een tentoonstelling voor groep 1 t/m 4 lerarenhandleiding
-2-
inhoudsopgave Inleiding
4
Opzet
5
Voorbereidende les
7
Kijk-luister-doe Tweeling
9
Kijk-luister-doe Trouwe vier voeter
11
Kijk-luister-doe Vuur toren
13
Kijk-luister-doe Badende baby
16
Afsluitende les
18
Bijlagen
• Werkblad ‘Sjabloonletters’ • Werkblad ‘Tweeling’ • Detail Vuur toren
-3-
inleiding Titi Zaadnoordijk is beeldend kunstenaar. Haar voornaam is ook de titel van een kleine tentoonstelling voor groep 1 t/m 4. Samen met uw groep bekijkt u vier prikkelende linosnedes die door Titi zijn gemaakt. U gebruikt daarbij educatief materiaal en deze handleiding. Titi - De kunst van het weglaten Ogenschijnlijk zijn de kunstwerken die Titi Zaadnoordijk maakt simpel van opzet, maar niets is minder waar. De kunstenaar laat met enkele krachtige lijnen veel van een onder werp zien. De essentie van het onder werp wordt benadrukt door de vorm te vereenvoudigen. De soms vreemde combinaties van figuren, elementen en achtergrond prikkelen de nieuwsgierigheid naar wat het beeld te ver tellen heeft. Titi - Ervaren, denken en doen Onderzoek heeft uitgewezen dat kinderen een kunstwerk het beste onthouden door een combinatie van er varen, denken en doen. Deze drie aspecten spelen een rol bij Titi. Door samen te praten over kunst krijgen kinderen de kans nieuwe inzichten te ver wer ven en de kunstwerken te verbinden met hun eigen leefwereld. Diverse opdrachten laten hen de kunst actief beleven, waarbij ruimte is voor hun eigen verbeelding. Titi - Verhaallijn Het project Titi wordt aangeboden binnen een eenvoudige verhaallijn. De kunstenaar stuur t de groep een persoonlijke brief waarin ze ver telt dat er een tentoonstelling naar school komt. De leerlingen helpen haar met het maken van een bijzondere aankondiging. Deze opzet biedt een kader waarin de leeractiviteiten als logisch en zinvol worden er varen. Bovendien wordt de betrokkenheid van de leerlingen bij de kunstwerken erdoor vergroot. Wij wensen u veel plezier met de tentoonstelling Titi.
-4-
opzet Duur De tentoonstelling blijft minimaal twee weken op school. In deze periode rouleren de vier kunstwerken tussen de deelnemende groepen. In de laatste week worden de werken centraal opgesteld. De totale lestijd bedraagt ongeveer drie uur per groep, maar dit is naar eigen inzicht in te kor ten of uit te breiden. Materiaal in bruikleen
• 4 ingelijste kunstwerken (linosnedes), getiteld:
• • • •
Tweeling Trouwe vier voeter Vuur toren Badende baby; 4 tafelezels om de werken op te presenteren; 4 afdekdoeken; educatief materiaal bij de kunstwerken (dvd, kijkplaat, brief); lerarenhandleidingen.
Materiaal voor de school U hebt van tevoren ontvangen:
• 1 set basismateriaal 'Contra c'ar te' per school; • 1 poster per groep; • vouwkaar tjes ‘Hond’ voor alle leerlingen. Voorbereidende les Lestijd: 30 min. Het project begint met een introductieles, waarin de kunstenaar zichzelf voorstelt met een aan de leerlingen gerichte, persoonlijke brief. Hierin vraagt ze de leerlingen of zij een aankondiging voor de tentoonstelling willen maken. Deze introductieles vindt bij voorkeur plaats op de dag vóór de star t van de roulatie. Vier kijk-luister-doelessen Lestijd: 4 x 30 min. Iedere dag staat een ander kunstwerk centraal tijdens een kijk-luister-doeles. De vier lessen kunnen in willekeurige volgorde gegeven worden. Na afronding van een les geeft u kunstwerk, tafelezel en afdekdoek door aan een collega. Zo kunnen op één dag meerdere groepen een les volgen.
