De plek voor plannen om er geboren te worden Alles ademt hier geschiedenis, het hele NDSM terrein is een groot lieu de mémoire, een plek die getuigt van het verleden. Tegelijkertijd zie je ook de toekomst in nieuwe gebouwen die er worden ontwikkeld en in de transformatie die de oude werf ondergaat. Het transparante Kraanspoorgebouw lijkt niet in de aarde verankerd, maar boven zijn fundering te zweven. De gigantische oude scheepskraan, die decennialang het silhouet van de werf bepaalde, is omgetoverd tot een gestileerd drager van een paar luxe hotelkamers, met een jacuzzi in top. De architectonische invoeging van nieuwe functies in oude gebouwen - zoals de opnamestudio’s van MTV in de vroegere Timmerwerkplaats en de geschakelde atelierruimtes in de oude Scheepsbouwloods getuigt van creativiteit, en denken in hightech oplossingen. Het zijn moderne, eigentijdse constructies, maar in hun vorm en materiaalgebruik roepen ze weer de scheepsbruggen en –dekken op, die hier vroeger werden gebouwd. In dit gebied gaan verleden en toekomst harmonieus samen.
Gebied van contrasten Er gebeurt hier altijd wat, in alle seizoenen, ook buiten de officiële programmering om. Er zijn concerten, theatervoorstellingen en exposities, maar je kan er opeens - en garde! - oog in oog komen te staan met een schermklas in vol ornaat; de floret in de aanslag. Het is zomer, door de warmte hebben ze het schermlokaal verruild voor de vrije, open lucht. Niemand kijkt er van op. Hier kan heel veel, wat in de stad niet kan. Hier is ruimte. Zomaar een paar ervaringen, op willekeurige momenten. De Silodam aan de overkant van het IJ staat opeens in een wonderlijk perspectief, gevangen in het kader van de letters The Promised Land. De poort is een decorstuk. ’s Avonds heeft het een functie, maar overdag, als er niemand is en de banken voor de toeschouwers nog uitgezet moeten worden, biedt hij alleen maar dit panorama van grote verwachtingen, als een visioen - het zit in het karakter van dit gebied. Een cameraploeg maakt een modereportage en zoekt de confrontatie van pure schoonheid met de rauwheid van de zware industrie; ranke lijfjes in ragfijne stoffen tegen ruwe loodsdeuren en ruig metselwerk. Een eenzame graffitikunstenaar werkt ver boven de grond op een hoogwerker aan een 1
reusachtige sneaker, hij is nietig geworden tegen het perspectief van de enorme stalen deur van de scheepshal die hij bespuit. Je kan hier uren dwalen tussen de honderden kramen van de maandelijkse vlooienmarkt, ’s zomers buiten op en rond de hellingen, de andere seizoenen in een hal. Het is een avontuurlijke combinatie van jagen op hippe vintage en de armoede van een kringloopwinkel. Op een ander moment wordt de sfeer weer bepaald door de chique van een vernissage, wanneer Amsterdam Drawing er zijn luxe paviljoens heeft neergezet, de beurs van galeries voor hedendaagse kunst op papier. Het is een gebied van contrasten. Hier komen vele aspecten van het leven samen of wisselen elkaar af. Grootste scheepswerf van Nederland Het decor alleen is al inspirerend en uitdagend: die immense industriële hallen, de scheepshellingen met hun kielblokken en sluisdeuren, de enorme kraan, het kraanspoor. Ze vertellen hun verhaal van vroeger, van wat ooit de grootste scheepswerf van Nederland was, het is er geschreven tot in het plaveisel toe. Dat wegdek is ruw, ruig en verre van gelijkmatig. Het is van no nonsens-materiaal als beton in staal gevat en keistenen, met spoorrails ertussen. Het zit vol onverhoedse ophogingen, die vroeger een duidelijk doel hadden in het proces van scheepsbouw maar nu een struikelblok zijn. Het