Bijbelse noties over arbeid ische en rrfëatschappelijke ontwikkelingen Arbeidsrecht en CAO's rsoneelsbeleid en arbeidsomstandigheden

Bijbelse noties over arbeid ische en rrfëatschappelijke ontwikkelingen Arbeidsrecht en CAO's rsoneelsbeleid en arbeidsomstandigheden Arbeidsvoorwaarde^® ,/v

ff

1

Medezeggenschap

•

Inhoud

Voorwoord Kernpunten

Bijbelse noties o v e r a r b e i d

Sociaal-economische en maatschappelijke ontwikkelingen

Maatschappelijke verantwoordelijkheid en d u u r z a a m o n d e r n e m e r s c h a p Nieuwe economie Loonvoorstel De arbeidsmarkt WAO A r b e i d s m a r k t en collectieve sector Mobiliteit en bereikbaarheid

13 17 21 27 31 33 37

A r b e i d s r e c h t en C A O ' s

Arbeidsrecht actueel Trends in C A O - l a n d Alternatieve conflictoplossing Bedrijfscode

39 43 47 51

P e r s o n e e l s b e l e i d en arbeidsomstandigheden

Kennis en inzetbaarheid

55

Arbeidsvoorwaarden

Prestatiebeloning Kinderopvang Pensioenen

57 61 65

Medezeggenschap

67

Literatuurlijst Trefwoordenregister Afkortingenlijst

71 73

Nota Arbeidsvoorwaarden 2002 'Samen werken aan duurzaamheid' is een uitgave van de

__ R

"ch

f t h a p p ® e Unie

Reformatorisch Maatschappelijke Unie (RMU). Plesmanstraat 68, 3905 KZ Veenendaal Postbus 900, 3900 AX Veenendaal Telefoon (0318) 54 30 30 Telefax E-mail Website

(0318) 54 25 22 [email protected] www.rmu.org

Vormgeving en druk:

Drukkerij Gebrs. Verloop, Alblasserdam

Foto voorpagina:

Fotostock

© 2001 Alle rechten v o o r b e h o u d e n . Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige v o r m of op enige wijze, hetzij digitaal, elektronisch, mechanisch, d o o r fotokopieën, o p n a m e n , of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voorwoord H i e r b i j h e b t u de R M U n o t a 2002 " S a m e n w e r k e n aan d u u r z a a m h e i d " in h a n d e n gekregen. D e visie o p het a r b e i d s v o o r w a a r d e n b e l e i d

v a n de R e f o r m a t o r i s c h M a a t s c h a p p e l i j k e U n i e

( R M U ) . Een visie die past b i n n e n de missie van de R M U : "De RMU zal als belangenorganisatie op het terrein van arbeid en beroep een centrale positie in de samenleving innemen en uitbouwen. Zij handelt namens de gereformeerde gezindte ten behoeve van de gehele maatschappij. Zij doet dit integer, rechtvaardig en transparant vanuit Bijbelse waarden en normen." D e z e missie m a g best a m b i t i e u s g e n o e m d w o r d e n . Met n a m e o m dit te d o e n v a n u i t Bijbelse w a a r d e n en n o r m e n . Een beleidsvisie o p schrift stellen v o o r de N e d e r l a n d s e s a m e n l e v i n g in de 21e eeuw. Een s a m e n l e v i n g die v o o r t d u r e n d in beweging is en i n g r i j p e n d v e r a n d e r t . Enerzijds in h e t streven van het t e r u g v i n d e n en realiseren van de e c o n o m i s c h e groei. A n d e r z i j d s in het groeiend besef dat o o k o n z e s a m e n l e v i n g niet z o n d e r w a a r d e n en n o r m e n kan. O p beide aspecten speelt de R M U duidelijk en n a d r u k k e l i j k in en zet een b r e d e visie neer o p het complexe terrein van a r b e i d s v o o r w a a r d e n . H i e r b i j zoekt de R M U steeds n a a r een v e r a n k e r i n g in de christelijke levensvisie. De R M U n o t a 2002 krijgt het t h e m a m e e " S a m e n w e r k e n aan d u u r z a a m h e i d " . Dit gaat van de o p r o e p t o t " m a a t s c h a p p e l i j k o n d e r n e m e n " tot aan het kiezen v o o r "werken in de zorg" toe. Of het n u gaat over de n i e u w e e c o n o m i e of over prestatiebeloning, u treft het aan in deze nota. Ik wil u en j o u van h a r t e u i t n o d i g e n o m deze n o t a ter h a n d te n e m e n en te lezen. O m de toegankelijkheid te b e v o r d e r e n is dit jaar gekozen v o o r twee uitvoeringen. Te weten één als b e k n o p t e b r o c h u r e , de k e r n p u n t e n n o t a 2002, en ten tweede een c o m p l e t e R M U n o t a 2002. Een groep d e s k u n d i g e n , de c o m m i s s i e R M U A r b e i d s v o o r w a a r d e n b e l e i d , heeft kans gezien o m diverse thema's helder te v e r w o o r d e n . Voorafgegaan d o o r een principiële d o o r d e n k i n g vanuit de Bijbel o p en over a r b e i d in het algemeen. Ieder t h e m a vindt zijn toespitsing in de v e r w o o r d i n g van het R M U - s t a n d p u n t . Zeker na de i n g r i j p e n d e gebeurtenissen van 11 s e p t e m b e r 2001, w e r d e n allerlei prognoses en p l a n n e n nationaal en i n t e r n a t i o n a a l in h o o g t e m p o bijgesteld. De opstellers van deze n o t a h e b b e n dit laatste zoveel mogelijk b e s t u d e e r d en verwerkt. Bijzonder veel w a a r d e r i n g h e b ik v o o r het d o o r h u n geleverde werk. Samenstellers: M. Hoogendoorn J.J. Polder J. d e n Heijer A.M. van d e r Maas A.P. de Jong R.A. Jongeneel T. Brand Chr. Baggerman M . van der Zwan B. Steltenpool-Aalbers J. Visser J.G.N. Schreuders J.W. O o l b e k k i n k

(voorzitter) s t a f m e d e w e r k e r econoom hoofd P&O directeur-eigenaar relatiebeheerder universitair d o c e n t bedrijfsarts (secretaris), c o ö r d i n a t o r arbeidsvoorwaardenbeleid R M U ( e i n d r e d a c t e u r ) , c o ö r d i n a t o r c o m m u n i c a t i e & PR R M U secretariële o n d e r s t e u n i n g c o ö r d i n a t o r R M U Werkgevers c o ö r d i n a t o r R M U juridische l e d e n h u l p c o ö r d i n a t o r OR/Medezeggenschap en jurist l e d e n h u l p R M U

Veenendaal, d e c e m b e r 2001. J.W. O v e r e e m . Bestuursvoorzitter R M U .

Nota

Arbeidsvoorwaardenbeleid

2002

•

Kernpunten Inleiding S a m e n w e r k e n a a n d u u r z a a m h e i d . D a t is het k e r n t h e m a dat past bij de R M U - n o t a Arbeidsv o o r w a a r d e n b e l e i d 2002. Een n o t a b o o r d e v o l i n f o r m a t i e , ideeën en visies, gevoed d o o r bijbelse w a a r d e n en n o r m e n , gericht o p de t o e k o m s t . D a t is h e t s a m e n s p e l van heilzaam werk e n a a n een d u u r z a m e s a m e n l e v i n g . B i n n e n het geheel v a n het a r b e i d s v o o r w a a r d e n b e l e i d s p r i n g e n enkele k e r n p u n t e n extra in h e t oog. Die k o m e n in deze k e r n p u n t e n n o t a aan de orde. De k e r n p u n t e n v o r m e n een tegenw i c h t in een m a a t s c h a p p i j die steeds m e e r gericht is o p het individualisme. Ze zijn gericht o p een d u u r z a m e s a m e n l e v i n g , w a a r i n we s a m e n m o e t e n kiezen, s a m e n blijven spreken, s a m e n m o g e n zorgen, s a m e n willen d r a g e n en s a m e n k u n n e n leven.

Samen kiezen:

maatschappelijke verantwoordelijkheid

D e laatste jaren is de a a n d a c h t v o o r m a a t s c h a p p e l i j k v e r a n t w o o r d o n d e r n e m e n o n m i s k e n b a a r sterker g e w o r d e n . Teveel w o r d t m a a t s c h a p p e l i j k v e r a n t w o o r d o n d e r n e m e n in de p r a k tijk geassocieerd m e t grote o n d e r n e m i n g e n die wereldwijd actief zijn. De R M U is daarentegen van m e n i n g dat er vooral o o k m o g e l i j k h e d e n liggen v o o r het m i d d e n - en kleinbedrijf o m m a a t s c h a p p e l i j k v e r a n t w o o r d te o n d e r n e m e n . Elke o n d e r n e m i n g - h o e klein of h o e g r o o t d a n o o k - is i m m e r s een s a m e n l e v i n g in het klein, m e t d a a r b i j de sociale interactie tussen o n d e r n e m i n g , overheid en c o n s u m e n t . In de visie v a n de R M U d i e n t v e r a n t w o o r d o n d e r n e m e n gestalte te krijgen vanuit het bijbelse u i t g a n g s p u n t van g o e d r e n t m e e s t e r s c h a p . D a t vraagt o m v e r a n t w o o r d kiezen b i n n e n o n d e r n e m i n g e n . Keuzes, die d o o r een christelijke o n d e r n e m e r g e m a a k t w o r d e n v a n u i t en in relatie m e t de Bijbel als de b r o n w a a r u i t het h a n d e l e n w o r d t gevoed en n a a r b u i t e n toe zichtbaar w o r d t . D a a r b i j gaat het niet o m eigenbelang, m a a r ten diepste o m het h a n d e l e n tot eer van G o d en tot heil van de naaste. De R M U ziet het als h a a r taak o m het t h e m a vanuit christelijk gedachtegoed verder te d o o r d e n k e n en in s a m e n w e r k i n g m e t o n d e r n e m e r s concreet te m a k e n . In veel bedrijven w o r d e n d o o r de R M U ethische bedrijfscodes en p e r s o n e e l s h a n d b o e k e n g e ï m p l e m e n t e e r d die uitgaan van bijbelse doelstellingen ten aanzien van arbeid. De R M U is van m e n i n g dat werkgevers en w e r k n e m e r s samen moeten kiezen v o o r v e r a n t w o o r d o n d e r n e m e r s c h a p o m v o r m en i n h o u d te geven a a n een d u u r z a m e samenleving.

Na jaren van e c o n o m i s c h e groei is sprake van een kentering. De c o n c u r r e n t i e p o s i t i e verslechtert, de werkloosheid stijgt en het c o n s u m e n t e n v e r t r o u w e n n e e m t af. D a a r n a a s t is sprake van een relatief h o g e inflatie en n e e m t de winstgevendheid van de o n d e r n e m i n g af d o o r de stijging van de loonkosten. De R M U is dan o o k v o o r s t a n d e r van een v e r a n t w o o r d e l o o n ontwikkeling in 2002 o p alle niveaus b i n n e n o n d e r n e m i n g e n . De R M U leidt de l o o n r u i m te in de m a r k t s e c t o r af uit het afgeleide prijsindexcijfer en de stijging van de a r b e i d s p r o d u c tiviteit. U i t g a a n d e van een inflatie van 2,25 p r o c e n t en een productiviteitsstijging van 1 procent resulteert een l o o n r u i m t e van 3,25 p r o c e n t . In het kader van een d u u r z a a m werkgelegenheidsbeleid zet de R M U in 2002 in o p een l o o n stijging die zich beweegt b i n n e n een b a n d b r e e d t e van 2,5 tot 3,25 procent, afhankelijk van de resultaten in de o n d e r n e m i n g c.q. sector. D a a r n a a s t dient een deel van de l o o n r u i m t e (0,5

procent) aangewend te w o r d e n voor de bekostiging van b i j z o n d e r e a r b e i d s v o o r w a a r d e n als loopbaangerichte opleidingen en invoering van gedifferentieerde of resultaatafhankelijke beloning die kan ' m e e a d e m e n ' m e t de resultaten van de o n d e r n e m i n g . Voor de sectorefi onderwijs en zorg stelt de R M U een loonstijging v o o r van m i n i m a a l 3,25 p r o c e n t . Zeker in een p e r i o d e waarin de s p a n n i n g o p l o o p t geeft zorgvuldig en constructief overleg de garantie o m tot goede en v e r a n t w o o r d e l o o n a f s p r a k e n te k o m e n . De R M U wil d a n o o k bevorderen dat werkgevers en w e r k n e m e r s samen blijven spreken over deze gevoelige materie.

Het gezin is de hoeksteen van de samenleving. Met n a m e in het gezin kan overdracht van n o r m e n en w a a r d e n plaatsvinden die positieve maatschappelijke gevolgen h e b b e n . Binnen het gezin zijn m a n en v r o u w v e r a n t w o o r d e l i j k v o o r elkaar en v o o r h u n kinderen. H e t streven van de overheid o m zoveel mogelijk v r o u w e n betaald werk te laten verrichten wijst de R M U af. In dat geval w o r d t i m m e r s het o n b e t a a l d e werk van de m o e d e r ingeruild d o o r betaald werk elders, w a a r b i j v o o r de zorgtaken in veel gevallen een betaalde kracht m o e t w o r d e n aangetrokken. O p deze wijze e c o n o m i s e e r t de zorg v o o r de k i n d e r e n die niet dezelfde kwaliteit biedt als de zorg van de moeder. Bij de afweging van het uitbesteden van o u d e r lijke zorg dient n a a r de m e n i n g van de R M U het recht van het k i n d o p w a r m t e en geborgenheid centraal te staan. Het recht o p k i n d e r o p v a n g als basisvoorziening wijst de R M U af. D a a r e n t e g e n pleit de R M U v o o r verhoging van de kinderbijslag. Deze verhoging kan gefinancierd w o r d e n uit het beschikbare b u d g e t v o o r k i n d e r o p v a n g w a a r b i j het geld ten goede k o m t aan alle kinderen. O u d e r s k u n n e n dan zelf u i t m a k e n h o e zij het geld besteden. O p deze wijze w o r d t b e n a d e ling van o u d e r s die ervoor kiezen zelf de zorgtaken te verrichten v o o r k o m e n . D a a r n a a s t zet de R M U in 2002 in op aanvullende afspraken in CAO's w a a r d o o r het m o g e lijk w o r d t dat w e r k n e m e r s m e t k i n d e r e n een b e d r a g ter beschikking krijgen ( k i n d g e b o n d e n b u d g e t ) , w a a r b i j ze de volledige vrijheid h e b b e n deze m i d d e l e n n a a r eigen inzicht te besteden. Deze visie d o o r b r e e k t de sterke d w a n g die de overheid uitoefent o p m a n n e n en v r o u w e n o m zich e c o n o m i s c h e zelfstandig te m a k e n . De R M U v i n d t het onterecht dat v r o u w e n die zorgtaken o p zich n e m e n d o o r de overheid w o r d e n a a n g e d u i d als ' o n b e n u t ' arbeidspotentieel'. De R M U is van m e n i n g dat m o e d e r s én vaders h u n verantwoordelijkheid m o g e n n e m e n en samen mogen zorgen v o o r de aan hen t o e v e r t r o u w d e k i n d e r e n .