-5-
Afsluitende les Lestijd: minimaal 30 min. In de laatste week staan alle kunstwerken één of meer dagen opgesteld in een centrale ruimte, bijvoorbeeld de aula. Op een zelfgekozen tijdstip geeft u de afsluitende les. Leerlingen zoeken naar overeenkomsten tussen de kunstwerken en schrijven de kunstenaar een e-mail. Roulatieschema Van tevoren bespreekt u met uw collega’s de roulatie van de vier kunstwerken. Kopieer het hierbij afgedrukte roulatieschema of pas het aan uw wensen aan.
Groep(en)
dag 1
dag 2
dag 3
dag 4
.........
.........
.........
.........
Tweeling
Vier voeter
Vuurtoren
Badende baby
Vier voeter
Vuurtoren
......... ......... ......... Groep(en)
Badende baby Tweeling
......... ......... ......... Groep(en)
Vuur toren
Badende baby Tweeling
Vier voeter
Vuur toren
Vier voeter
......... ......... ......... Groep(en) ......... ......... .........
-6-
Badende baby Tweeling
voorbereidende les Materiaal klaarzetten • poster; • touw, knijpers; • de brief van Titi; • kopies van het werkblad 'Sjabloonletters' uit deze handleiding; • A5-papier; • kleurmateriaal + scharen of prikpennen; • eventueel stempelvormen (dopjes, aardappels, hout, viltjes) + inkt of ver f. Hang de poster die u van tevoren hebt ontvangen op in de klas. Span in de buur t van de poster een touw of waslijn. Kopieer voor elke leerling het werkblad ‘Sjabloonletters’. Verzamel (voor het lesonderdeel beschreven in ‘Extra’) materiaal waarmee de leerlingen kunnen stempelen.
Introductie Titi De leerlingen zien bij binnenkomst de poster. Ver tel de groep dat de afbeelding op de poster gemaakt is door een kunstenaar. Weten de kinderen wat een kunstenaar is? Binnenkor t komen er kunstwerken van de kunstenaar Titi naar school voor een tentoonstelling. Wat is een tentoonstelling? Titi stuurde een brief aan de leerlingen. Lees de brief van Titi voor en laat deze rondgaan. Vragen
• • • •
Wanneer wist Titi dat ze kunstenaar wilde worden? Waarom dacht ze dat ze geen kunstenaar kon worden? Wat maakt Titi allemaal? Wat moeten de kinderen doen voordat de tentoonstelling komt?
Doen De leerlingen kiezen op het werkblad ‘Sjabloonletters’ één of twee letters en prikken of knippen deze uit. Ver volgens trekken ze de omtrek van de letter over op een velletje A5-papier. Ze kunnen de letter(s) zelf versieren. Door alle letters naast elkaar op te hangen ontstaat een kleurrijke slinger met daarop de aankondiging van de tentoonstelling Titi.
-7-
Extra De kunstwerken in deze tentoonstelling zijn linosnedes. Bij deze druktechniek wordt een tekening (in spiegelbeeld) gesneden uit een plaat linoleum. Ver volgens wordt met een roller drukinkt op de hoge delen aangebracht. Met een drukpers wordt de afbeelding op papier afgedrukt. Van één linosnede kunnen vele afdrukken worden gemaakt. Op iedere afdruk noteer t de kunstenaar met potlood de oplage. Laat de leerlingen de naam Titi stempelen met behulp van uiteenlopende drukvormen. Geef voorbeelden (dopjes, stukje hout, spijkers etc.), maar laat hen ook zelf nadenken over mogelijke drukvormen.
-8-
Kijk-luister-doe
tweeling
Materiaal klaarzetten • een tafelezel; • het kunstwerk Tweeling; • een afdekdoek; • basismateriaal 'Contra c’ar te'; • kopies van het werkblad 'Tweeling' uit deze handleiding; • kleurmateriaal. Zet de tafelezel op een tafel in de klas. Plaats hier het kunstwerk op en dek het af met de doek. Maak voor elke leerling een kopie van het werkblad ‘Tweeling’.