is hier vallen en opstaan. Dit is de werkvloer van de zware industrie. Er werkten bij de Nederlandsche Dok- en Scheepsbouw Maatschappij duizenden mensen. De werf had een eigen gieterij, timmerwerkplaats en zagerij, verfmakerij, lasserij en opleidingsschool. De NDSM was in zijn hoogtijdagen de grootste en meest innovatieve scheepswerf van Nederland. Tussen 1937 en ’39 werd hier de Oranje gebouwd, het mooiste en elegantste passagierschip van zijn dagen, het snelste schip van de wereld. De bouw verschafte voor twee jaar werk aan drieduizend arbeiders, het was een miljoenenorder. In de hoogtijdagen van de werf, midden jaren vijftig, liep hier de ene na de andere mammoettanker van stapel. Het was de specialisatie van de NDSM geworden. Ze werden eerst nog in hun geheel gebouwd, tot ze alsmaar langer werden, uiteindelijk 325 meter lang en de helling er te klein voor werd. Toen ging het in twee delen. Eerst werd het achterschip met de machinekamer gebouwd en te water gelaten. Terwijl daar aan de afbouwkade verder aan werd gewerkt, groeide op de helling het voorschip. Daarna werden beide helften - met een speciaal daarvoor ontwikkelde techniek - in het water aan elkaar gelast. Dat was nieuw, nooit eerder vertoond, innovatief.
2
Scheepsbouw bepaalde ook het sociale leven Heel Amsterdam-Noord was, voor de oorlog en in de decennia erna, afhankelijk van de scheepsbouw. In de jaren vijftig en zestig werkten in de scheepsnieuwbouw en –reparatie, bij de NDSM en de ADM aan de Meeuwenlaan, zo’n negenduizend mensen. Daarnaast waren er nog de toeleveringsbedrijven, machinefabrieken, die nu alleen nog in hun naam bestaan, zoals Stork en Kromhout. De werfarbeiders kwamen uit de hele stad. Noord was een geïsoleerd gebied, aanvankelijk alleen door de pont met de stad verbonden. De Schellingwouderbrug kwam pas in 1957, de Coentunnel in 1966, de IJtunnel in 1968. Op oude foto’s zie je lange rijen fietsers wachten voor de pont. Om ze sneller te vervoeren hadden veel bedrijven eigen personeelspontjes. Het was toen veel drukker op het IJ. Voor Noord was de scheepsbouw ook in het sociale verkeer bepalend. Rond de scheepswerven was een druk sociaal leven, met personeelsverenigingen en sportclubs, fanfare- en mandolineorkesten. De NDSM had twee eigen sportvelden aan de Cornelis Douwesweg, de watersportvereniging van de werf had zijn ligplaats in de Sixhaven. Voor de kinderen van de werfarbeiders werden zomerkampen georganiseerd, de NDSM had een eigen vakantiehuis op Texel, ‘Kinderdok’. Op de afdeling houtbewerking van de eigen bedrijfsschool maakten de leerlingen in de novembermaand sinterklaascadeautjes, het feest zelf werd op de werf gevierd met de gezinnen van het personeel. Tot de neergang kwam en het opeens afgelopen was. In de jaren zestig begon het. Er ontstond in de scheepsnieuwbouw een overcapaciteit, de vraag naar mammoettankers liep terug. De oliecrisis van 1973 eiste zijn tol. De scheepsnieuwbouw verdween naar lage lonen landen. De NDSM probeerde het nog een tijd vol te houden met andersoortig werk, het bouwen van pontons, drijvende hotels en reactorvaten voor kerncentrales, maar kon het tij niet keren. In 1984 sloot de werf, de inboedel werd geveild. Een nieuw tijdperk De dokwerkers vertrokken, de krakers kwamen en luidden een nieuw tijdperk in. De oude werf werd broedplaats, een plek voor experiment en avontuur. Het was jarenlang de thuisbasis van Dogtroep en Robodock, dat met zijn op techniek en op vuur geïnspireerde acts ook weer, net als de nieuwe architectuur van nu, aan de werf van vroeger deed denken. Heden en verleden blijven zich hier met