Het aantal WAO'ers is gestegen tot bijna 1 miljoen. Financiële prikkels, een a n d e r e organisatie van de uitvoeringsinstellingen en de keuringen h e b b e n niet geleid tot aftiame van het aantal WAO'ers. De R M U is d a n o o k van m e n i n g dat reïntegratie van arbeidsongeschikten prioriteit dient te krijgen. U i t g a n g s p u n t e n daarbij zijn niet de b e p e r k i n g e n m a a r juist de m o g e l i j k h e d e n van de b e t r o k k e n e n . Zowel de werkgever als de w e r k n e m e r h e b b e n de plicht zich tijdens het reïntegratieproces m a x i m a a l in te s p a n n e n . De R M U v i n d t het een reële optie dat w e r k n e m e r s die gedeeltelijk arbeidsongeschikt zijn en p a s s e n d werk weigeren, geprikkeld w o r d e n d o o r het a a n b r e n g e n van een k o r t i n g o p het salaris tot 70 p r o c e n t . V o o r k o m e n is beter d a n genezen. Wat de R M U betreft zou er d a n o o k m e e r a a n d a c h t m o e ten k o m e n voor preventieve maatregelen. De R M U is ervan overtuigd dat het bevorderen

van g o e d e w e r k o m s t a n d i g h e d e n effectief is bij het v o o r k o m e n van ziekteverzuim. Bovendien m o g e n w e r k n e m e r s niet als gevolg van arbeidsconflicten de W A O i n s t r o m e n . De R M U stelt v o o r o m bij b e d r i j v e n m e t een h o o g risico een z o g e n a a m d e c a s e m a n a g e r in dienst te n e m e n . Naast de o v e r w e g e n d positieve b e o o r d e l i n g van de voorstellen van

commissie-Donner

plaatst de R M U k a n t t e k e n i n g e n bij de a a n z u i g e n d e w e r k i n g indien een W A O - u i t k e r i n g alleen t o e g e k e n d w o r d t aan w e r k n e m e r s m e t een d u u r z a a m en volledig verlies aan arbeidscapaciteit. In dit v e r b a n d pleit de R M U v o o r s c h e r p e en e e n d u i d i g e criteria, vastgesteld d o o r de b e r o e p s g r o e p . D a a r b i j is het v o o r de R M U b e l a n g r i j k dat overheid, werkgevers en w e r k n e m e r s de lasten v a n de a r b e i d s o n g e s c h i k t e m e d e m e n s samen willen

dragen.

collectieve sector Als gevolg van personeelstekort in de collectieve sector k o m t de toegankelijkheid en de kwaliteit van de dienstverlening in de knel. De R M U is van m e n i n g dal de overheid alles in het w e r k m o e t stellen o m de o p g e l o p e n a c h t e r s t a n d in te lopen. Waar de overheid het in de p r i m a i r e a r b e i d s v o o r w a a r d e n m o e t afleggen tegen het bedrijfsleven, kan ze scoren met aantrekkelijke s e c u n d a i r e a r b e i d s v o o r w a a r d e n . De R M U is het m e t de commissie-Van Rijn eens dat het h u m a n r e s o u r c e m a n a g e m e n t beleid de k o m e n d e jaren sterk v e r b e t e r d dient te worden. In de zorg- en welzijnssector en o o k in het o n d e r w i j s is naast een imagoverbetering verbetering van de a r b e i d s o m s t a n d i g h e d e n en carrièreperspectief van belang. Voor het o n d e r w i j s is de R M U v a n m e n i n g d a t functiedifferentiatie, integraal personeelsbeleid en individuele s c h o l i n g s m o g e l i j k h e d e n belangrijke a a n d a c h t s p u n t e n zijn. In de zorg- en welzijnssector kan gedacht w o r d e n aan u i t b r e i d i n g van b e v o e g d h e d e n en aan j o b r o t a t i o n . D o o r middel van f u n c t i e w a a r d e r i n g dient de onevenwichtigheid in beloning en f u n c t i e z w a a r t e te w o r d e n weggenomen. M e d e o m d a t de zorg o o k in de t o e k o m s t een z o r g e n k i n d blijft, pleit de R M U voor de invoering van een sociale stage v o o r j o n g e r e n . Deze sociale stage in het brede scala van de zorge n welzijnssector d i e n t een wezenlijk onderdeel uit te m a k e n van het reguliere vervolgonderwijs. Enerzijds w o r d t h i e r m e e de d r u k o p de zorg verlicht. Aan de a n d e r e k a n t heeft de sociale stage tot doel j o n g e r e n toe te rusten voor h u n taken in de samenleving. De R M U v i n d t dat j o n g e r e n d o o r de sociale stage maatschappelijke verantwoordelijkheid leren dragen en een uniek l e e r m o m e n t a a n g e b o d e n krijgen zodat ze in de t o e k o m s t samen kunnen leven in een m a a t s c h a p p i j w a a r zorg v o o r de m e d e m e n s centraal staat.

Bijbelse noties over arbeid Inleiding

normatieve uitgangspunten

D e R M U n e e m t als u n i e v a n werkgevers, zelfstandigen en w e r k n e m e r s v o o r de b e z i n n i n g o p h e t b r e d e terrein v a n de a r b e i d in de m a a t s c h a p p i j de Bijbel als basis en v e r t r e k p u n t . Hoewel de Bijbel geen n a s l a g w e r k v o o r het e c o n o m i s c h en m a a t s c h a p p e l i j k leven is, en d a a r o m o o k geen pasklare a n t w o o r d e n biedt, is de Bijbel wel voluit actueel. D e Bijbel reikt n o r m a t i e v e u i t g a n g s p u n t e n aan, niet alleen v o o r het p e r s o o n l i j k leven, m a a r o o k v o o r het m a a t s c h a p pelijk bezig zijn. In dit h o o f d s t u k w o r d t v a n u i t de Bijbel het levensbeschouwelijk kader geschetst w a a r b i n n e n de R M U h a a r visie en s t a n d p u n t e n wenst te f o r m u l e r e n en haar m a a t schappelijke rol p r o b e e r t te vervullen. A r b e i d als o p d r a c h t

rentmeester

G o d gaf de n a a r Z i j n beeld geschapen m e n s de o p d r a c h t o m de aarde te b o u w e n en te bewaren (Genesis 2: 15). Hij stelde de m e n s aan tot r e n t m e e s t e r over het geschapene: "Weest v r u c h t b a a r , en vermenigvuldigt, en vervult de aarde, en o n d e r w e r p t haar, en hebt heerschappij over de vissen der zee, en over het gevogelte des hemels, en over al het gedierte, dat o p de aarde k r u i p t ! " (Genesis 1: 28). H e t t y p e r e n d e v o o r een r e n t m e e s t e r is dat hij geen eigenaar, geen heer, m a a r b e h e e r d e r is. Hij draagt zorg v o o r datgene wat h e m t o e v e r t r o u w d is. Over zijn b e h e e r is hij v e r a n t w o o r d i n g schuldig. Een b e h e e r d e r kan niet zo m a a r d o e n en laten wat hij wil. Hij werkt in o p d r a c h t v a n zijn heer. Arbeid is dus een goddelijke o p d r a c h t . D e m e n s is geroepen o m in v e r b o n d e n h e i d m e t en in v o l m a a k t e liefde tot G o d zijn arbeidstaak te vervullen. Deze taak, niet direct n o o d z a k e l i j k t o t l e v e n s o n d e r h o u d (Genesis 1: 29), was geen last, m a a r een v o o r t d u r e n d e vreugde. D e g o e d g e s c h a p e n m e n s heeft d o o r de zondeval de v o l m a a k t e g e m e e n s c h a p m e t G o d echter v e r b r o k e n . De aarde is d a a r o m o m des m e n s e n wil vervloekt (Genesis 3: 17) m e t alle gevolgen v a n dien, o o k v o o r de arbeid. De o p d r a c h t t o t a r b e i d is niet v e r a n d e r d . De a r b e i d is zelf o o k geen vloek geworden, m a a r gaat v o o r t a a n vanwege de zondeval en de straf daaraan verb o n d e n wel m e t moeite gepaard: " I n het zweet uws aanschijns zult gij b r o o d eten" (Genesis 3: 19). D e dienst van d e a r b e i d

beelddrager

doel arbeid

Arbeid is geen doel o p zich en heeft o o k geen absolute zelfstandige waarde. Voor G o d is er o o k geen onderscheid tussen h a n d e n a r b e i d of h o o f d a r b e i d . Beslissend is de gezindheid van het h a r t . Als in de Bijbel over a r b e i d gesproken wordt, staat deze in het licht van het dienen van G o d . Dit h o u d t in dat alle arbeid d i e n t te zijn tot eer van God (1 K o r i n t h e 10: 31). De m e n s h e e f t de o p d r a c h t zich te v e r t o n e n als beelddrager Gods. Het werk v a n de m e n s b e h o o r t een afspiegeling te zijn van de glans en de heerlijkheid v a n de Schepper zelf. De m e n s werkt ten diepste niet v o o r zichzelf, m a a r bovenal o m G o d , de naaste en de g e m e e n schap te dienen. G o d wil de m e n s als i n s t r u m e n t gebruiken in Zijn voorzienige zorg voor al het geschapene. H e t is Zijn o o g m e r k dat de arbeid of de v r u c h t d a a r v a n d i e n s t b a a r is a a n het o n d e r h o u d van gezin en familie (2 Korinthe 12: 14), a a n de i n s t a n d h o u d i n g van de prediking (Galaten 6: 6), aan de diaconale h u l p dichtbij ( R o m e i n e n 15: 26, 27) en ver weg (2 K o r i n t h e 8). D e m e n s w o r d t opgewekt goed te d o e n aan allen, m a a r meest aan de huisgenoten des geloofs (Galaten 6: 10). Doel van de arbeid m a g niet zijn de begeerte n a a r r i j k d o m of m e n s e n g u n s t . Dat is in strijd m e t het beogen van G o d s eer. Van n a t u r e is de m e n s ik-gericht. Hij m o e t d u s niet w e r k e n o m de spijs die vergaat, m a a r o m de spijs die blijft tot in het eeuwige leven" ( J o h a n n e s 6: 27). Als de m e n s voedsel en deksel heeft, zal hij d a a r m e e vergenoegd zijn (1 T i m o t h e ü s 6: 8). Overigens m a g een m e n s wel genieten van datgene wat hij m e t zijn arbeid verworven heeft (Prediker 5: 17). Het genieten van het goede is o o k van de h a n d G o d s (Prediker 2: 24). R o e p i n g en b e r o e p

beroep als opdracht

Er k a n onderscheid g e m a a k t w o r d e n tussen de roeping van G o d in een beroep, en de roep i n g van G o d tot een beroep. Van Godswege k o m t de o p d r a c h t , de r o e p i n g o m te arbeiden in een beroep. D a t is wat anders d a n dat G o d roept tot het uitoefenen van een bepaald beroep. Van dit laatste k a n w o r d e n gesproken bij b e r o e p e n w a a r i n de Goddelijke roeping zich o p b i j z o n d e r e wijze concretiseert. D a n is niet zozeer sprake v a n een beroep, als wel van een a m b t .

In de Bijbel k o m t het w o o r d beroep voor in 1 K o r i n t h e 7: 20: "Een iegelijk blijve in die beroeping, daar hij in geroepen is". Gelet o p het v e r b a n d m o e t in de eerste plaats gedacht w o r d e n aan de roeping tot geloof en bekering die tot alle m e n s e n k o m t . M a a r het gaat o o k over hét beroep. De apostel wil duidelijk m a k e n dat een christen vergenoegd m o e t zijn m e t hetgeen hij heeft. Wil dit d a n zeggen dat een v e r a n d e r i n g van b e r o e p niet is toegestaan? Uit het vervolg blijkt dat die vraag o n t k e n n e n d m o e t w o r d e n b e a n t w o o r d : "Zijt gij, een dienstknecht zijnde, geroepen, laat u dat niet b e k o m m e r e n ; m a a r indien gij o o k k u n t vrij w o r d e n , gebruik dat liever" (1 Korinthe 7: 21). Een slaaf of een d i e n s t k n e c h t kan o o k als zodanig christen zijn, m a a r als vrije kan hij G o d m e e r en beter dienen. geoorloofd beroep

verhouding werkgeverwerknemer

De o p d r a c h t of r o e p i n g o m te a r b e i d e n m o e t gestalte krijgen in de u i t o e f e n i n g van een geoorloofd beroep, een goddelijk beroep. Of er sprake is van zo'n b e r o e p zal m o e t e n w o r d e n afgemeten aan het doel of de dienst van de arbeid. De beroepskeuze of een v e r a n d e r i n g daarin h o o r t niet b u i t e n het gebed o m te gaan. D a a r b i j m o e t gelet w o r d e n o p de gaven die G o d geschonken heeft, de k e u z e m o g e l i j k h e d e n die er zijn (overgebleven) en de dienstbaarheid die via een bepaald b e r o e p kan w o r d e n b e t r a c h t . Vanuit de notie van arbeid als dienst aan G o d en de naaste, m o e t er, zeker o o k in de huidige m a a t s c h a p p i j , b i j z o n d e r a a n d a c h t zijn v o o r h e t w e r k e n in bijvoorbeeld o n d e r w i j s en gezondheidszorg. D i e n s t b a a r h e i d m o e t zwaarder wegen dan het streven naar r i j k d o m . In het juiste licht bezien, leert een m e n s de aardse d i n g e n te d o e n m e t een hemels hart. De huidige h a n g n a a r materialisme is d a a r m e e gekritiseerd, hoezeer het i n k o m e n m e t eerlijke ijver o o k m a g t o e n e m e n (Spreuken 13: 4). W e r k g e v e r en w e r k n e m e r Over de v e r h o u d i n g tussen werkgever en w e r k n e m e r w o r d t o p verschillende plaatsen in G o d s W o o r d gesproken. De werkgever m o e t zijn w e r k n e m e r rechtvaardig b e h a n d e l e n , billijk b e l o n e n , goedwilligheid b e t o n e n en belangstelling h e b b e n voor h e m als zijn m e d e m e n s . Een voorbeeld van goede o m g a n g tussen werkgever en w e r k n e m e r s is te v i n d e n in Ruth 2: 4: 'En zie Boaz k w a m van Bethlehem en zeide tot de maaiers: De Heere zij m e t ulieden. En zij zeiden tot H e m : de H e e r e zegene u'. De o p d r a c h t aan werkgevers luidt: 'Gij heren, doet uw d i e n s t k n e c h t e n recht en gelijk, w e t e n d e dat o o k gij een Heere h e b t in de hemelen'. (Kolossenzen 4: 1). De Bijbel veroordeelt d a n o o k de werkgever die zijn w e r k n e m e r s niet de b e l o n i n g geeft w a a r o p zij recht h e b b e n . Het l o o n w a a r i e m a n d recht o p heeft, dient uitbetaald te w o r d e n o p de afgesproken tijd. De Bijbel is daarover niet onduidelijk: " O p zijn dag zult gij zijn loon geven en de zon zal daarover niet o n d e r g a a n ; w a n t hij is a r m , en zijn ziel verlangt d a a r n a a r ; d a t hij tegen u niet r o e p e t o t d e n Heere, en z o n d e in u zij" ( D e u t e r o n o m i u m 24: 15). Van de w e r k n e m e r w o r d t ten opzichte van de werkgever ijver en g e t r o u w h e i d , volledige inzet en t o e w i j d i n g geëist, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de gelijkenis van de talenten ( M a t t h e ü s 25: 14-30), w a a r ieder talenten o n t v i n g n a a r zijn v e r m o g e n en de luiheid werd gestraft. Voorts w o r d t van de d i e n s t k n e c h t e n g e h o o r z a a m h e i d gevraagd aan de h e r e n n a a r het vlees in eenvoudigheid des h a r t e n , gelijk als aan Christus (Efeze 6: 5). Deze o n d e r d a n i g h e i d w o r d t o o k g e b o d e n ten opzichte van een h a r d e heer (1 Petrus 2: 18). Van Laban staat geschreven dat hij het l o o n van Jacob tien m a l e n , dat is dikwijls, v e r a n d e r d e (Genesis 31: 7 en 41). De kanttekeningen v e r m e l d e n dat d o o r Labans gierigheid het "verdrag m e n i g m a l e n is v e r a n d e r d " en dat deze v e r a n d e r i n g d o o r Jacob m e t lijdzaamheid werd gedragen.

gezagsrelatie

levensonderhoud

Van de werkgevers (heren) w o r d t geëist h u n w e r k n e m e r s in alle billijkheid en z a c h t m o e d i g heid te gebieden en te regeren als ' w e t e n d e dat o o k u w eigen Heere in de h e m e l e n is, en dat geen a a n n e m i n g des p e r s o o n s bij H e m is' (Efeze 6: 9, en kanttekening). Duidelijk is d u s dat zowel de werkgever als de w e r k n e m e r in h u n onderlinge v e r h o u d i n g en o m g a n g m e t elkaar h e b b e n te rekenen m e t de eis van g e h o o r z a a m h e i d aan God. Dit laat echter de (contractuele) gezagsrelatie tussen werkgever en w e r k n e m e r onverlet. Deze c o n tractuele v e r h o u d i n g verplicht de w e r k n e m e r zich loyaal naar het gezag van en o n d e r de hiërarchie van de werkgever te voegen. Bovenal geldt b i n n e n de a r b e i d s v e r h o u d i n g echter het dubbele liefdegebod: de dienst van G o d en de naaste. B e t a a l d e en o n b e t a a l d e arbeid In de huidige samenleving n e e m t i n k o m e n een centrale plaats in. O o k in de Bijbel staan voorbeelden waarbij o m loon en l e v e n s o n d e r h o u d arbeid werd verricht. Jacob werkte 14 jaar o m de dochters van Laban en 6 jaar o m een gedeelte van het vee (Genesis 31: 41). Farao's d o c h t e r betaalde loon v o o r het o n d e r h o u d van het k i n d Mozes (Exodus 2: 9). Salomo betaalde l o o n aan H i r a m v o o r het werk van diens o n d e r d a n e n (1 Koningen 5: 6). De heer van de wijngaard liet zijn rentmeester het l o o n uitbetalen aan de arbeiders ( M a t t h e ü s 20: 8).