-9-
Kijken Tel met de klas af: 5, 4, 3, 2, 1 ... langzaam wordt het kunstwerk onthuld. Geef de kinderen de tijd om rustig te kijken. Vragen • Wie wil ver tellen wat hij ziet? • Zou het een tweeling kunnen zijn? Of een spiegelbeeld? Waar zie je dat aan? • Wat hebben de figuren voor kleding aan? Wat dragen ze op hun hoofd? • Kun je ontdekken waar ze zijn? Waar zie je dat aan? • Waarom hebben de (bad)mutsen een verschillende kleur? De kleur van de (bad)mutsen geeft aan dat Titi twee verschillende figuren heeft afgebeeld. • Is een tweeling altijd precies hetzelfde? Soms kan een tweeling tegenovergesteld zijn, bijvoorbeeld een jongen en een meisje. • Wie kent zo’n tweeling? Bovenstaande tekst dient als inleiding voor een opdracht met de begrippenkaar t hoekig/rond uit het basismateriaal Contra c’ar te. Op deze kaar t staat een tegenstelling centraal. Leg aan de kinderen uit wat een tegenstelling is en laat ze voorbeelden noemen, bijvoorbeeld licht/donker, klein/groot.
• • • •
Welke tegenstelling staat afgebeeld op deze kaar t? Welke hoekige vormen kun je aanwijzen in het kunstwerk? En welke ronde vormen? Wat vind je meer bij het kunstwerk passen? Hoekig of rond?
Doen Deel de kopieën van het werkblad ‘Tweeling’ uit. De tweeling is maar half te zien. • Wat gebeur t er onder de tegelrand? Geef prikkelende voorbeelden of laat kinderen voorbeelden opnoemen. Zwemt er misschien een krokodil? De leerlingen maken het kunstwerk Tweeling af.
Extra Kunstbalie-basismateriaal is de verzamelnaam voor educatieve materialen die op diverse manieren toepasbaar zijn ter ondersteuning van het kunstonder wijs. Een van deze basismaterialen, 'Contra c’ar te', biedt een kleine schat aan prikkelende opdrachten voor de onderbouw rondom de disciplines muziek, dans en beeldende kunst. In de handleiding bij 'Contra c’ar te' vindt u een extra opdracht over de tegenstelling hoekig/rond bij het kunstwerk Tweeling.
-10-
Kijk-luister-doe
trouwe viervoeter
Materiaal klaarzetten • een tafelezel; • het kunstwerk Trouwe vier voeter; • een afdekdoek; • dvdspeler en dvd met muziekfragment ‘Hondenliedje’; • voor elke leerling één vouwkaar tje ‘Hond’; • scharen of prikpennen; • eventueel kleurmateriaal. Zet de tafelezel op een tafel in de klas. Plaats hier het kunstwerk op en dek het af met de doek.
-11-
Kijken Tel met de klas af: 5, 4, 3, 2, 1 ... langzaam wordt het kunstwerk onthuld. Geef de kinderen de tijd om rustig te kijken. Vragen • Wat zie je allemaal als je naar dit kunstwerk kijkt? • Uit hoeveel vlakken bestaat het lichaam van de man? • Wat kunnen de bovenste vlakken voorstellen, denk je? • Wie vindt dat ze iets anders voorstellen? • Ga eens in dezelfde houding staan als de man. En hoe ligt het hondje? • Zie je dat de man en het hondje van elkaar houden? Waaraan zie je dat?
Luisteren en doen Titi heeft een liedje bij dit kunstwerk geschreven. Laat de leerlingen naar het ‘Hondenliedje’ luisteren. wil je eten wil je drinken wil je lopen naar de zee wil je vliegen naar de sterren nou dan ren ik met je mee wil je zwelgen wil je zweven wil je even zonder mij nou dan blijf ik op je wachten als je komt dan ben ik blij Bespreek het liedje. Beluister het eventueel nog een keer. Laat de kleuters eventueel gebaren bedenken bij woorden zoals ‘eten’, ‘vliegen’, ‘zweven’ en ‘blij’ en oefen samen het liedje.