elkaar verbinden. Elke zomer is de werf het decor van het Over het IJ-festival. Er is altijd wel iets te doen. Het oude gebied van de NDSM beslaat twee terreinen: Werf Oost en Werf West. De scheidingslijn vormt de ms Van Riemsdijkweg. De industriële hallen en loodsen, de scheepshellingen en de kraan vormen Werf Oost. In West zijn ook historische werfgebouwen, maar het heeft een ander karakter. Hier is meer plek voor nieuwbouw. Er staat een uit zeecontainers opgebouwd dorp voor studenten. Door de economische crisis is de ontwikkeling van het gebied stilgevallen. De oorspronkelijke doelstelling - een dichtbebouwd, stedelijk gebied met een gemengde bestemming van wonen, werken en voorzieningen – is opgeschoven naar later. Vaak is er alleen tijdelijke bebouwing op terreinen die nog geen nieuwe functie hebben, maar dit gebied trekt toch nieuwe bestemmingen. De HEMA en VNU-uitgevers hebben hier hun nieuwe hoofdkantoor gevestigd. Er is een grote jachthaven gekomen met drijvende golfbrekers, Amsterdam Marina, en een havenrestaurant. De Hiswa heeft er zijn hoofdkantoor. In de oude hallen van Werf Oost zitten MTV en de broedplaats Kinetisch Noord, zij hebben hun eigen doelstellingen en programma’s. De Stichting NDSM-werf beheert het onbebouwde buitenterrein en het dak van de hellingen. Het zijn juist deze plekken, die het gebied zo bijzonder maken. NDSM-terrein roept een pioniersgeest op Alleen al het IJ waar het aan ligt, en dat hier heel breed is, geeft een enorme ervaring van ruimte en expansie. Het licht dat over het water spiegelt, en verlangen naar zee en verre reizen oproept, geeft dat een extra dimensie. Het historisch decor van die immens grote relicten uit de tijd van de zware scheepsbouw stemt tot reflectie.
3
Er gebeurt hier van alles in de programmering van de stichting. Maar het is ook een bijzondere plek als er niets gebeurt. Op een stille dag is het een ideale plek om plannen te maken, om na te denken, iets op je in te laten werken. Ik zwerf er graag rond. Met zijn tastbare geschiedenis en zijn ruimte, is het een heerlijke plek om zomaar wat te banjeren, inspiratie op te doen. Dan wil je er niet meer weg, maar blijven. Iets eten en drinken ‘till the break of dawn’ in Noorderlicht of Pllek, alternatieve, avontuurlijke horeca, gevestigd in bouwsels die opgetrokken zijn uit strobalen en doorgezaagde zeecontainers. Straks kun je op de NDSM blijven slapen. Naast die luxe hotelkamers in de gerestaureerde scheepskraan wordt de oude Smederij verbouwd tot hotel. Het is hier nog onontgonnen. Het daagt uit. Het roept een pioniersgeest op. Het KNSM-eiland en Javaeiland vormden ooit zo’n vrijplaats en broedplaats. Ook een hoek van het Zeeburgereiland had dat karakter, evenals het Westerdok terrein en het Oosterdok; tot ze nieuwe bestemmingen kregen. Ruigoord, dat ooit een eiland was in een toen nog niet ingepolderd deel van het IJ, is het nog. Net als het ADM-terrein in die van god verlaten uithoek van het westelijk havengebied. Het lijkt wel of het IJ het gevoel van ruimte en van eindeloze mogelijkheden, van vrijheid en verlangen dat je er krijgt - dat heeft doen ontstaan, al die broedplaatsen aan zijn oevers. Niet kinderachtig in haar keuzes De Stichting beheert een plek waar dingen kunnen die elders niet kunnen, het centrum voor subcultuur en vrijplaats voor individuele kunstenaars, een culturele hotspot. Het is goed dat er een organisatie is, die daar regie in aanbrengt en niet kinderachtig is in haar keuzes van evenementen. In november 2013 was hier een groot militair kampement, Techbase. De NDSM was even legerbasis. Tussen legertenten