O v e r i g e n s v e r d i e n t het b i j z o n d e r e a a n d a c h t dat alle arbeiders, o n g e a c h t het aantal u r e n dat ze die dag gewerkt h a d d e n , hetzelfde l o o n kregen. D a a r m e e o n t v i n g e n zij het volledige dagl o o n , niet n a a r h u n arbeid, m a a r n a a r h u n b e h o e f t e . I e m a n d die w e r k verricht v o o r een a n d e r , is gerechtigd l o o n te v r a g e n n a a r dat billijk is: de a r b e i d e r is zijn l o o n w a a r d i g (1 T i m o t h e ü s 5: 18). Een d o r s e n d e os m o c h t niet g e m u i l b a n d w o r d e n ( D e u t e r o n o m i u m 2 5 : 4 ) , m e t a n d e r e w o o r d e n dat dier m o e s t k u n n e n eten. De k a n t t e k e n i n g e n bij 1 K o r i n t h e 9: 9 zeggen hierover: " Z o d a t dit te verstaan is bij vergelijking, dat God deze wet gesteld heeft, m e e r o m de m e n s e n d a n o m de ossen, o m te k e n n e n te geven, i n d i e n G o d wil dat m e n den arbeid e n d e n os zijn voedsel n i e t zal o n t h o u d e n , dat m e n het veel m i n d e r den m e n s e n , die arbeid e n , o n t h o u d e n moet". t o t eer van G o d

Vanuit de bijbelse o p d r a c h t tot a r b e i d m e t als doel de eer van G o d en dienst aan de naaste en de g e m e e n s c h a p , w o r d t duidelijk dat niet alleen betaalde arbeid g e w a a r d e e r d m o e t w o r d e n . O o k o n b e t a a l d e a r b e i d m o e t dit d i e n e n d e karakter d r a g e n en indien dat het geval is, w o r d t een betekenisvolle'invulling gegeven aan de bijbelse o p d r a c h t . In R o m e i n e n 16 worden enkele v r o u w e n d o o r Paulus g e n o e m d "die in den Heere a r b e i d e n " zoals Tryfena, Tryfosa en Persis. D e n a d r u k die in het h u i d i g e m a a t s c h a p p e l i j k e leven o p betaalde arbeid valt, d i e n t

onbetaalde arbeid

gerelativeerd te w o r d e n . O n b e t a a l d e arbeid en vrijwilligerswerk, naast betaald werk of ook n a p e n s i o n e r i n g of vervroegde u i t t r e d i n g , is een waardevolle invulling van de christelijke r o e p i n g . Overigens is d a a r m e e geen o n e v e n r e d i g b e r o e p o p bepaalde p e r s o n e n gerechtvaardigd, n o c h het o n t b r e k e n v a n een billijke o n k o s t e n v e r g o e d i n g .

Foto: RD/Sj.

Verboom

A r b e i d en rust I n de Bijbel is er niet alleen sprake van a a n d a c h t voor de menselijke arbeid, m a a r o o k voor een r u s t e n d a a r v a n . Er w o r d t gesproken over de o r d e van dag en nacht. De Bijbel wijst n a d r u k k e l i j k op de n o o d z a a k van evenwicht tussen arbeid en rust. Zo zegt de Prediker: 'Een h a n d vol m e t rust is beter d a n beide vuisten vol m e t arbeid' (Prediker 4: 6) en ' D e slaap des arbeiders is zoet' (Prediker 5: 11).

: tdag

Dat G o d bij de s c h e p p i n g het welzijn van de m e n s o p het o o g had, blijkt o o k daaruit dat Hijzelf direct na de voltooiing van Zijn s c h e p p e n d h a n d e l e n , en d u s v o o r de zondeval, een rustdag heeft ingesteld: 'Als n u G o d o p de zevenden dag volbracht h a d Zijn werk, dat Hij g e m a a k t h a d , heeft Hij gerust o p de zevenden dag van al Zijn werk, dat Hij g e m a a k t h a d . En G o d heeft den zevende dag gezegend en dien geheiligd, o m d a t Hij op denzelven dag gerust heeft van al Zijn werk, hetwelk G o d geschapen h a d o m te volmaken' (Genesis 2: 2 en 3). Hieruit blijkt duidelijk dat de rustdag een s c h e p p i n g s o r d e n i n g van universele en altijd geld e n d e betekenis is. O o k het sabbatsgebod, het vierde gebod uit de Wet der Tien G e b o d e n wijst terug naar de goddelijke instelling van de rustdag: ' G e d e n k t de sabbatdag, dat gij dien heiligt. Zes dagen

zult gij a r b e i d e n en al uw werk doen; m a a r de zevende dag is de sabbat des H E E R E N uws Gods; d a n zult gij geen werk d o e n , gij, n o c h u w z o o n , n o c h u w dochter, n o c h uw dienstknecht, n o c h u w d i e n s t m a a g d , n o c h u w vee, n o c h u w vreemdeling, die in u w p o o r t e n is; W a n t in zes dagen heeft de HEERE de h e m e l en de aarde gemaakt, de zee en al wat daarin is, en Hij rustte ten zevenden dage; d a a r o m zegende de HEERE de sabbatdag, en heiligde dezelve' (Exodus 20: 8-11). Het is een daad van G o d s wijsheid geweest o m d o o r m i d d e l van het sabbatsgebod een dag in te stellen w a a r o p de gehele schepping, zowel m e n s als dier, rust. De Bijbel spreekt verder o o k van het sabbatsjaar. Elk zevende jaar m o e s t het land rusten. Er m o c h t dan niet gezaaid en geoogst w o r d e n .

geestelijke waarde

geoorloofde zondagsarbeid

De rustdag als dag des Heeren ( O p e n b a r i n g 1: 10) is er niet alleen o m uit te r u s t e n van alle vermoeienissen en b e s l o m m e r i n g e n die het dagelijks werk m e t zich brengt. Voor een christen heeft deze dag o o k n o g een andere, een geestelijke waarde, o m d a t de rustdag vooruit wijst n a a r de eeuwige sabbat. Z o m a g hij o p aarde d o o r het geloof reeds een v o o r s m a a k genieten van de eeuwige rust die h e m wacht, die h e m in Christus is geschonken. D a a r o m is er sprake van een a f z o n d e r i n g en heiliging van deze dag. De z o n d a g is een wekelijkse gave, een dag w a a r o p de m e n s m a g genieten van G o d s zegeningen, en m a g hij G o d dienen d o o r Zijn W o o r d te h o r e n , Zijn s a c r a m e n t e n gebruiken, H e m openlijk a a n r o e p e n in de gebeden, de a r m e n christelijke h a n d r e i k i n g d o e n , en rusten van al zijn boze w e r k e n (al de dagen van o n s leven) d o o r H e m d o o r Zijn Geest in de h a r t e n te laten w e r k e n o m alzo de eeuwige sabbat in dit leven aan te vangen. ( Z o n d a g 38 van de Heidelberger C a t e c h i s m u s ) . Voor wat betreft de g e o o r l o o f d h e i d van arbeid o p z o n d a g geeft de Bijbel o p m e e r d e r e plaatsen aan dat werken d e r b a r m h a r t i g h e i d en der noodzakelijkheid zijn toegestaan. Christus heeft Zelf gezegd: Zo is het d a n o p de s a b b a t d a g e n g e o o r l o o f d wel te d o e n ( M a t t h e ü s 12: 12). Bovenal zijn alle w e r k z a a m h e d e n g e o o r l o o f d die d i e n s t b a a r zijn aan de v e r k o n d i g i n g van het evangelie en de u i t b r e i d i n g van het K o n i n k r i j k van G o d . A r b e i d en ouderschap

taakverdeling

In Genesis 1: 28 geeft G o d twee o p d r a c h t e n aan de naar Zijn beeld geschapen mens: 'Weest v r u c h t b a a r en vermenigvuldigt, en vervult de aarde en o n d e r w e r p t h a a r en h e b t heerschappij over de vissen der zee en over het gevogelte des hemels en over al het gedierte dat op de aarde kruipt'. In de eerste o p d r a c h t ligt het o u d e r s c h a p begrepen, w a a r m e e de H e e r e m a n en v r o u w b i n n e n een huwelijk k a n zegenen. In de tweede o p d r a c h t ligt het r e n t m e e s t e r s c h a p en de d a a r m e e v e r b o n d e n arbeid. Beide o p d r a c h t e n zijn d o o r de zondeval niet teniet gedaan, m a a r wel aan de gevolgen d a a r v a n onderhevig, w a n t tot de v r o u w w o r d t n a de overtreding d o o r G o d gezegd: " m e t s m a r t zult gij kinderen baren", en t o t de m a n : "in het zweet uws a a n schijns zult gij b r o o d eten". Het huwelijksformulier zegt in dit v e r b a n d dat de m a n g e t r o u w en naarstig in zijn goddelijk b e r o e p zal arbeiden, o p d a t hij zijn huisgezin m e t G o d en m e t ere m a g o n d e r h o u d e n , en d a a r e n b o v e n o o k iets heeft o m de n o o d d r u f t i g e n m e d e te delen. Over het o u d e r s c h a p zegt het f o r m u l i e r : " o p d a t zij h u n k i n d e r e n die zij krijgen zullen, in de waarachtige kennis en vreze Gods, H e m tot eer, en t o t h u n zaligheid zullen opvoeden". In dit licht bezien is het vooral de p r i m a i r e taak van de m a n o m d o o r arbeid in het levenso n d e r h o u d van zijn gezin te voorzien. D e v r o u w v i n d t h a a r eerste taak in de zorg v o o r m a n en kinderen. Deze bijbelse accenten v o o r de taakverdeling in het gezinsleven b e t e k e n e n ech-

opvoeding

ter niet dat zorgtaken v o o r de m a n v e r b o d e n terrein z o u d e n zijn, of dat de v r o u w o p geen enkele wijze a n d e r e arbeid zou m o g e n verrichten o m h a a r talenten aan te w e n d e n . Z o w o r d t bijvoorbeeld in Spreuken 31 de h u i s v r o u w geprezen die in allerhande b e z i g h e d e n actief is. De o p v o e d i n g van de k i n d e r e n is n a d r u k k e l i j k een taak van m a n en v r o u w s a m e n . Het

ouderschap

o u d e r s c h a p betekent een gezamenlijke verantwoordelijkheid van beide o u d e r s v o o r de lichamelijke, m a a r vooral o o k v o o r de geestelijke o p v o e d i n g van de kinderen. Dit betekent dat de (zwaarte van de) arbeidstaken b u i t e n s h u i s en de werktijden niet z o d a n i g m o g e n zijn dat deze opvoedingstaken in gevaar k o m e n . D e m a n m o e t aan zijn roeping o m profeet en priester in zijn gezin te zijn, gestalte k u n n e n geven. De g e h o o r z a a m h e i d aan deze Bijbelse opvoed i n g s o p d r a c h t dient hierbij te prevaleren b o v e n het zoeken van grote d i n g e n in deze wereld. O p v o e d e n en o n d e r w i j z e n zijn de belangrijkste taken die o u d e r s als o p d r a c h t h e b b e n o n t vangen. 'En gij vaders, verwekt u w k i n d e r e n niet tot t o o r n , m a a r v o e d t h e n o p in de lering en v e r m a n i n g des Heeren'. (Efeze 6: 5). Dit betekent dat de arbeid en de d a a r a a n bestede tijd aan deze o p d r a c h t geen a f b r e u k m o g e n doen.

Maatschappelijke verantwoordelijkheid en duurzaam ondernemerschap Inleiding

breed maatschappelijk debat

Er gaat geen d a g v o o r b i j of er w o r d t in de m e d i a a a n d a c h t geschonken aan m a a t s c h a p p e l i j k v e r a n t w o o r d o n d e r n e m e n , d u u r z a a m o n d e r n e m e n of b e g r i p p e n van gelijke strekking. O n d e r n e m e n is blijkbaar niet langer een f e n o m e e n m e t een negatief imago, zoals enkele decennia geleden, m a a r weer o n d e r w e r p van breed m a a t s c h a p p e l i j k debat. D a a r b i j is m e t n a m e de vraag a a n de o r d e welke rol er van o n d e r n e m i n g e n m a g w o r d e n verwacht in nationale e n i n t e r n a t i o n a l e v e r h o u d i n g e n , en ten aanzien van de snelle veranderingen die zich d a a r i n v o o r d o e n . A n d e r e v r a g e n die k u n n e n w o r d e n gesteld zijn w a a r deze n i e u w e belangstelling v o o r de relatie tussen m a a t s c h a p p i j en o n d e r n e m e n v a n d a a n k o m t en wat er achter h e t b e g r i p p e n k a d e r schuil gaat. O o k is h e t interessant o m n a te gaan of de brede m a a t schappelijke interesse van dit m o m e n t m o e t w o r d e n bezien als een h y p e of als een m e e r structureel en f u n d a m e n t e e l t h e m a . Achtergronden

Profit, People, Planet

Volgens h e t S E R - r a p p o r t ' D e w i n s t van w a a r d e n ' k a n van m a a t s c h a p p e l i j k ( v e r a n t w o o r d ) o n d e r n e m e n w o r d e n gesproken als de o n d e r n e m i n g s a c t i v i t e i t e n b e w u s t gericht w o r d e n op de waardecreatie in drie dimensies, te weten: 'Profit, People, Planet', en d a a r m e e o p de bijdrage aan de m a a t s c h a p p e l i j k e welvaart o p langere t e r m i j n . D a a r n a a s t dient een relatie te w o r d e n o n d e r h o u d e n m e t de verschillende b e l a n g h e b b e n d e n o p basis van doorzichtigheid e n dialoog, w a a r b i j a n t w o o r d w o r d t gegeven op gerechtvaardigde v r a g e n uit de m a a t s c h a p pij. H i e r u i t blijkt dat het o m een drietal essentiële facetten gaat, die o n d e r l i n g e s a m e n h a n g v e r t o n e n . H e t gaat o m r e n d e m e n t in e c o n o m i s c h e t e r m e n , o m de m e n s b i n n e n en b u i t e n de o n d e r n e m i n g , en o m de n a t u u r l i j k e o m g e v i n g w a a r i n o n d e r n e m i n g en m e n s actief zijn. En dat alles in l a n g e t e r m i j n p e r s p e c t i e f bezien. Maatschappelijke ontwikkelingen

verantwoording

M e e r d e r e factoren h e b b e n bijgedragen aan de gedachte dat o o k o n d e r n e m i n g e n n a d r u k k e lijk m a a t s c h a p p e l i j k e v e r a n t w o o r d e l i j k h e d e n h e b b e n , en zich over de invulling d a a r v a n o o k tegenover de m a a t s c h a p p i j h e b b e n te v e r a n t w o o r d e n . Als prikkels w o r d e n vaak g e n o e m d de a f g e n o m e n invloed van o v e r h e d e n , de sterke internationalisering en schaalvergroting van h e t bedrijfsleven, de t o e g e n o m e n d e m o c r a t i s e r i n g van de m a a t s c h a p p i j , en h i e r m e e s a m e n h a n g e n d de veelgehoorde r o e p o m t r a n s p a r a n t i e .

