aat
Ha llen
d Zui
t
t
raa
-st
ot
st
raa He lm on tst
Va n
in
gr -la ad an
M.
©CARTO uitgeverij
Ursu
at nstra
at
ys sno
3 uque St.-Jans- D plein Sin
at
an
m
l en
Ko
-
an hla
Zui
ri k
sp An t
ES NE AN
n
laa ier
Go
SE
Mu
NS
gg
en
tra -s
n de ag
Ma
nn mo Le
n
Walenplein
ake
ws tr.
-
art e Zw
ss
tr.
t E i l a nd
Go
ac
land t Ei oo
Gr
at
Kapellekerk
Urs
at
t
de
at
t ra
ark
rW ey
tra
ra
-plein
stra
sm
de
e
en s rst en Ke nnek ma
an
en ulin
kt ar
ds
Kaa s m
Ra
rs
aa
V str illers aa t
ra
r ss
Agora -gal.
at
ge
str
st
H
t
stra Trap
Ja
lay
rs
tr.
els
v eu
t
cc o
oe
G
aa
d’A
br
r
str
nestraat
lle
en ho uw e
-
Rouppeplein
Ce
pe
let
nik
pag
st
rd
am
Vio
Ch
Ho
ba
or
at
at
m
Do
ra
ra
Be
Grote Markt
s uls K.BBr ouwer
Lo
de
t
ij
a tra
a
pe
st
nh ld e
Brussels Parlement
tr a
ilip
en
f oo
Stadhuis
Manneken 5 Pis
ks
Ph
rd
a
Anneessens -plein
ga
t
6
ler
t
t
s
at
ga
a st ra G r e ep
aa
str .
nin nt gin Sc ne hil str dk . na ap s tr.
at
um
en
Mu
ra
rkt
Ei
Bo
aa
v ev
ten Olive hof
str
Bogaa -str. rden
Gu
4 tra
tra
ntr
ns
De
k
n ma
-s
Ce
Pri Ko
Pe
s tr
ht
ar
rds
rou wb roe rss tr. Mussenst raa t
str
t
f
at
tra
ns
pe
-
a
ter
rac
Munt
St.-Niklaas
raa
Ra
nm de r le c h t s e s t w g .Fontainas K o l e An -plein
nik
rv
ba
t
tst
m
t S tee n
K ol e
y
n Vru
s
tr aa
ark
Bo
t
nd
kt ar
Lo
sta
nm
aa
7
Bij
at
rs
n
ip s Ecl
Verv e
tee
at
at
ke
raa
t
eng
Muntcentrum
étr
dst
Karpe rbru g
BE UR
sst
Lo l l e
Ol ive Bijstand ten ho r k Lie
Zin
P ba otten kk ers
au
ts t r a po
-st r a
Gr
Beurspl. Beurs str aat Be H. urs M
AB
. St
Goede
gie
Kie
St eens
ttes
ra
w al
Pla
st
g
t
r
A
Bo
p
en
ark
Wo lv
sm
e ls s tr a a t
8
Rij kek lare n
ng
nm
str .
Gra
S t. -K ri s to ff
Rijke Klaren
G r oo
t
d
ke
x au ev str. -
aa
ni
el
A. O -st rts raa t
J. Van Praet -str.
-str. St.-Gorikspl.
e-
s Vi
at
tr
s-
en
Ro
tra
ls
Ze
v rte
tra
at
p
ko
r ve
Kie
s er
P. D
rts
ge
Ka rt ui ze rs st ra at
s
str .
ae
Ko
t
K
9
rs uize Ka r t Bloemenhofplein Plétinckx
jn e
ns
J
at stra
tel i
Da
Oude Graa nm Oud ar t eG r
m
Ka
op
at tra ss op ch ss Bi
n aa
kt
.-
at ra tst ou
k
ar
St
ine
M
.
Li e vev rou
to
Mels e -stra ns at
sch
S
An
SintKatelijneplein
Bis
BR O
St.-Katelijneplein
St.-Katelijne
eau J. Platr. -st
Nieuwe Graanmarkt
E
Brussel leest wandelingen — De mensen zijn er om bedrogen te worden
seam g Vla nwe e ste
8
© CARTO uitgeverij
Download meer literaire wandelingen op www.erfgoedbrussel.be of op de websites van onze partners.