Doen Deel de vouwkaar tjes ‘Hond’ uit. Met verschillende lijnen heeft Titi het lichaam van het mannetje gemaakt. Met één dikke lijn heeft ze op dit kaar tje het hondje getekend. Iedere leerling prikt of knipt een eigen hondje uit en versier t het eventueel. Ver volgens vouwen ze het hondje langs de stippellijntjes, zodat het rechtop kan staan.
-12-
Kijk-luister-doe
vuurtoren
Materiaal klaarzetten • een tafelezel; • het kunstwerk Vuur toren; • een afdekdoek; • dvdspeler en dvd met luister fragment ‘Gedicht bij Vuur toren’; • kijkplaat 'veraf/dichtbij'; • tekenmateriaal (alleen groep 4). Zet de tafelezel op een tafel in de klas. Plaats hier het kunstwerk op en dek het af met de doek.
-13-
Luisteren Ver tel de leerlingen dat Titi een gedicht heeft gemaakt bij het kunstwerk onder de doek. Speel het ‘Gedicht bij Vuur toren’ af dat Titi heeft ingesproken. wil jij wel mijn baken zijn dan wijs ik jou de weg en ik zal naar je luisteren hoor jij dan wat ik zeg? Vragen en raden • Wat is een baken? • Welke dingen wijzen je allemaal de weg? • Wat wijst een auto de weg? • Wat wijst een boot de weg? Kunnen de kinderen raden wat er op het kunstwerk te zien is?
Kijken Tel met de klas af: 5, 4, 3, 2, 1 ... langzaam wordt het kunstwerk onthuld. Geef de kinderen de tijd om rustig te kijken. Bespreek daarna het werk. Vragen • Wat zie je allemaal? • Waaraan kun je zien dat dit een vuur toren is? • Van welk materiaal zijn de muts en trui gemaakt? Waaraan kun je dat zien? • Staat het mannetje vóór of in de toren? Waaraan kun je dat zien? • Staat het mannetje ver van de toren af of dichtbij de toren, denk je? Gebruik bij deze vraag de kijkplaat 'veraf/dichtbij' om duidelijk te maken dat iets wat ver weg is, kleiner lijkt. • Welke foto lijkt het meest op het kunstwerk? Waarom? • Kan iets wat heel groot is, ook klein lijken?
-14-
Extra voor groep 4 De kinderen ontdekken door middel van bovenstaande vragen dat de kunstenaar op een eenvoudige manier diepte laat zien door te spelen met de maat van het mannetje en de toren. In onderstaande opdracht wordt dit aspect verdiept. Eén leerling gaat op het schoolplein voor een boom of paal staan. De rest van de groep kijkt vanaf ongeveer twintig meter afstand toe. • Is de leerling groot of klein? • Wat gebeur t er als de leerling naar de groep toe loopt? In tweetallen maken de leerlingen een tekening met daarop de boom of paal. Ver volgens tekenen ze elkaar, waarbij ieder kind op een verschillende afstand gaat staan ten opzichte van boom of paal. • Hoe groot of hoe klein teken jij de ander?
-15-
Kijk-luister-doe
badende baby
Materiaal klaarzetten • een tafelezel; • het kunstwerk Badende baby; • een afdekdoek; • dvdspeler en dvd met filmfragmenten ‘Uitspraken leerlingen’; • tekenpapier A4/potloden. Zet de tafelezel op een tafel in de klas. Plaats hier het kunstwerk op en dek het af met de doek.
-16-
Kijken Tel met de klas af: 5, 4, 3, 2, 1 ... langzaam wordt het kunstwerk onthuld. Geef de kinderen de tijd om rustig te kijken.
Kijken en luisteren Het kunstwerk Badende baby is wat abstracter dan de andere kunstwerken van Titi. De beeldtaal is moeilijker te interpreteren en roept daardoor veel vragen op. De leerlingen luisteren daarom eerst naar uitspraken van leeftijdsgenoten over dit kunstwerk (op dvd). Al luisterend ontdekken ze dat iedereen iets anders in het kunstwerk kan zien. Speel het fragment ‘Uitspraken leerlingen’ af. Stop het afspelen naar eigen inzicht. Vragen • Wat zie jij als je naar dit kunstwerk kijkt? • Vind je dit een mooi kunstwerk? Waarom wel/niet?