maatschappelijke vergunning

Er w o r d t wel gezegd dat o n d e r n e m i n g e n tegenwoordig een maatschappelijke v e r g u n n i n g , een z o g e n a a m d e 'license to operate' n o d i g h e b b e n o m h u n bestaan te k u n n e n legitimeren en h u n continuïteit blijvend te k u n n e n w a a r b o r g e n . In de achterliggende j a r e n is het inzicht gegroeid dat zeker m u l t i n a t i o n a l e o n d e r n e m i n g e n in staat zijn o m ontwikkelingen o p gang te b r e n g e n , die o p t e r m i j n k u n n e n leiden t o t gewenste v e r a n d e r i n g e n in bestaande, m a a t schappelijke s t r u c t u r e n in de (niet-Westerse) wereld. Kijkend n a a r de factoren die ertoe h e b b e n geleid dat thema's als m a a t s c h a p p e l i j k v e r a n t w o o r d o n d e r n e m e n en d u u r z a m e ontwikkeling o p de publieke agenda zijn g e k o m e n , en het l a n g e t e r m i j n k a d e r w a a r i n deze t h e m a t i e k heel beslist w o r d t geplaatst, lijkt de conclusie gewettigd, dat het hier gaat o m o n d e r w e r p e n en ontwikkelingen die h u n actualiteitswaarde de k o m e n d e tijd niet snel zullen verliezen. Multinationals en M K B

midden- en kleinbedrijf

Maatschappelijk v e r a n t w o o r d o n d e r n e m e n w o r d t in de praktijk vaak geassocieerd m e t grote o n d e r n e m i n g e n die wereldwijd actief zijn: de ShelPs en Unilever's in de m o n d i a l e e c o n o m i e . Het gaat d a n o m bevordering van m e n s e n r e c h t e n , uitsluiting van kinderarbeid, geen m e d e werking aan corruptie, het bijdragen aan een eerlijkere welvaartsspreiding en verbetering van het n a t u u r l i j k e leefmilieu. Maar o o k v o o r kleinere o n d e r n e m i n g e n zijn er mogelijkheden o m maatschappelijk v e r a n t w o o r d te o n d e r n e m e n . Zeker als b e d a c h t w o r d t dat het niet gaat o m een m o o i laagje vernis, m a a r o m een verankering in de bedrijfsvoering. Verder m a g niet vergeten w o r d e n dat het m i d d e n - en kleinbedrijf een heel belangrijk aandeel heeft in de

nationale e c o n o m i e en werkgelegenheid. De bijdrage van het m i d d e n - en kleinbedrijf aan v e r a n t w o o r d o n d e r n e m e n en d u u r z a a m h e i d is d a a r o m even belangrijk als voor grote o n d e r nemingen.

duurzaamheid

Economische o r d e Verantwoord o n d e r n e m e n vraagt o m een breed draagvlak. O n d e r n e m e r s , w e r k n e m e r s , cons u m e n t e n , de overheid en de politiek d r a g e n d a a r i n een eigen verantwoordelijkheid. Een d u u r z a m e e c o n o m i e , waarin de maatschappelijke eisen die aan de productiewijze w o r d e n gesteld h o o g zijn of w o r d e n opgevoerd, kan niet z o n d e r c o n s u m e n t e n die d u u r z a a m kiezen en een overheid die bijdraagt aan een o p d u u r z a a m h e i d georiënteerde e c o n o m i s c h e orde.

D e onderneming

staat in voortdurend

contact

met afnemers,

leveranciers

en de

overheid

Foto: RD/A.

Dommerholt

Profit, p e o p l e , planet

winst als middel

O n d e r n e m i n g e n vervullen in de samenleving in het algemeen gesproken een drievoudige rol. Zij b r e n g e n goederen of diensten voort. Zij h e b b e n d a a r v o o r m e n s e n nodig, en scheppen d u s in de tweede plaats werkgelegenheid, die in derde plaats weer de mogelijkheid tot i n k o m e n s v e r w e r v i n g biedt. Belangrijke r a n d v o o r w a a r d e hierbij is dat o n d e r n e m i n g e n vold o e n d e r e n d e m e n t (winst/profit) behalen o m o o k o p de langere t e r m i j n te k u n n e n blijven v o o r t b e s t a a n . Vanuit de optiek van v e r a n t w o o r d o n d e r n e m e n is het r e n d e m e n t s s t r e v e n echter niet d o m i n a n t . Winst behalen m a g geen o p zichzelf staand doel zijn, m a a r een middel o m de continuïteit van de o n d e r n e m i n g te w a a r b o r g e n . Wat betreft de p r o d u c t e n die vervaardigd w o r d e n , ligt de prioriteit bij d u u r z a m e en veilige p r o d u c t e n , w a a r a a n de samenleving daadwerkelijk b e h o e f t e heeft. De p r o d u c t i e w o r d t d u s niet gericht o p het creëren van vraag o m de vraag, of op het s t i m u l e r e n van allerlei k u n s t matige verlangens. D e gerichtheid o p de lange t e r m i j n h o u d t o n d e r a n d e r e in dat er sprake m o e t zijn van een evenwichtig en zorgvuldig investerings- en beleggingsbeleid.

sociale dimensie

Bezien vanuit de sociale d i m e n s i e ( m e n s e n / p e o p l e ) is de o n d e r n e m i n g niet alleen een o n d e r d e e l van de samenleving als overkoepelende sociale s t r u c t u u r , m a a r v o r m t zij o o k zelf een samenleving in het klein. Dit betekent dat er enerzijds sprake is van een sociale interactie tussen de o n d e r n e m i n g en de a n d e r e partijen w a a r m e e zij te m a k e n heeft en anderzijds b i n n e n de o n d e r n e m i n g tussen leiding en medewerkers, en medewerkers onderling. M e t bijvoorbeeld a f n e m e r s , leveranciers, en de overheid staat de o n d e r n e m i n g in d o o r l o p e n d contact. In deze contacten dienen respect, zorgvuldigheid en eerlijkheid vanzelfsprekende waarden te zijn. Misbruik van o m s t a n d i g h e d e n past niet. Leidraad d a a r b i j is de gulden regel: Behandel a n d e r e n o p dezelfde wijze als je wilt dat a n d e r e n j o u z o u d e n b e h a n d e l e n .

Te d e n k e n valt a a n de volgende concrete invulling: •

Geef a a n k o p e r s objectieve en b e t r o u w b a r e v o o r l i c h t i n g en p r o d u c t i n f o r m a t i e . Pas geen m i s l e i d e n d e reclame toe.

•

H a n t e e r een billijke prijsstelling.

•

Geef een goede service en pas de g a r a n t i e v o o r w a a r d e n soepel toe.

•

H a n t e e r geen o n t o e l a a t b a r e praktijken en m i d d e l e n v o o r het verkrijgen van o p d r a c h t e n .

•

Pas bij de selectie v a n leveranciers toetsing aan eigen n o r m e n k a d e r toe en weeg offertes eerlijk tegen elkaar af.

preventie en voorzorg

•

Respecteer o v e r e e n g e k o m e n b e t a l i n g s t e r m i j n e n .

•

Leef wet- en regelgeving n a en voldoe o p correcte wijze a a n fiscale verplichtingen.

•

Creëer een goed w e r k k l i m a a t en draag zorg voor goede a r b e i d s v e r h o u d i n g e n en een stim u l e r e n d sociaal beleid.

Tenslotte de laatste ' P ' (aarde/planet). M a a t s c h a p p e l i j k v e r a n t w o o r d o n d e r n e m e r s c h a p staat v o o r preventie en voorzorg. B e d r i j f s m i l i e u m a n a g e m e n t w o r d t zo goed mogelijk geïntegreerd in de bedrijfsprocessen. Er w o r d t g e b r u i k g e m a a k t van d u u r z a m e energie en energieb e s p a r e n d e a p p a r a t e n en m a c h i n e s . In de p r o d u c t o n t w i k k e l i n g w o r d t rekening g e h o u d e n m e t h e t aspect v a n milieuvriendelijkheid bij de p r o d u c t i e , tijdens het gebruik en bij de verw e r k i n g a a n het einde van de levensduur. De o n d e r n e m i n g p r o b e e r t emissie van schadelijke stoffen in de biosfeer zoveel m o g e l i j k te b e p e r k e n . V e r v o e r s m a n a g e m e n t is een a a n d a c h t s p u n t , evenals een integraal ketenbeheer. O n n o d i g g e b r u i k van (niet-afbreekbare) verpakkingsmaterialen wordt vermeden. D e conclusie is duidelijk. D e gedachte dat o n d e r n e m e r s in het m i d d e n - en kleinbedrijf niet aan m a a t s c h a p p e l i j k v e r a n t w o o r d o n d e r n e m e r s c h a p k u n n e n d o e n , h o u d t geen stand. Er zijn, zo blijkt, m e e r dan v o l d o e n d e m o g e l i j k h e d e n voor een creatieve en effectieve invulling daarvan. Visie R M U Als het g e d a c h t e g o e d r o n d m a a t s c h a p p e l i j k v e r a n t w o o r d o n d e r n e m e n w o r d t getoetst aan het bijbelse u i t g a n g s p u n t van goed r e n t m e e s t e r s c h a p dan k u n n e n heel wat raakvlakken worden geconstateerd.

rentmeesterschap

G o e d r e n t m e e s t e r s c h a p h o u d t een zorgvuldig o m g a a n m e t m e n s e n en m i d d e l e n in, en evenzeer een voorzichtig en beheerst g e b r u i k van de h u l p b r o n n e n die de schepping in zich heeft. De o n d e r n e m e r m o e t zich realiseren dat hij als r e n t m e e s t e r geen eigenaar en bezitter v a n de n a t u u r l i j k e r i j k d o m m e n is, en d a a r m e e d u s o o k niet vrijblijvend en willekeurig kan o m g a a n . Het afleggen van v e r a n t w o o r d i n g is een essentieel o n d e r d e e l van het r e n t m e e s t e r s c h a p zoals de Bijbel dat leert. O o k de gedachte dat de huidige generatie v e r a n t w o o r d e l i j k h e d e n heeft v o o r k o m e n d e generaties is niet v r e e m d aan de Bijbel. Van een o n d e r n e m e r die v a n u i t het christelijk gedachtegoed wil werken m a g verwacht w o r d e n dat hij p r o b e e r t zijn overtuiging e n d a a r o p gebaseerde w a a r d e n en n o r m e n gestalte te geven in de wijze w a a r o p hij zijn bedrijf leidt, en in de m a n i e r w a a r o p hij i n h o u d geeft aan de bedrijfsvoering, zowel i n t e r n als naar b u i t e n toe in de relatie m e t a n d e r e b e t r o k k e n e n . Christelijk o n d e r n e m e r s c h a p leidt niet altijd noodzakelijkerwijs tot a n d e r e keuzes en uitk o m s t e n d a n o n d e r n e m e r s c h a p gebaseerd op a n d e r e w a a r d e n . Het gaat vooral o m de b r o n w a a r u i t het h a n d e l e n w o r d t gevoed en n a a r b u i t e n toe zichtbaar w o r d t . Dit betekent bijvoorbeeld dat de c h r i s t e n o n d e r n e m e r a n d e r e overwegingen heeft die h e m motiveren tot maatschappelijk v e r a n t w o o r d o n d e r n e m e n d a n de notie van welbegrepen eigenbelang. Hij laat zich niet p r i m a i r leiden d o o r kosten-, reputatie-, of aansprakelijkheidsoverwegingen. In de Bijbel k o m t eerst ' h e t dienen', en dan pas 'het verdienen'. D i e n s t b e t o o n gericht o p het voorzien in een nuttige maatschappelijke b e h o e f t e staat voorop, en niet een zo g r o o t m o g e lijk o n d e r n e m i n g s s u r p l u s .

verantwoorde uitvoering kernactiviteiten

De c h r i s t e n o n d e r n e m e r h o o r t het besef te h e b b e n van het feit dat het volmaakte in deze wereld vanwege de gebrokenheid niet is te realiseren. Dit ontslaat de c h r i s t e n o n d e r n e m e r echter niet van de plicht o m als g o e d r e n t m e e s t e r zich te c o n c e n t r e r e n o p een v e r a n t w o o r d e uitvoering van zijn kernactiviteiten.

christelijk gedachtegoed

De R M U ziet het als haar taak o m het t h e m a m a a t s c h a p p e l i j k v e r a n t w o o r d o n d e r n e m e n vanuit christelijk gedachtegoed verder te d o o r d e n k e n en in s a m e n w e r k i n g m e t o n d e r n e m e r s branche-specifiek te operationaliseren. In veel bedrijven w o r d e n d o o r de R M U ethische bedrijfscodes en p e r s o n e e l s h a n d b o e k e n g e ï m p l e m e n t e e r d die uitgaan van bijbelse doelstellingen ten aanzien van arbeid. D a a r b i j gaat het o m arbeid te verrichten tot eer van G o d , tot heil van de naaste en tot l e v e n s o n d e r h o u d . Dit is in de visie van de R M U daadwerkelijk maatschappelijk v e r a n t w o o r d o n d e r n e m e n .

Nieuwe Economie Inleiding D e n i e u w e e c o n o m i e is echt nieuw. H e t is geen m o d e g r i l . D a a r leek het overigens wel op. W i e spreekt er n u n o g over de n i e u w e e c o n o m i e ? De aanvankelijke euforie van de beursberichten - ' n i e u w e e c o n o m i e verslaat o u d e e c o n o m i e ' - is weggeëbd. O o k voorspellingen dat de e c o n o m i e v o o r t a a n alleen n o g m a a r zou k u n n e n groeien lijken vergeten. Net zo goed als in de recessies van de jaren dertig en zeventig in de vorige e e u w soortgelijke voorspellingen uit v o o r a f g a a n d e d e c e n n i a w e r d e n vergeten. Niets nieuws o n d e r de zon? Toch wel. Er is zeker sprake van een n i e u w e e c o n o m i e . M a a r het gaat dan o m f u n d a m e n t e l e aspecten van de econ o m i e . I n p o t e n t i e zijn deze er altijd geweest, m a a r d o o r de o p k o m s t v a n de ICT zijn ze z o d a n i g n a a r de v o o r g r o n d getreden, dat van een n i e u w e e c o n o m i e gesproken kan w o r d e n . Achtergronden In de e c o n o m i e gaat het over de p r o d u c t i e en verdeling van goederen en diensten. Het gaat o o k over de m a a t s c h a p p e l i j k e organisatie d a a r v a n : m a r k t w e r k i n g , regulering en p l a n n i n g . D a a r b i j spelen altijd twee zaken een rol: e i g e n d o m s r e c h t e n en p r i j s v o r m i n g . De h u i z e n m a r k t is een goed v o o r b e e l d . W i e een huis k o o p t , verkrijgt tegen betaling e i g e n d o m s r e c h t e n van de verkoper. De prijs is d a a r b i j a f h a n k e l i j k v a n p r o d u c t i e k o s t e n en s c h a a r s t e v e r h o u d i n g e n . N a a r m a t e de vraag het a a n b o d overtreft, stijgt de prijs.