en partytenten stond gemotoriseerd geschut, Apache gevechtshelikopters en F 16’s, aan de kade lag een patrouilleschip van de marine. Techbase was gericht op jongeren uit technische opleidingen, om ze te lokken voor een technisch beroep bij defensie. Voor zo’n beroepenbeurs heeft defensie zelf in Amsterdam een imponerend terrein, het Marine Etablissement op Kattenburg. Het koos toch voor de NDSM. Het zegt veel over de aard van het gebied. Het zal defensie juist om die plek zijn gegaan, om dat verlaten, industriële karakter. Spannende decor voor zo’n doelgroep. Je kon je even in het basiskamp van een vredesmissie wagen, gedropt in een exotisch havengebied. De ene dag hightech defensie, een paar dagen later vlooienmarkt. Er kan hier veel, en snel achtereen. Een dag later was Techbase alweer afgebroken om plaats te maken voor de gigantische vlooienmarkt, die hier geregeld is. In de loop der jaren heb ik hier een kleine collectie houten boekensteunen bij elkaar gescharreld, sieraden van houtsnijwerk en de kunst van het frezen. Ik wist toen nog niet van de eigen bedrijfsschool van de werf. Dit moeten die Sinterklaascadeautjes geweest zijn uit die timmerwerkplaats van de eigen opleiding. Het kan niet anders. Ik heb nooit op andere rommelmarkten van die boekensteunen kunnen vinden. Ook in zoiets nietigs komt het verleden hier tot leven.
4
Dit is een plek waar alles kan Er kunnen hier Beierse bierfeesten worden gehouden, met dirndl meisjes en schuimende bierpullen, waar ook weinig cultureels aan is. Wat maakte het uit, daar moet je niet over zeuren. Hier is de ruimte, hier botst het niet. Dit is een plek waar alles kan, waar high en low culture elkaar in harmonie afwisselen Het een voedt met zijn opbrengsten bovendien het andere. Het heeft nog een bijkomend voordeel, zo’n programmering die van alles en nog wat omvat. Er komen om die reden veel verschillende mensen met heel verschillende interesses op af. Het publiek van theatervoorstellingen, concerten en tentoonstellingen, is een heel ander dan de bezoekers en deelnemers van de rommelmarkt of de Beierse Oktoberfesten. De ervaring van een bezoek aan het terrein wordt zo door een zeer breed en divers publiek gedragen. Er is geen andere plek in de stad waar dat gebeurt. Er bestaat een mooi woord voor zo’n gebied, terrain vague; een plek waarvoor nog geen bestemming is en dat even aan zijn lot wordt overgelaten, wachtend op betere tijden. Tot zolang zijn ze dan broedplaats.
Een haven voor ideeën Het NDSM-terrein is dit begrip terrain vague inmiddels ontstegen. Het is geen onbestemd gebied; het is een haven voor ideeën. De vroegere concentratie op theater wordt in de plannen van de stichting uitgebreid naar kunst in de openbare ruimte en op het water. Het IJ wordt gezocht en erbij betrokken, niet alleen als ervaring van weidsheid en ruimte, maar ook in het echt en dat is mooi. Er wordt samen gewerkt met de Rietveld Academie en gedacht aan een Triënnale. Het is er de ideale plek voor. Dit moet een paradijs zijn voor Panamarenko. Je stapt hier direct in de wereld van Joost Conijn, met zijn zelfgebouwde auto’s en vliegtuigen van hout, waarmee hij de grenzen verkent van kunst en techniek. Dit is het speelveld voor de machines van Tinguely. Het is dé plek voor plannen om er geboren te worden. Ik zie hier de beelden en schilderijen van Anselm Kiefer al voor me, de welvingen van Henry Moore, de stalen massa’s van Richard Serra, de laswerken van Wessel Couzijn, de uitvergrotingen van Claes Oldenburg of de steenconstructies van Richard Long. En natuurlijk en vooral, van talent dat wij nu nog niet kennen.