Doen Het werk van Titi bestaan uit simpele, heldere lijnen. Titi kiest er bewust voor om een herkenbaar detail uit te lichten, bijvoorbeeld het handje van de baby in bad. Laat de leerlingen met potlood een omtrek maken van hun eigen hand. Hoewel de vorm uit één simpele lijn bestaat, kunnen we er toch een hand in herkennen. De leerlingen kiezen nu een ander voor werp uit dat ze omtrekken, bijvoorbeeld een schoen, een banaan of een boek. Vinden ze het voor werp nog herkenbaar? Of kan het ook iets anders zijn? Bespreek de resultaten met de groep.
Extra voor groep 3/4 Vanaf groep 3 nemen kinderen het verschijnsel overlapping steeds beter waar. Pak twee voorbeelden van voor werpen uit de vorige opdracht. Houd één voor werp voor het andere en laat dit aan de klas zien. • Welk gedeelte van het achterste voor werp zie je niet? Ver tel de kinderen dat ze dit op papier moeten laten zien. Ze gebruiken de omtrekvorm uit de vorige opdracht of maken een nieuwe vorm. Laat hen een ander voor werp hier half overheen tekenen. • Welke lijntjes moet je uitgummen zodat het lijkt alsof het ene voor werp achter het andere staat?
-17-
Afsluitende les Materiaal klaarzetten • de vier kunstwerken op tafelezels; • de bijlage ‘Detail Vuur toren’ uit deze handleiding; • een computer of digitaal schoolbord met internetverbinding; • teken- en knutselmateriaal, afhankelijk van uw eigen invulling. Plaats alle kunstwerken bij elkaar op een centrale locatie.
Kijken Samen met de leerlingen bekijkt u nogmaals alle kunstwerken. Wat is er veel te zien! Toon de leerlingen een detail van het kunstwerk Vuur toren. • Bij welk kunstwerk horen deze lijntjes? Vragen en doen Bespreek met de leerlingen alle werken door middel van slotvragen, bijvoorbeeld: • Lijken de kunstwerken op elkaar? Ja? Op welke manier(en)? • Stel dat Titi nog een vijfde kunstwerk maakt. Wat zou daarop kunnen staan? • Welk kunstwerk zou je zelf willen hebben? Waarom? • Hebben jullie nog vragen aan Titi? Bovenstaande vragen kunnen als basis dienen voor een e-mailbericht dat de groep aan Titi verstuur t. Via www.titi.nl kunnen ze de website van de kunstenaar bekijken met foto’s van Titi en ander werk van haar. Stel met de groep een bericht samen en verstuur het naar
[email protected]. Titi is erg benieuwd naar de reacties van de leerlingen!
Doen De resultaten van de verschillende doe-opdrachten kunnen gezamenlijk gepresenteerd worden bij het werk van Titi. Maak bijvoorbeeld samen met de kinderen een collage van de hondjes of van de omtrekvormen die de leerlingen gemaakt hebben. Of presenteer de tweeling-tekeningen in de vorm van een boekje. En natuurlijk komen overal in de school aankondigingen van de tentoonstelling te hangen. Zo kunnen alle groepen komen kijken!
-18-
Colofon Een uitgave van Kunstbalie © 2011 Concept, samenstelling en tekst: Esther Leenders, consulent beeldende kunst Redactie: Laura van Campenhout Vormgeving: Huub van Deijck
www.kunstbalie.nl
[email protected]
Werkblad ‘Sjabloonletters’
Werkblad ‘Tweeling’ De tweeling is maar half te zien. Het hoofd en een deel van de armen en het badpak zijn zichtbaar, maar benen en voeten niet. Wat gebeurt er allemaal onder de tegelrand? Misschien zwemt er een krokodil tussen de benen van de tweeling door...
Detail Vuurtoren