moeilijk individualiseerbaar

In de I C T - e c o n o m i e gaan deze e c o n o m i s c h e w e t m a t i g h e d e n niet langer op. Het e i g e n d o m s recht op i n f o r m a t i e is moeilijk individualiseerbaai' en het g e b r u i k gaat veelal niet ten koste van h e t g e b r u i k d o o r a n d e r e n . Integendeel, de w a a r d e van i n f o r m a t i e stijgt n a a r m a t e steeds m e e r m e n s e n er gebruik van m a k e n . W a a r 'gewone' p r o d u c t i e m i d d e l e n slijten en benzinet a n k e n w o r d e n leeggereden, creëert i n f o r m a t i e in h a a r toepassing steeds nieuwe p r o d u c t i e m o g e l i j k h e d e n en raakt de i n f o r m a t i e t a n k eerder voller dan leger. D a a r k o m t n o g bij, dat de p r o d u c t i e k o s t e n d o o r de toepassing van m o d e r n e c o m p u t e r - en c o m m u n i c a t i e t e c h n o l o gieën een eigenaardig v e r l o o p h e b b e n . G a n g b a a r is dat de kosten bij u i t b r e i d i n g v a n de prod u c t i e geleidelijk dalen. In het ene geval weinig, in het a n d e r e iets meer. In de ICT-wereld is de balans echter heel anders. H e t eerste exemplaar kost bijna alles, en de overige bijna niets. S o m s lijkt i n f o r m a t i e net een virus: het verspreidt zichzelf. Niet altijd z o n d e r nadelen overigens. Dit impliceert dat aan nieuwe I C T - p r o d u c t e n gigantische investeringen en gigantische risico's zijn v e r b o n d e n , m a a r o o k dat succesvolle I C T - p r o d u c t e n tegen geringe kosten grote w a a r d e n k u n n e n creëren. W a a r d e n die tegelijkertijd dus moeilijk individualiseerbaar zijn, en d a a r o m niet a u t o m a t i s c h terugvloeien in de kas v a n de oorspronkelijke investeerder. Veel i n t e r n e t o n d e r n e m i n g e n h e b b e n zich hierin vergist. In die zin is de flop van de d o t . c o m bedrijven een regelrecht gevolg v a n de nieuwe e c o n o m i e .

ontstoffelijker

De virtualisering van de e c o n o m i e heeft tot o p zekere h o o g t e trekjes van de v e r a n d e r i n g e n die zich in de loop van de twintigste eeuw in de m o n e t a i r e e c o n o m i e h e b b e n voltrokken. R o n d 1900 was in alle l a n d e n v a n de wereld het geld n o g inwisselbaar tegen g o u d . Die gouden s t a n d a a r d werd spoedig verlaten en in verschillende e c o n o m i s c h e en technologische golven is het geld steeds 'ontstoffelijker' geworden en losser van de reële e c o n o m i e k o m e n te staan. In 1900 was er geen enkele e c o n o o m die dacht dat d a t goed zou gaan. D e praktijk heeft echter uitgewezen dat er vooral v o o r d e l e n zijn. Wat we n u zien gebeuren is dat de reële econ o m i e zelf'ontstoffelijker' w o r d t . Wat d a a r v a n de gevolgen zijn is onzeker. Eén d i n g is zeker: er zal altijd een reële e c o n o m i e blijven. Iedereen heeft i m m e r s eten, d r i n k e n en o n d e r d a k nodig. M a a r eveneens is zeker dat de nieuwe e c o n o m i e n o g vele o n z e k e r h e d e n zal brengen, die zowel een positieve of negatieve uitwerking k u n n e n h e b b e n . De eerste verschijnselen d a a r v a n zien we o m o n s h e e n . Bij gezinnen, bedrijven en in de m a a t s c h a p p i j als geheel. Gezinnen

meer vrijheid

Voor gezinnen k u n n e n als eerste de positieve gevolgen v a n de ICT v o o r de c o n s u m p t i e w o r den g e n o e m d . De c o n s u m p t i e v e m o g e l i j k h e d e n n e m e n toe d o o r nieuwe en verbeterde p r o d u c t e n . A n d e r e p r o d u c t e n w o r d e n goedkoper d o o r efficiëntere p r o d u c t i e m e t h o d e n . Een tweede aspect betreft de vrije tijd van m e n s e n . De gevolgen van ICT zijn gemengd. D o o r een flexibeler a r b e i d s p a t r o o n k u n n e n m e n s e n m e e r vrijheid ervaren. Tegelijkertijd n e m e n de hoeveelheid i n f o r m a t i e en de w e r k d r u k d u s danig toe dat m e n s e n er d o o r gestresst raken.

persoonlijk leven

O o k de n o o d z a a k o m flexibel te zijn kan in botsing k o m e n m e t menselijke b e h o e f t e n aan regelmaat en rust. De v o o r t d u r e n d e versnelling van i n f o r m a t i e s t r o m e n is hier m e d e schuldig aan. Een derde aspect betreft het p e r s o o n l i j k leven van m e n s e n . I C T k a n een b r o n van creativiteit betekenen en verdient als zodanig een positieve w a a r d e r i n g . De keerzijde d a a r v a n is echter dat m e n s e n de ICT - m e t n a m e het internet - alleen o p een c o n s u m p t i e v e m a n i e r gebruiken en d a a r d o o r gevangen raken in het Web van de nieuwe technologie. Een a n d e r nadelig gevolg is dat m e n s e n m i n d e r tijd en d a a r d o o r m i n d e r sociale contacten o v e r h o u d e n . Voorzover deze c o n t a c t e n blijven bestaan, k u n n e n zij d o o r de nieuwe m a n i e r van c o m m u niceren van karakter v e r a n d e r e n en d a a r d o o r eveneens verschralen. Bedrij'ven

vervlechting

D e nieuwe e c o n o m i e heeft i n g r i j p e n d e gevolgen v o o r het bedrijfsleven. Ten eerste veranderen de goederen die d o o r de bedrijven w o r d e n a a n g e b o d e n , in die zin dat kennis een steeds groter o n d e r d e e l van het e i n d p r o d u c t v o r m t . Dit zien we het duidelijkst bij de p r o d u c t i e van microchips. De kosten van de g r o n d s t o f zijn nihil vergeleken m e t de kosten van het o n t w e r p . Bij de p r o d u c t i e van geneesmiddelen doet zich hetzelfde verschijnsel voor, en in iets m i n d e re m a t e o o k bij de p r o d u c t i e van auto's. Zelfs een spijkerbroek schijnt v o o r tachtig procent uit i n f o r m a t i e te bestaan en voor niet m e e r d a n twintig p r o c e n t uit g r o n d s t o f f e n . Als gevolg van de vervlechting v a n kennis m e t de fysieke k a n t van p r o d u c t e n ontstaat er tevens een versmelting van goederen en diensten. Dit is m e t n a m e te zien in de I C T - b r a n c h e zelf waar de levering van software geheel geïntegreerd is m e t de i m p l e m e n t a t i e , het verlenen v a n service, advies en begeleiding.

Foto: RD/Sj.

individuele eisen

Verboom

Een tweede v e r a n d e r i n g betreft de wijze w a a r o p goederen g e p r o d u c e e r d en geleverd w o r d e n . D o o r de toepassing van I C T gaat u n i f o r m e m a s s a p r o d u c t i e van grote v o o r r a d e n steeds m e e r tot het verleden b e h o r e n . Er w o r d t wel massaal geproduceerd, m a a r het is mogelijk o m daarb i n n e n tegemoet te k o m e n aan allerlei individuele eisen en specificaties. De a u t o - b r a n c h e v o r m t d a a r v a n een b e k e n d voorbeeld. N a a r verwachting zal deze t r e n d zich doorzetten. D a a r b i j zal een steeds groter deel van de v e r k o o p via het i n t e r n e t plaatsvinden. Dit betekent dat bedrijven niet m e e r m o e t e n investeren in grote v o o r r a d e n m a a r in kennis en c o m m u n i catiemiddelen o m de klant te bereiken en o p flexibele wijze aan diens w e n s e n t e g e m o e t te k o m e n . Een bedenkelijke k a n t d a a r v a n is dat bedrijven c o n t i n u beschikbaar m o e t e n zijn, 24 u u r per dag, 7 dagen p e r week. Vanuit b e d r i j f s m a t i g gezichtspunt biedt de h a n d e l via internet echter o o k voordelen. W a n n e e r de betalingen digitaal verlopen beschikt de o n d e r n e m i n g bijvoorbeeld direct over zijn geld, w a a r d o o r er geen kosten van debiteuren zijn en de kans o p dubieuze debiteuren a f n e e m t .

personeelsbeleid en arbeidsvoorwaarden

persoonsgerichte leiderschapsstijlen

Een v o l g e n d aspect b e t r e f t het personeelsbeleid en de a r b e i d s v o o r w a a r d e n . In de n i e u w e e c o n o m i e is de w a a r d e van de o n d e r n e m i n g steeds m e e r b e l i c h a a m d in m e n s e n . De c o n c u r r e n t i e k r a c h t van o n d e r n e m i n g e n w o r d t m e e r en m e e r bepaald d o o r de expertise van het p e r s o n e e l en m i n d e r d o o r fysiek kapitaal. D a a r b i j zal het steeds m e e r gaan v o o r k o m e n dat een w e r k n e m e r over m e e r k e n n i s v a n zijn directe w e r k t e r r e i n beschikt d a n zijn leidinggev e n d e . D e rol v a n de m a n a g e r zal d a a r d o o r i n g r i j p e n d v e r a n d e r e n . W a a r v o o r h e e n p l a n n i n g en c o n t r o l e van processen belangrijke aspecten van het leidinggeven v o r m d e n , zijn er in de n i e u w e e c o n o m i e m e e r p e r s o o n s g e r i c h t e leiderschapsstijlen vereist die de w e r k n e m e r s in de gelegenheid stellen o m zelf h u n w e r k te organiseren. Van g r o o t belang is het d a a r b i j o m de w e r k n e m e r s aan het b e d r i j f te b i n d e n , zowel v o o r de dagelijkse prestaties als voor de langere t e r m i j n . In dit v e r b a n d w o r d t vaak bet prestatieloon n a a r v o r e n gebracht. A n d e r e m i d d e len o m het p e r s o n e e l te b i n d e n h e b b e n b e t r e k k i n g o p zaken als ' c o r p o r a t e identity' en een o n d e r n e m i n g s c u l t u u r die individuele w e r k n e m e r s v o l d o e n d e r u i m t e biedt o m zichzelf te zijn e n zichzelf te o n t p l o o i e n . Tot dat laatste k u n n e n o o k s c h o l i n g s m o g e l i j k h e d e n worden gerekend. I n de n i e u w e e c o n o m i e is scholing van het p e r s o n e e l overigens ook een n o o d z a a k . De k e n n i s o n t w i k k e l i n g gaat n a m e l i j k steeds sneller, m e t als gevolg dat de v e r o u d e r i n g van kennis o o k steeds sneller gaat. O n d e r n e m i n g e n m o e t e n d a a r o m c o n t i n u investeren in de scholing v a n h u n personeel. H e t t r a d i t i o n e l e p a t r o o n van eerst leren en d a a r n a werken zal in de n i e u w e e c o n o m i e steeds verder w o r d e n d o o r b r o k e n . O o k de relatie tussen o n d e r w i j s en bedrijfsleven zal d a a r d o o r veranderen. Samenleving

nieuwe rijkdom nieuwe armoede

minder effectief milieubeleid

Voor de s a m e n l e v i n g als geheel zijn twee o n d e r w e r p e n van b i j z o n d e r e betekenis: rechtvaardigheid en d u u r z a a m h e i d . Bij rechtvaardigheid gaat het o m de toegang van m e n s e n tot b e s t a a n s b r o n n e n en de verdeling van de r i j k d o m . Niet iedereen beschikt over de b e n o d i g d e expertise en m i d d e l e n o m a a n de i n f o r m a t i s e r i n g deel te n e m e n . Dit geldt bepaalde bevolk i n g s g r o e p e n b i n n e n de rijke l a n d e n , m a a r in het b i j z o n d e r ook de m e n s e n in een werelddeel als Afrika aan wie de globaliserende w e r e l d e c o n o m i e n a g e n o e g voorbijgaat. O p deze wijze ontstaat n i e u w e r i j k d o m en nieuwe a r m o e d e . O o k w o r d t het contrast b i n n e n de b e s t a a n d e welvaartsverschillen scherper. Deze tweedeling k o m t zowel wereldwijd als in o n s land voor. Behalve o m welvaartsverschillen gaat het vooral o o k o m kennisverschillen. Met n a m e tussen generaties kan d o o r de snelheid van de ontwikkelingen een kenniskloof o n t staan. W a a r o u d e r e n vroeger de b e l i c h a m i n g v o r m d e n van wijsheid en ervaring lopen zij in de huidige s a m e n l e v i n g o p b e p a a l d e f r o n t e n achter bij de jongeren. Dit kan zelfs een generatieconflict veroorzaken w a a r b i j o u d e r e n w o r d e n uitgerangeerd. In het licht van levenswijsheid en a n d e r e capaciteiten die m e t de jaren k o m e n , m o e t dit w o r d e n b e t r e u r d . Tenslotte kan gewezen w o r d e n o p het grote t e k o r t a a n personeel in de gezondheidszorg, het o n d e r w i j s en a n d e r e takken van de collectieve sector als gevolg van de a a n t r e k k i n g s k r a c h t van de ICTb r a n c h e . K o r t o m , d o o r de o p k o m s t van de nieuwe e c o n o m i e v e r a n d e r t de s a m e n l e v i n g i n g r i j p e n d , nationaal en m o n d i a a l . Als het gaat o m d u u r z a a m h e i d zijn de gevolgen eveneens g e m e n g d . Ten eerste zijn er als gevolg v a n de verfijndere en ' s l i m m e r e ' technologieën positieve gevolgen te verwachten voor het g e b r u i k van energie en het t e r u g d r i n g e n van de milieubelasting. O m g e k e e r d v o r m t het globaliserende karakter van de n i e u w e e c o n o m i e een bedreiging. De e c o n o m i e o n t t r e k t zich n a m e l i j k steeds m e e r aan het d o m e i n van nationale regeringen w a a r d o o r - o n d e r a n d e r e het milieubeleid m i n d e r effectief w o r d t . Grote bedrijven krijgen steeds meer m o g e l i j k h e d e n o m nationale regeringen tegen elkaar uit te spelen. In feite heeft een m o n d i a l e e c o n o m i e een w e r e l d o m v a t t e n d e o r d e n i n g s s t r u c t u u r n o d i g w a a r a a n echter teveel negatieve aspecten zitten. Visie R M U De nieuwe e c o n o m i e is geen f e n o m e e n wat achterhaald is. O o k al h o o r t m e n er a n n o 2001 weinig m e e r van, het b e g r i p of in elk geval de betekenis ervan treedt in de t o e k o m s t ongetwijfeld o p n i e u w o p de v o o r g r o n d . De nieuwe e c o n o m i e is d a a r b i j geen verschijnsel waar m e n e e n v o u d i g v o o r of tegen kan zijn. O o k valt er weinig over te zeggen in algemene t e r m e n van goed en kwaad. Aan het begin van de vorige eeuw dachten s o m m i g e m e n s e n dat het einde van de g o u d e n s t a n d a a r d in het m o n e t a i r e stelsel het einde van de e c o n o m i e zou betek e n e n . Zoals in diezelfde tijd bijvoorbeeld o o k b i n n e n s o m m i g e kringen de gedachte leefde dat z o n d e r de l a n d b o u w als p r i m a i r e sector het hele g e b o u w van de nationale e c o n o m i e zou instorten. Deze verwachtingen zijn geen van beide u i t g e k o m e n . Uiteraard m o e t ieder m e n s eten, slapen en w o n e n en zal er d u s altijd een tastbare (reële) e c o n o m i e zijn. Maar de virtu-

kritische houding

ele e c o n o m i e is d a a r m e e vervlochten, en gaat d o o r de o n s t u i t b a r e trends van 'ontstoffelijking' en globalisering een steeds belangrijker rol v o o r zichzelf opeisen. Juist d a n gaat het e r o m dat m e n in de d y n a m i e k van de nieuwe e c o n o m i e zichzelf blijft, als m e n s en als chfisten. De nieuwe e c o n o m i e vraagt bij alle v e r a n d e r i n g e n o m een kritische h o u d i n g bij het licht van de Bijbel. O m christelijke identiteit in w o o r d en daad. Dat is geen r o u t e van pasklare a n t w o o r d e n , m a a r een c o n t i n u e z o e k t o c h t w a a r o p nieuwe ontwikkelingen o m nieuwe a n t w o o r d e n vragen. Dit is een o p d r a c h t v o o r iedereen die als christen in de nieuwe e c o n o m i e wil staan. Een o p d r a c h t die de R M U niet uit de weg wil gaan o m d a t ze h a a r w a a r d e n in de e c o n o m i e gestalte wil geven.