5
Laat hier heel veel gebeuren, van alles, door elkaar, spontaan. Programmeer en regisseer, dat is nodig anders wordt het vrijblijvend, maar laat ook los; sta voor alles open, geef iedereen de vrijheid die een plan heeft. Daar vraagt dit gebied om. Geef ze de ruimte. De uitstraling is groot Wat de NDSM oproept in zijn belevenis, heeft invloed tot in de verre omtrek. Het hele gebied eromheen heeft er wat van mee gekregen. De uitstraling is groot. Aan de oostkant van de werf vind je Neef Louis en Van Dijk & Ko, twee loodsen in vintage huisraad. Ze zitten hier niet voor niets. Ze doen net als de NDSM in industrieel erfgoed; in het klein dan, in roerend goed. Aan de westkant van de werf, naast Shipdock, is een nieuw bedrijventerrein. Er staan hier niet zomaar loodsen, maar mooie architectonisch vormgegeven gebouwen. Ze herbergen bestemmingen die niets meer met haven en industrie gemeen hebben, maar meer met wat er in Kinetisch Noord gebeurt, zoals Fiction Factory, een designbedrijf en Blosh, mode-importeur. Hier ergens, verdwaald op een braakliggend terrein aan de Toetsenbordweg, is een stuk van de Berlijnse Muur gestald. Geen idee van wie het is en hoe het er gekomen is, maar het staat er, met graffiti en al. Haal het daar weg, zou ik zeggen, en breng het naar het NDSM-terrein: een deel van wat de grootste graffiti-wall ter wereld was, als ode aan de graffiti-kunst die hier overal te vinden is en zich steeds weer vernieuwt.
Sla ook een brug naar de andere kant Er is een nieuwe fietsers- en voetgangersbrug gekomen over Zijkanaal I, die de NDSM verbindt met Overhoeks. Het terrein is nu veel makkelijk te bereiken, via liefst vier pontjes: de rechtstreekse naar CS, het Buiksloterwegveer, het Houthavenveer en het Distelwegveer. Sla ook een brug naar de andere kant. Over de Coentunnel heen naar de Noorder IJ-plas en verder naar het Hembrugterrein in Zaandam. In Zaandam ligt net zo’n oude, industriële locatie als de NDSM: de vroegere Artillerie Inrichtingen. Het maakte in oorsprong deel uit van de Stelling van Amsterdam en werd groot als munitiefabriek in de Koude Oorlog tot er voor munitie geen emplooi meer was en het werd gesloten. Het terrein staat vol
6
monumentale fabrieksgebouwen, testbunkers en schietbanen, geplaatst in een dichte bebossing die het schervenbos heet, om bij een ongeluk en ontploffing de granaatscherven op te vangen voor de nabije bewoning in Zaandam. Het zou mooi zijn als de pont daarheen werd doorgetrokken. NDSM en de Hembrug horen bij elkaar. NDSM heeft zijn authenticiteit behouden Die sprong te maken over het IJ, toen de werf ontstond, uit de stad vertrekken en naar Noord gaan, werd in die dagen gezien als riskant en onzeker. Het NDSM-terrein roept dat waagstuk weer op, maar anders. Vroeger was het IJ afgesloten voor ons, gewone mensen. Je kon er niet komen, het ging schuil achter hekken. Het was particulier terrein en gevaarlijk door het werk dat er werd verricht. De kades en pakhuizen waren laad- en losplaatsen van rederijen of douanegebied. Andere delen van de IJ-oevers waren in beslag genomen door de industrie (Ketjen, Draka, Shell), door kolenoverslag, rangeerterrein of graanopslag. Je kon er simpelweg niet komen. Nu is het overal open, de bestemmingen zijn veranderd. Op de meeste plekken is, op een enkel gebouw na, zoals het Lloyd Hotel, Pakhuis de Zwijger, de Graansilo, de historische context verdwenen. Je kan het IJ er nu wel beleven, maar hooguit als panoramisch vergezicht. Behalve bij de NDSM. De NDSM heeft zijn authenticiteit behouden. Hier sta je niet in een nieuwe woonwijk aan historisch water, maar nog middenin dat waagstuk van toen. Iets mooiers om op voort te bouwen is er niet.
Willem Ellenbroek
7