Loonvoorstel Inleiding D e analyses o v e r d e o n t w i k k e l i n g v a n d e e c o n o m i e en bijstellingen d a a r v a n b u i t e l e n over bijgestelde ramingen

elkaar h e e n . De o p 1 n o v e m b e r 2001 bijgestelde r a m i n g e n van het Centraal

Planbureau

( C P B ) z i j n o p 20 n o v e m b e r 2 0 0 1 o p n i e u w b i j g e s t e l d . D i t n a a r a a n l e i d i n g v a n d e b e k e n d m a k i n g v a n h e t C e n t r a a l B u r e a u v o o r d e Statistiek (CBS) d a t d e e c o n o m i e i n h e t d e r d e k w a r taal 2 0 0 1 is g e k r o m p e n m e t 0,4 p r o c e n t . D a t is s i n d s 1992 n i e t m e e r h e t geval geweest. V r i e n d e n v i j a n d lijken h e t m e t e l k a a r e e n s te zijn: d e e c o n o m i e zit o p d e r a n d v a n e e n dip. Als d e e c o n o m i e o o k in h e t v i e r d e k w a r t a a l v a n 2 0 0 1 k r i m p t , is er v o l g e n s d e g a n g b a r e d e f i n i t i e s p r a k e v a n e e n recessie.

D e g r o e i n e e m t af, d e w e r k l o o s h e i d n e e m t v o o r h e t eerst s i n d s 1994 w e e r t o e m e t m a a r liefst 8 0 . 0 0 0 p e r s o n e n , h u i s h o u d e n s t e r e n in o p h u n v e r m o g e n , h e t c o n s u m e n t e n v e r t r o u w e n d a a l t m e t s p r o n g e n , d e s t e m m i n g o n d e r m i d d e l g r o t e o n d e r n e m i n g e n in N e d e r l a n d is g e d a a l d t o t h e t laagste p u n t in zes jaar. Tegelijk lijkt er e e n k e n t e r i n g o p te t r e d e n in d e k r a p t e o p d e a r b e i d s m a r k t en s t i j g e n d e l o o n k o s t e n v a n b e d r i j v e n m e e r d a n h u n w i n s t e n . Als gevolg van d e t e r r o r i s t i s c h e a a n s l a g e n g r o e i t d e w e r e l d h a n d e l niet of n a u w e l i j k s . D i t k a n niet z o n d e r gevolgen Nederlandse

gevolgen b l i j v e n v o o r d e N e d e r l a n d s e o p e n e c o n o m i e . Een p r o c e n t m i n d e r e x p o r t is een

economie

d e r d e p r o c e n t m i n d e r e c o n o m i s c h e g r o e i r e k e n e n d e r e k e n m e e s t e r s v a n het C P B voor. Dooid e h o o g c o n j u n c t u u r v a n d e a f g e l o p e n j a r e n is e c h t e r d e s i t u a t i e o p de a r b e i d s m a r k t v e r b e t e r d e n d e s t a a t s s c h u l d t e r u g g e l o p e n . D e N e d e r l a n d s e e c o n o m i e k a n , na j a r e n v a n h o o g c o n junctuur,

tegen

een

stootje, aldus

vertegenwoordigers

van

de

Nederlandse

Bank.

D a a r e n t e g e n m a a k t e h e t W o r l d E c o n o m i c F o r u m e i n d o k t o b e r 2001 b e k e n d d a t N e d e r l a n d o p d e r a n g l i j s t v a n l a n d e n m e t d e b e s t e v o o r u i t z i c h t e n v o o r d e k o m e n d e vijf j a a r gezakt is van n u m m e r drie naar acht. Achtergronden D e d o o r h e t C P B in s e p t e m b e r 2 0 0 1 g e p u b l i c e e r d e M a c r o - E c o n o m i s c h e V e r k e n n i n g g i n g n o g uit v a n 2 p r o c e n t g r o e i in 2 0 0 1 en 2002. I n 2 0 0 1 k o m t d e e c o n o m i s c h e groei n a a r verw a c h t i n g u i t o p circa 1 p r o c e n t . In 2002 zal de groei h o o g u i t 1,5 p r o c e n t b e d r a g e n . S i n d s 1992 z i j n dergelijke lage g r o e i c i j f e r s n i e t m e e r v o o r g e k o m e n . H e t t e m p o w a a r m e e de g r o e i v a n a f b e g i n 2 0 0 0 is a f g e n o m e n is o p m e r k e l i j k . I n a m p e r zes k w a r t a l e n is d e e c o n o m i s c h e afname economische groei

groei v a n b i j n a 5 n a a r 1 p r o c e n t t e r u g g e l o p e n . D e laatste keer dat zich een dergelijke snelle t e r u g v a l v o o r d e e d w a s n e g e n jaar g e l e d e n . Er is in 2 0 0 1 d u i d e l i j k s p r a k e geweest v a n e e n v e r s n e l l i n g v a n d e c o n t r a c t l o o n s t i j g i n g . W a s er in 2 0 0 0 n o g s p r a k e v a n e e n c o n t r a c t l o o n s t i j g i n g v a n 3,3 p r o c e n t . V o o r 2 0 0 1 is d e c o n -

Nederland verliest snel aan concurrentiekracht Stijging loonkosten per eenheid product ten opzichte van het Europese gemiddelde, periode 3e kwartaal 1999 tot 3e kwartaal 2001. in procenten

Griekenland | rijk C U Finland I Frankrijk I

België Italic Spanje 0 Nederland

-4

0 Bron: NRC Handelsblad 021101/Pricc and Cost Competitiveness

report 2001-3, Eur. Com.

tractloonstijging u i t g e k o m e n o p 4,5 procent. Dit o p basis van de ' N a j a a r s r a p p o r t a g e CAOafspraken 2001' waarin 92 C A O - a k k o o r d e n zijn o p g e n o m e n , die van toepassing zijn o p 4,3 miljoen w e r k n e m e r s . Deze stijging w o r d t v o o r een groot gedeelte veroorzaakt d o o r de hogere inflatie en de k r a p t e o p de a r b e i d s m a r k t . In 2002 zullen de c o n t r a c t l o n e n n a a r verwachting n o m i n a a l m i n d e r sterk stijgen: 2,5 a 3,5 p r o c e n t . Dit h a n g t m e t n a m e s a m e n m e t een a f n e m e n d e inflatie en vertraagde d o o r w e r k i n g van de arbeidsproductiviteitsgroei in 2001. O o k de o p l o p e n d e werkloosheid geeft een n e e r w a a r t s effect. daling arbeidsproductiviteit

Terwijl de l o n e n in 2001 n o g t o e n a m e n daalde de arbeidsproductiviteit m e t 0,75 procent, eenvoudigweg o m d a t de p r o d u c t i e a f n e e m t . Een dergelijk forse daling heeft zich in de naoorlogse p e r i o d e niet eerder v o o r g e d a a n , stelt het C P B in haar bijgestelde r a m i n g e n . H i e r d o o r zijn o n d e r n e m e r s p e r g e p r o d u c e e r d artikel meer kwijt aan h u n personeelskosten. Dit k o m t tot u i t d r u k k i n g in een s c h e r p e stijging van de a r b e i d s i n k o m e n s q u o t e (de aiq geeft aan welk deel van de toegevoegde w a a r d e van o n d e r n e m i n g e n opgaat aan lonen). In cijfers u i t g e d r u k t betekent dit een stijging van 83,1 p r o c e n t in 2000, 84,75 procent in 2001 en naar verwachting 85,25 p r o c e n t in 2002. Overigens daalt o o k elders in E u r o p a de productiviteit van w e r k n e m e r s . M a a r in bijvoorbeeld Duitsland stijgen de lonen minder, zodat het m e t de stijging van de arbeidskosten per eenheid p r o d u c t daar wel meevalt. Aangezien o n d e r n e m e r s m e t enige vertraging zullen reageren o p de a f n e m e n d e p r o d u c t i e in de v o r m van het uitstoten van w e r k n e m e r s ( m e t veel m o e i t e a a n g e t r o k k e n w e r k n e m e r s w o r d e n in reactie o p tegenvallende p r o d u c t i e g r o e i niet zo snel weer ontslagen) zal eerst in de loop van 2002 de arbeidsproductiviteit weer stijgen. Het CPB verwacht v o o r 2002 een stijging van de arbeidsproductiviteit m e t 1 p r o c e n t .

inflatie

Het N e d e r l a n d s e inflatiecijfer k w a m - o p basis van Europese maatstaven - in s e p t e m b e r 2001 uit o p 5,2 procent, in vergelijking tot 2,6 p r o c e n t in het eurogebied. Terwijl elders in E u r o p a de inflatie eind 2001 in rap t e m p o a f n a m , is de g e l d o n t w a a r d i n g in N e d e r l a n d in diezelfde p e r i o d e n o g m a a r m o n d j e s m a a t gedaald. Eén van de mogelijke verklaringen is de g e n o e m d e versnelde stijging van de l o o n k o s t e n . O o k m a g niet uit het oog verloren w o r d e n , dat de overheid zelf begin 2001 een belangrijke s t i m u l a t o r is geweest van de inflatie d o o r tegelijkertijd m e t de invoering van het n i e u w e belastingstelsel de B T W te v e r h o g e n van 17,5 p r o c e n t n a a r 19 p r o c e n t . D a a r n a a s t lijkt er sprake van het 'haasje over effect', ofwel een ten dele geïnduceerde loon-prijs-spiraal. De c o n s u m e n t e n p r i j s i n d e x is in 2001 gestegen m e t het historisch gezien h o g e cijfer van m a a r liefst 4,5 p r o c e n t . N a a r alle waarschijnlijkheid blijft de stijging van de c o n s u m e n t e n p r i j s i n d e x (CPI) in 2002 b e p e r k t tot 2,25 p r o c e n t . Een a n d e r e verklaring is de sterke stijging van de prijzen in de voedingssector als gevolg van BSE en MKZ.

Groei Nederlandse economie Volumegroei Bruto Binnenlands Product per kwartaal in %

1999

2000

2001

Koopkrachtontwikkeling toename koopkracht

H o e w e l de stijging van de c o n t r a c t l o n e n en u i t k e r i n g e n dit jaar in het a l g e m e e n achterblijft bij de inflatie, n e e m t de k o o p k r a c h t v o o r de m e e s t e h u i s h o u d e n s t o c h toe. Dit is vooral te d a n k e n a a n de o m v a n g r i j k e n e t t o lastenverlichting, die s a m e n h a n g t m e t de belastingherzien i n g v a n 1 j a n u a r i 2001. De k o o p k r a c h t s t i j g i n g v o o r 2002 is n a a r v e r w a c h t i n g g e m i d d e l d 1 a 1,25 p r o c e n t . Dit is n o g altijd t w e e m a a l zoveel als in de j a r e n 1991-2000. Het C P B zegt verrast te zijn over het feit, dat de c o n s u m p t i e ' m a a r ' stijgt m e t 2,25 p r o c e n t in 2001, terwijl de v e r m o g e n s g r o e i van gezinnen is gestegen m e t 5 p r o c e n t . C o n c r e e t b e t e k e n t dit dat de m e n sen m e e r zijn gaan sparen.

Stagnerende groei wereldeconomie Groei bruto binnenlands product in procenten

Bron: NRC' Himdelsbhu1151101/Credit

aanslagen V S

consumptieve bestedingen

Suisse First Boston

Consumentenvertrouwen Het meest cruciale v o o r de e c o n o m i s c h e groei o p de k o r t e t e r m i j n is de t o e g e n o m e n onzekerheid, w a a r d o o r het v e r t r o u w e n van c o n s u m e n t e n en p r o d u c e n t e n wereldwijd aanzienlijk is gedaald. Een week n a de aanslagen in de VS ( s e p t e m b e r 2001) heeft het Centraal Bureau v o o r de Statistiek (CBS) een extra c o n j u n c t u u r o n d e r z o e k uitgevoerd. De v e r t r o u w e n s i n d e x daalde na 11 s e p t e m b e r 2001 m e t 9 p u n t e n tot - 1 6 . D a a r d o o r is het v e r t r o u w e n teruggezakt n a a r het niveau van j a n u a r i 1994. De d a a r n a a s t enigszins opmerkelijke u i t k o m s t van dit o n d e r z o e k was, dat de c o n s u m e n t e n niet alleen het algemeen e c o n o m i s c h klimaat lager inschatten, m a a r o o k h u n eigen financiële situatie. Een verklaring hiervoor zou k u n n e n zijn aldus analisten v a n de N e d e r l a n d s e Bank, dat d o o r het t o e g e n o m e n aandelenbezit (direct of via h y p o t h e e k c o n s t r u c t i e s ) de ontwikkeling o p de b e u r z e n voor velen steeds belangrijker g e w o r d e n is v o o r de eigen financiële situatie. D e groei van de c o n s u m p t i e v e bestedingen is fors ingezakt: 1,4 procent in de eerste helft van 2001, tegen 3,8 p r o c e n t in 2000. Het is een b e k e n d gegeven, dat de laatste jaren de c o n s u m p t i e v e bestedingen gestimuleerd zijn d o o r de toen b o v e n m a t i g e stijging van beurskoersen en (vooral) huizenprijzen. Recent is de huizenm a r k t evenwel in een rustiger vaarwater g e k o m e n en sinds 2000 is er veel 'lucht' uit de beurskoersen g e s t r o o m d , w a a r d o o r de c o n s u m p t i e g e r e m d is. Nu, d o o r de sterke beursreactie direct na de aanslagen, is w e d e r o m een g r o o t deel van het belegde v e r m o g e n v e r d a m p t . Dit zal de b e o o r d e l i n g van de k o o p b e r e i d h e i d h e b b e n beïnvloed. O o k zal dit niet z o n d e r gevolgen blijven v o o r de groei van het Bruto B i n n e n l a n d s P r o d u c t (BBP) aangezien de particulier c o n s u m p t i e goed is v o o r ongeveer de helft van het BBP. Arbeidsmarktsituatie

dynamische arbeidsmarkt

Uit cijfers van het CBS ( s e p t e m b e r 2001) bleek, dat het aantal vacatures (218.000) aan het eind van het tweede kwartaal 2001 net zo h o o g was als aan het einde v a n het tweede kwartaal in 2000. M a a r tegelijkertijd w o r d t het a a n b o d van w e r k z o e k e n d e n o p de a r b e i d s b u r e a u s v o o r het eerst sinds jaren weer groter. Voor het tweede achtereenvolgende jaar is er geen sprake m e e r van stijging. De d y n a m i e k is wel stevig t o e g e n o m e n . Er k w a m e n in de m a a n d e n april tot en m e t j u n i 273.000 vacatures bij en in diezelfde p e r i o d e w e r d e n 270.000 vacatures

daling vacatures

vervuld. In de eerste helft van 2001 zijn 543.000 vacatures o n t s t a a n , tegen 534.000 in dezelfde p e r i o d e in 2000. A r b e i d s b u r e a u N e d e r l a n d voorspelde in juli 2001 dat het aantal o n t s t a ne vacatures dit jaar scherp zou dalen. Die verwachting w o r d t niet bijgesteld. Het is opvallend, dat het aantal w e r k z o e k e n d e n n o g steeds stijgt, terwijl de daling van het aantal vacatures n o g niet inzet. N o r m a a l gesproken n e e m t in e c o n o m i s c h slechtere tijden eerst het aantal vacatures af en stijgt d a a r n a de werkloosheid. De stijging van het aantal w e r k z o e k e n d e geeft aan dat er sprake is van een t o e n e m e n d a a n b o d o p de a r b e i d s m a r k t . Er bestaan grote verschillen tussen sectoren in de ontwikkelingen van het aantal vacatures. D e i n d u s t r i e h a d in 2001 8000 vacatures m i n d e r d a n in 2000. In de gezondheidszorg liep het aantal vacatures juist o p m e t 6000. De s p a n n i n g e n o p de a r b e i d s m a r k t zijn voor grote en m i d d e l g r o t e bedrijven a f g e n o m e n , terwijl het kleinbedrijf m e e r vacatures had. D o o r de verslechterde economische situatie is de verwachting dat de k r a p t e o p de a r b e i d s m a r k t geleidelijk zal a f n e m e n en dat het aantal vacatures significant daalt.

aiq

Visie R M U De loonkosten p e r eenheid p r o d u c t in de N e d e r l a n d s e industrie (4,25 procent) stijgen in 2001 b e d u i d e n d sterker d a n g e m i d d e l d in het eurogebied (2,5 p r o c e n t ) . Voor 2001 en 2002 w o r d t een verslechtering van de c o n c u r r e n t i e p o s i t i e verwacht. D a a r n a a s t is het jaar 2001 het derde jaar w a a r i n de winstgevendheid a f n e e m t . Dit o m d a t de stijging van de l o o n k o s t e n p e r eenheid p r o d u c t tegelijkertijd gaat m e t een daling van de productiviteit. K o r t o m , de winstq u o t e daalt en de a r b e i d s i n k o m e n s q u o t e (aiq) stijgt. D a a r o m is o p het terrein van loonkost e n o n t w i k k e l i n g voorzichtigheid g e b o d e n , aangezien herstel van winstgevendheid en versterking van c o n c u r r e n t i e p o s i t i e sterk afhankelijk zijn van een v e r a n t w o o r d e l o o n o n t w i k k e ling, die in het teken dient te staan van een d u u r z a a m werkgelegenheidsbeleid. Een veel gehanteerde vuistregel is dat iedere p u n t verslechtering (verhoging) van de a r b e i d s i n k o m e n s q u o t e een verlies van 50.000 b a n e n betekent.

verantwoorde loonontwikkeling

In het licht van hetgeen h i e r v o o r geschetst is, is de R M U v o o r s t a n d e r van een v e r a n t w o o r d e l o o n o n t w i k k e l i n g in 2002. D a t wil zeggen: een v e r a n t w o o r d e l o o n o n t w i k k e l i n g v o o r een ieder b i n n e n de o n d e r n e m i n g van laagopgeleiden tot en m e t degenen die aan de t o p staan van een o n d e r n e m i n g . Het geeft geen pas o m van m e d e w e r k e r s een bijdrage te vragen v o o r het herstel van de c o n c u r r e n t i e p o s i t i e van het bedrijfsleven d o o r a k k o o r d te gaan m e t een gematigde l o o n o n t w i k k e l i n g terwijl het salaris van de t o p m a n a g e r m e t 10 p r o c e n t of m e e r stijgt. D e R M U leidt de l o o n r u i m t e in de m a r k t s e c t o r af uit het afgeleide prijsindexcijfer en de stijging van de arbeidsproductiviteit. Uitgaande van een inflatie van 2,25 p r o c e n t en een p r o ductiviteitsstijging van 1 p r o c e n t resulteert d a n een l o o n r u i m t e van 3,25 p r o c e n t .

bijsturen noodzakelijk

bandbreedte

onderwijs en zorg

D e R M U is er zich van bewust, dat tijdig b i j s t u r e n noodzakelijk is. Als de loonstijgingen van de afgelopen jaren zich blijven voortzetten terwijl i n t e r n a t i o n a a l de vraag n a a r N e d e r l a n d s e p r o d u c t e n inzakt ontstaat een situatie die o p k o r t e t e r m i j n niet goed is v o o r de o n d e r n e m i n g e n en o p langere t e r m i j n v o o r een d u u r z a m e ontwikkeling van de werkgelegenheid. D a a r o m zet de R M U in o p een loonstijging die zich beweegt b i n n e n een b a n d b r e e d t e van 2,5 t o t 3,25 procent, afhankelijk van de resultaten in de o n d e r n e m i n g c.q. de sector. D a a r n a a s t dient een deel van de l o o n r u i m t e (0,5 p r o c e n t ) n a a r de m e n i n g van de R M U a a n g e w e n d te w o r d e n v o o r bekostiging van b i j z o n d e r e a r b e i d s v o o r w a a r d e n , zoals: l o o p b a a n g e r i c h t e scholing en invoering van gedifferentieerde en/of resultaatafhankelijke beloning. Voor de sectoren o n d e r w i j s en zorg stelt de R M U een loonstijging v o o r van 3,25 p r o c e n t . Er zijn veel verschillende v o r m e n van aanvullende of gedifferentieerde b e l o n i n g , die veelal wel in geld u i t g e d r u k t w o r d e n , m a a r o o k in n a t u r a k u n n e n w o r d e n verstrekt. Te d e n k e n valt aan 'fiets van de zaak', c o m p u t e r , extra scholing, gratificatie, extra periodiek, a r b e i d s m a r k t toeslag, d e r t i e n d e m a a n d , eenmalige uitkering, resultaat-afhankelijke b e l o n i n g en prestatiebeloning.

objectief beoordelingsinstrumentarium

Een belangrijk k n e l p u n t bij beloningsdifferentiatie is dat een objectief b e o o r d e l i n g s i n s t r u m e n t a r i u m ontbreekt. Vooraf dient v o l d o e n d e duidelijkheid te bestaan bij het personeel over het bestaan van de gedifferentieerde beloning en de wijze w a a r o p deze w o r d t toegepast. Met a n d e r e w o o r d e n : de t r a n s p a r a n t i e van de regeling is belangrijk. Gewaakt m o e t w o r d e n v o o r willekeur bij t o e k e n n i n g .

Een b e l a n g r i j k v o o r d e e l v a n een resultaatafhankelijke b e l o n i n g is dat deze kan ' m e e - a d e m e n ' m e t de resultaten v a n een o n d e r n e m i n g . D e R M U v i n d t het dan o o k teleurstellend dat het wetsvoorstel v a n staatssecretaris Bos (Financiën) o m een resultaatafhankelijke b e l o n i n g fiscaal te s t i m u l e r e n , niet is a a n g e n o m e n d o o r de Tweede Kamer.

persoonlijk ontwikkelingsplan

De o n t w i k k e l i n g r i c h t i n g een k e n n i s e c o n o m i e vertaalt zich o n d e r a n d e r e in een ' o p w a a r d e ring' v a n de werkgelegenheid: er w o r d e n g e m i d d e l d steeds hogere eisen aan het p e r s o n e e l gesteld. De u i t d a g i n g v o o r werkgevers én w e r k n e m e r s is o m de k o m e n d e jaren het z i t t e n d e personeel toe te r u s t e n o p de k e n n i s e c o n o m i e . D a a r o m v i n d t de R M U het in beider belang o m een deel van de l o o n r u i m t e aan te w e n d e n v o o r bekostiging van een d o o r de werkgever en w e r k n e m e r op te stellen p e r s o o n l i j k ontwikkelingsplan, w a a r b i j o u d e r e w e r k n e m e r s eerste prioriteit krijgen. Bedoeld w o r d t l o o p b a a n g e r i c h t e opleiding. Functiegerichte opleidingen d i e n e n n a a r de m e n i n g van de R M U v o o r rekening te k o m e n van de werkgever. Het is positief, d a t fiscale maatregelen van de overheid zorgen v o o r het s t i m u l e r e n van studie. D e R M U v i n d t het teleurstellend, dat het k a b i n e t eerst begin 2002 bereid is o m te p r a t e n over

verlaging sociale premies

een algehele verlaging van de sociale premies. De b e r e i d h e i d o m hierover te spreken laat het k a b i n e t a f h a n g e n van de u i t k o m s t v a n de C A O - o n d e r h a n d e l i n g e n . Als de l o o n o n t w i k k e l i n g gematigd is en dit leidt tot koopkrachtverlies voor w e r k n e m e r s is verlaging b e s p r e e k b a a r volgens p r e m i e r Kok. Eind 2002 beschikken de sociale f o n d s e n n a a r verwachting samen over een v e r m o g e n s o v e r s c h o t van 11,4 miljard euro. Blijven de op dit m o m e n t geldende premietarieven (WAO, W W ) van k r a c h t dan pakken de o n t v a n g s t e n van de sociale f o n d s e n in de loop van de n i e u w e k a b i n e t s p e r i o d e n o g eens 13,6 miljard euro h o g e r uit d a n n o d i g is o m de t o t 2007 v o o r z i e n e uitkeringslasten te dekken. De W A O - p r e m i e k o m t geheel voor reken i n g van de werkgever. De W W - p r e m i e v o o r drievijfde deel v o o r rekening van de werknem e r en v o o r tweevijfde v o o r rekening van de werkgever. Weliswaar dalen de p r e m i e s in 2002 enigszins, w e r k n e m e r s v e r z e k e r i n g e n m i n 0,3 p r o c e n t en werkgeverspremie m i n 0,05 procent, m a a r de R M U v i n d t dit een gemiste k a n s v o o r het kabinet. D a a r o m stelt de R M U v o o r o m de W A O - p r e m i e substantieel te laten dalen zodat de werkgever hier rechtstreeks van profiteert d o o r d a t zijn lasten dalen. D o o r tegelijkertijd de W W - p r e m i e s te verlagen zal de werkn e m e r n e t t o m e e r o v e r h o u d e n aan het e i n d van iedere m a a n d . Dit is hét w a p e n in de strijd tegen een o n v e r a n t w o o r d e l o o n o n t w i k k e l i n g in 2002. H i e r m e e w o r d e n enerzijds de overschotten in de sociale f o n d s e n o p een v e r a n t w o o r d e m a n i e r a a n g e w e n d en anderzijds verkleint het de W I G (het verschil tussen b r u t o en netto).

*

I •

:

;

De arbeidsmarkt Inleiding D e a r b e i d s m a r k t heeft geprofiteerd van de e c o n o m i s c h e opleving i n d e achterliggende jaren. D e v r a a g n a a r w e r k n e m e r s ts veel sneller t o e g e n o m e n d a n het a r b e i d s a a n b o d . D a a r d o o r is de w e r k l o o s h e i d gedaald. Tegelijkertijd is er een groep werklozen die zeer moeilijk werk kan v i n d e n . O o k is de arbeidsparticipatie o n d e r bepaalde b e v o l k i n g s g r o e p e n laag. De arbeidsm a r k t h e e f t d a a r m e e twee gezichten: 1) een tekort aan gekwalificeerd personeel; 2) een aanzienlijke groep inactieven. Achtergronden Er bestaat een n a u w e b a n d tussen de e c o n o m i e en de a r b e i d s m a r k t . I n tijden van e c o n o m i sche groei n e e m t de werkgelegenheid toe. D a t bleek o o k in de achterliggende jaren. I n de t w e e d e helft v a n de jaren negentig groeide de werkgelegenheid m e t r u i m 3 procent per jaar. In diezelfde p e r i o d e n a m het a r b e i d s a a n b o d m e t 1,6 p r o c e n t p e r jaar toe. Dit percentage k o m t n e e r o p een jaarlijkse i n s t r o o m v a n ongeveer 110.000 w e r k z o e k e n d e n . O m d a t in deze p e r i o d e h e t aantal b a n e n m e t r u i m het d u b b e l e t o e n a m , daalde de w e r k l o o s h e i d sterk, n a m e l i j k van 8 p r o c e n t in h e t m i d d e n v a n de jaren negentig tot 3,8 p r o c e n t in 2000. Dit laatste percentage k o m t overeen m e t een aantal van 270.000 p e r s o n e n .

terugval arbeidsvraag

De v e r w a c h t i n g is dat de arbeidsvraag de k o m e n d e jaren m i n d e r snel zal t o e n e m e n . Het CPB voorziet een groei van de arbeidsvraag van 1,75 p r o c e n t in 2001 en een terugval tot 0,5 procent in 2002. Dit s o o r t ontwikkelingen zijn uiterst moeilijk voorspelbaar. De e c o n o m i e kent zowel lange g o l f p a t r o n e n als een grillig k o r t e t e r m i j n verloop. Het is nog m a a r kort geleden dat over een n i e u w e e c o n o m i e werd gesproken die alle v o o r g a a n d e groeicijfers zou d o e n verbleken. D a t de n i e u w e e c o n o m i e alleen m a a r groei brengt is een illusie gebleken. Zo zou het o o k k u n n e n zijn dat de h u i d i g e s o m b e r e scenario's weer ingehaald k u n n e n w o r d e n d o o r een a a n t r e k k e n d e c o n j u n c t u u r . Wat wel m e t redelijke zekerheid kan w o r d e n gezegd, is dat het a r b e i d s a a n b o d de k o m e n d e tijd m i n d e r sterk zal t o e n e m e n . Vanwege de o n t g r o e n i n g van de bevolking zal i m m e r s h e t aantal schoolverlaters dalen. Asielzoekers D o o r de o m v a n g r i j k e e n snelle t o e n a m e v a n de werkgelegenheid is er in s o m m i g e sectoren sprake van a a n h o u d e n d e k r a p t e o p de a r b e i d s m a r k t . Bedrijven k u n n e n geen geschikte m e n sen m e e r v i n d e n . M e t n a m e in de gezondheidszorg en het o n d e r w i j s w o r d t de krapte sterk ervaren. Dit heeft o n d e r m e e r te m a k e n m e t de grote o m v a n g van deze sectoren.

betrekken assielzoekers

Bedrijven m o e t e n s o m s alle zeilen bijzetten o m aan personeel te k o m e n . Naast de schoolverlaters zijn bijvoorbeeld o o k de herintreders o n t d e k t . M a a r o o k dat biedt o n v o l d o e n d e soelaas. Het z o u een gedachte k u n n e n /iin o m o o k asielzoekers m e e r in het arbeidsproces te b e t r e k k e n . O p het eerste gezicht lijkt dit een s y m p a t h i e k idee. Toch is er wel een aantal b e d e n k i n g e n . Uiteraard gaat deze n o t a niet over de p r o b l e m a t i e k van asielzoekers in het algemeen. Z o n d e r daar o p in te gaan lijkt het de R M U goed o m onderscheid te m a k e n tussen: • asielzoekers die n o g in p r o c e d u r e zijn; • asielzoekers die een tijdelijke v e r g u n n i n g h e b b e n ; • asielzoekers die een p e r m a n e n t e v e r g u n n i n g h e b b e n . De derde groep k o m t in a a n m e r k i n g voor een reguliere baan. D e tweede groep asielzoekers, die in het bezit zijn van een tijdelijke v e r g u n n i n g , z o u d e n ingezet k u n n e n w o r d e n in zogen a a m d e seizoensarbeid zoals bijvoorbeeld het plukken van fruit. Het werkt in dat geval niet s t i m u l e r e n d o m deze i n k o m s t e n van h o o g u i t 750 & 1000 euro in m i n d e r i n g te brengen o p h u n uitkering. Het is te overwegen o m een bepaalde d r e m p e l in te b o u w e n van i n k o m s t e n die niet gekort w o r d e n o p de uitkering in deze specifieke situatie. In alle a n d e r e gevallen zou het idee v a n verworven rechten k u n n e n o n t s t a a n , w a a r d o o r m e n sen asiel z o u d e n 'verdienen' z o n d e r d a a r t o e op a n d e r e g r o n d e n aanspraak te k u n n e n m a k e n . Naar o n s gevoel is dat in strijd m e t elementaire rechtsbeginselen. Voor de groep die gelegitim e e r d in N e d e r l a n d m a g blijven is regulier werk d u s wel een optie. Dat h i e r m e e o o k a a n de

krapte o p de a r b e i d s m a r k t tegemoet k a n w o r d e n g e k o m e n is een b i j k o m e n d voordeel. Uiteraard m o e t e n deze asielzoekers goed w o r d e n begeleid. D a a r ligt een belangrijke taak voor de overheid. Maar o o k v o o r het bedrijfsleven. D e v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d van bedrijven Het bedrijfsleven heeft belangrijke v e r a n t w o o r d e l i j k h e d e n voor het personeel. Hier gaat het over de verantwoordelijkheid die s a m e n h a n g t m e t de ontwikkelingen o p de a r b e i d s m a r k t . Bedrijven d o e n h u n uiterste best o m allerlei nieuwe groepen w e r k n e m e r s te v i n d e n . Het is van g r o o t belang dat zij d a a r b i j een evenwicht v i n d e n tussen taakgerichtheid en a a n d a c h t v o o r de w e r k n e m e r als p e r s o o n . Met n a m e w a n n e e r nieuwe personeelsleden w o r d e n gevonden die al langere tijd b u i t e n het arbeidsproces s t o n d e n of die van elders k o m e n , is het van belang dat deze w e r k n e m e r s over de vereiste startkwalificaties beschikken, m a a r o o k dat zij zich als p e r s o o n in het w e r k k u n n e n o n t p l o o i e n . Ten aanzien van de kwalificaties k u n n e n bedrijven o v e r e e n k o m s t e n sluiten m e t opleidingsinstituten. Met b e t r e k k i n g tot de menselijke k a n t van het geheel is het van belang dat de a r b e i d s o m s t a n d i g h e d e n bijdragen aan het welbevinden van de w e r k n e m e r s .

hire- and-fire-benadering

werktijdverkorting

Een specifiek p u n t verdient hier a a n d a c h t . H o e gaan de bedrijven o m m e t t e r u g l o p e n d e bedrijvigheid? Veelal is een 'hire- a n d f i r e - b e n a d e r i n g ' gebruikelijk. D e nieuwe personeelsleden w o r d e n in o m g e k e e r d e volgorde - l a s t in first o u t - weer ontslagen. Het is v o o r iedereen helder dat een t e r u g l o p e n d e e c o n o m i e m e t t e r u g l o p e n d e werkgelegenheid te m a k e n krijgt. Het is echter wel de vraag of bedrijven deze ontwikkeling m o e t e n versterken. Er is o o k veel te zeggen v o o r een b e n a d e r i n g w a a r i n de verantwoordelijkheid van bedrijven w o r d t o n d e r streept. W e r k n e m e r s die in tijden van personeelskrapte een geweldige i n s p a n n i n g h e b b e n geleverd, tijdens g e w o n e u r e n en veelal o o k tijdens overuren, k u n n e n toch niet z o m a a r o n t slagen w o r d e n als de e c o n o m i s c h e w i n d even tegen zit. Datzelfde geldt v o o r w e r k n e m e r s die uit alle richtingen bijeen zijn gesprokkeld. Het lijkt de R M U redelijk o m van bedrijven te verwachten dat zij de a f n e m e n d e bedrijvigheid eerst opvangen via werktijdverkorting; en bij een verdere t e r u g g a n g dezelfde m o e i t e o n d e r n e m e n o m het personeel aan het werk te h o u d e n of elders geplaatst te krijgen, als de m o e i t e die in tijden van p e r s o n e e l s k r a p t e werd o n d e r n o m e n o m deze m e n s e n aan te trekken.

loonontwikkeling

O o k de l o o n o n t w i k k e l i n g kan in dit k a d e r w o r d e n g e n o e m d . In tijden van h o o g c o n j u n c t u u r en een k r a p p e a r b e i d s m a r k t h e b b e n l o n e n de neiging o m sterk toe te n e m e n . Dit kan o p een gegeven m o m e n t als een s o o r t b o e m e r a n g gaan werken. De l o n e n n e m e n d a n zo sterk toe dat de w i n s t g e v e n d h e i d o n d e r d r u k k o m t te staan. Een o m s l a g p u n t in de e c o n o m i s c h e o n t wikkeling k a n d a a r d o o r w o r d e n vervroegd, en een eventuele recessie k a n veel h a r d e r aankom e n . O m dit s o o r t versterkende effecten tegen te gaan pleit de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid v o o r 'investerende CAO's'. D a a r m e e w o r d t b e d o e l d dat er niet alleen aandacht is v o o r het loon, m a a r bijvoorbeeld o o k v o o r scholing en v o o r verschillende v o r m e n van verlof. Bedoeld w o r d e n CAO's die m e e r gericht zijn o p de w e r k n e m e r d a n o p zijn salaris. In de Sociale N o t a van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid w o r d t in dit v e r b a n d gesproken over 'een evenwicht tussen p r i m a i r e en secundaire a r b e i d s v o o r w a a r d e n in c o m b i n a t i e m e t flexibele v o r m e n van beloning'. D a t laatste is hier essentieel. D e gedachte is dat de l o n e n best m o g e n stijgen in tijden van welvaart en e c o n o m i s c h e groei, m a a r tegelijkertijd dat deze stijging geen structureel effect m a g h e b b e n . Met a n d e r e w o o r d e n , als het m i n d e r gaat m e t de e c o n o m i e , m o e t het mogelijk zijn o m deze stijging weer o n g e d a a n te maken. W e r k l o o s h e i d en arbeidsparticipatie

sluitende aanpak

O n d a n k s de k r a p p e a r b e i d s m a r k t zijn er altijd n o g r u i m 235.000 m e n s e n werkloos. Een groot deel hiervan - r u i m 80.000 p e r s o n e n - staat te b o e k als langdurig werkloos. In alle gevallen gaat het o m moeilijk plaatsbare p e r s o n e n . Veelal b e t r e f t het een c o m b i n a t i e van o n v o l d o e n d e opleiding, een gebrek aan sociale v a a r d i g h e d e n en p e r s o o n s k e n m e r k e n waard o o r deze m e n s e n niet of nauwelijks aan het werk k o m e n . De eind n o v e m b e r 2001 gepubliceerde E c o n o m i s c h e Verkenning voor de k o m e n d e k a b i n e t s p e r i o d e van het CPB voorspellen dat de werkloosheid d o o r de verslechterde e c o n o m i e o p l o o p t tot 290.000 m e n s e n in 2002. De overheid bepleit een 'sluitende a a n p a k ' voor deze kwetsbare groep werklozen. D a a r m e e w o r d t b e d o e l d dat deze m e n s e n b i n n e n 12 m a a n d e n een a a n b o d van werk of scholing krijgen. M e t een dergelijk a a n b o d m a g niet vrijblijvend w o r d e n o m g e s p r o n g e n . D a a r o m zijn m e t de g e m e e n t e n sancties afgesproken.

N a a s t deze g r o e p werklozen zijn er n o g heel veel a n d e r e m e n s e n die niet w e r k e n . In de eerste plaats is er een grote groep m e n s e n m e t een werkloosheids- of een b i j s t a n d s u i t k e r i n g die niet in h e t werkloosheidscijfer zijn o p g e n o m e n o m d a t zij niet als w e r k z o e k e n d staan ingeschreven. Volgens globale r a m i n g e n betreft het r u i m 300.000 p e r s o n e n . Verder is de a r b e i d s p a r t i c i p a t i e o n d e r o u d e r e n laag. Slechts één o p de drie m e n s e n in de leeft i j d s g r o e p van 55 tot 65 jaar h e e f t betaald werk. In de Sociale N o t a wordt o o k de arbeidsparticipatie van v r o u w e n als een p r o b l e e m f a c t o r naar voren gebracht. R u i m de helft van de v r o u w e n in de b e r o e p s b e v o l k i n g heeft een betaalde b a a n . In 1985 was dat nog m a a r 34 p r o cent. Vergeleken m e t m a n n e n (76 p r o c e n t ) is de arbeidsparticipatie van v r o u w e n in de ogen v a n het k a b i n e t te laag. Gestreefd w o r d t o m deze b i n n e n een t e r m i j n van tien jaar te verhogen n a a r 65 p r o c e n t . Overheidsbeleid D e overheid stelt in de Sociale N o t a een aantal maatregelen v o o r o m de arbeidsparticipatie te vergroten. 1.

Verkleining van de a r m o e d e v a l d o o r diverse maatregelen. De a r m o e d e v a l h o u d t in dat m e n s e n er financieel te weinig op v o o r u i t gaan w a n n e e r zij vanuit een uitkeringssituatie betaald werk gaan verrichten. De maatregelen - o n d e r a n d e r e een v e r h o g i n g van de fiscale a r b e i d s k o r t i n g - zijn er o p gericht o m het financiële voordeel groter te m a k e n ten gunste van de betaalde b a a n .

2.

Er k o m t een t o e t r e d e r s k o r t i n g voor diegenen die u i t s t r o m e n uit een uitkeringssituatie of een gesubsidieerde d i e n s t b e t r e k k i n g n a a r een reguliere b e t r e k k i n g . Het betreft een fiscaal voordeel van 2556 e u r o gespreid over drie jaar bij aanvaarding van een ongesubsidieerde baan w a a r i n m i n i m a a l 50 p r o c e n t van het m i n i m u m l o o n verworven w o r d t . O o k de werkgever krijgt een p r e m i e - in de v o r m van een afdrach t v e r m i n d e r i n g van 700 e u r o w a n n e e r hij een t o e t r e d e r in dienst n e e m t . De k o r t i n g e n k u n n e n p e r pers o o n slechts e e n m a a l in het leven w o r d e n toegekend.

3.

D e m o g e l i j k h e d e n o m a r b e i d en zorg te c o m b i n e r e n w o r d e n o p diverse m a n i e r e n verr u i m d , via de gelijknamige wet die naar verwachting in het v o o r j a a r van 2002 in werking treedt. O u d e r e n die w e r k e n krijgen een fiscaal voordeel dat m e t de leeftijd o p l o o p t . D a a r n a a s t k u n n e n o o k werkgevers een b o n u s krijgen w a n n e e r /ij o u d e r e w e r k n e m e r s in dienst houden.

4.

5.

Per 1 j a n u a r i 2002 gaat er een n i e u w e uitvoeringsorganisatie v o o r de sociale zekerheid en a r b e i d s b e m i d d e l i n g van start. Er k o m e n 131 C e n t r a v o o r Werk en I n k o m e n . D e gedachte is dat deze centra een actieve e n succesvoile rol zullen vervullen bij het gericht oplossen van de werkloosheid.

6.

M e t de g e m e e n t e n zijn tenslotte afspraken g e m a a k t over het aan werk helpen van langd u r i g werklozen m e t een bijstandsuitkering. Deze 'Gezamenlijke agenda voor de toek o m s t ' heeft een l o o p t i j d tot 2004. H e t is de bedoeling dat eind 2002 reeds 80 p r o c e n t van de l a n g d u r i g werklozen een a a n b o d voor scholing of werk heeft gehad.

R M U visie

sancties

Arbeid is een o p d r a c h t . Werkloosheid is een maatschappelijk p r o b l e e m dat m o e t w o r d e n b e s t r e d e n . Financiële prikkels en het v o o r k o m e n van de a r m o e d e v a l zijn daarbij de eerst aangewezen i n s t r u m e n t e n . Voor moeilijk plaatsbare p e r s o n e n is een gerichter beleid nodig. De d o o r de overheid voorgestelde a a n p a k o m alle l a n g d u r i g werklozen scholing of w e r k aan te bieden kan o p de s t e u n van de R M U rekenen. Dat daarbij z o n o d i g sancties w o r d e n gebruikt is terecht, m e t u i t z o n d e r i n g v o o r b i j s t a n d s m o e d e r s m e t jonge kinderen.

verantwoordelijkheid bedrijven

Bedrijven zijn verantwoordelijk voor het aanstellen van d e s k u n d i g personeel. M a a r o o k v o o r het zo lang mogelijk v a s t h o u d e n van personeel. Het kan daarbij gaan o m m e n s e n die in tijden van krapte zijn aangetrokken, m a a r o o k o m o u d e r e n die jarenlang h u n k r a c h t e n aan het bedrijf h e b b e n gegeven m a a r van wie de productiviteit m e t het stijgen van de leeftijd m i n der w o r d t . Fiscale maatregelen zijn o p zich niet verkeerd, m a a r deze d o e n niets af aan de vérantwoordelijkheid van bedrijven v o o r h u n personeelsbeleid, o o k als de personeelskrapte omslaat in een p e r i o d e van t e r u g l o p e n d e bedrijvigheid.

WAO Inleiding D e W A O blijft de g e m o e d e r e n b e z i g h o u d e n . O n d a n k s g e n o m e n m a a t r e g e l e n als PEMBA, REA en p o o r t w a c h t e r s m o d e l blijft het aantal WAO'ers groeien. De vraag is of m e t de zoveelste v o o r n e m e n s , m a a t r e g e l e n (het n i e u w e p o o r t w a c h t e r s m o d e l ) en de voorstellen van c o m m i s s i e - D o n n e r de W A O - p r o b l e m a t i e k effectief aangepakt zal g a a n w o r d e n . Achtergronden H e t a a n t a l W A O ' e r s is gestegen t o t bijna 1 m i l j o e n . De financiële prikkels, zoals de gedifferentieerde P E M B A - p r e m i e , een a n d e r e organisatie van de uitvoeringsinstellingen en de keur i n g e n , h e b b e n niet geleid tot a f n a m e van het aantal WAO'ers. Commissie-Donner

O p n i e u w zijn er m a a t r e g e l e n g e n o m e n en ligt er een o m v a n g r i j k r a p p o r t van de commissieD o n n e r . M e t het nieuwe, v e r b e t e r d e p o o r t w a c h t e r s m o d e l -dat van k r a c h t w o r d t 1 april 2002- w o r d t b e o o g d de a a n p a k van d r e i g e n d e a r b e i d s o n g e s c h i k t h e i d reeds in vroegtijdig stad i u m a a n te p a k k e n , de administratieve r o m p s l o m p te v e r m i n d e r e n en de v e r a n t w o o r d e lijkheid v o o r de reïntegratie n a d r u k k e l i j k bij werkgever én w e r k n e m e r te leggen. H e t reïnteg r a t i e p l a n w o r d t afgeschaft en vervangen d o o r een geprotocolleerd verslag. Binnen zes w e k e n dient de werkgever bij d r e i g e n d l a n g d u r i g v e r z u i m in s a m e n w e r k i n g m e t de A r b o d i e n s t een p r o b l e e m a n a l y s e te m a k e n . O p basis hiervan m a k e n werkgever en werknem e r een plan v a n a a n p a k . Een en a n d e r w o r d t verplicht getoetst d o o r een a r b e i d s d e s k u n d i ge. In dit m o d e l vervallen de zogeheten d e r t i e n d e en n e g e n e n d e r t i g s t e w e e k s m e l d i n g e n . In de voorstellen v a n de c o m m i s s i e - D o n n e r krijgen alleen degenen m e t een d u u r z a a m en volledig verlies van arbeidscapaciteit als gevolg ziekte of gebrek recht o p een W A O - u i t k e r i n g . Alle overige w e r k n e m e r s m e t een zieke of psychische a a n d o e n i n g m o e t e n twee jaar in dienst blijven tegen 100 p r o c e n t van h u n l o o n . In deze p e r i o d e h e b b e n zowel werkgever als werkn e m e r s de plicht zich m a x i m a a l in te s p a n n e n een nieuwe, mogelijk aangepaste f u n c t i e te v i n d e n . In h e t geval dat deze reïntegratie niet slaagt kan de w e r k n e m e r w o r d e n ontslagen. Hij/zij k o m t dan in de W W e n d a a r n a o p bijstandsniveau terecht(IOAW-uitkering).

sociaal en rechtvaardig

Visie R M U V o o r k o m e n is beter d a n genezen. De R M U v i n d t d a n o o k dat het a r b e i d s o m s t a n d i g h e d e n beleid en personeelsbeleid b i n n e n een o n d e r n e m i n g h o o g in het vaandel m o e t e n staan. O n d e r n e m i n g e n t o n e n d a a r m e e h u n sociale gezicht. Een goede sfeer, een prettige w e r k o m geving, een acceptabele w e r k d r u k , het dragen van verantwoordelijkheid en een evenwichtig a r b e i d s v o o r w a a r d e n p a k k e t verhogen het welbevinden van de w e r k n e m e r in de organisatie. In dit v e r b a n d wijst de R M U m e t n a m e o o k o p o n d e r n e m i n g e n in eigen kring. Zeker vanuit bijbels perspectief z o u d e n deze o n d e r n e m i n g e n een voorbeeld m o e t e n zijn als het gaat o m het sociaal en rechtvaardig b e h a n d e l e n van h u n werknemers.

arbeidsconflict

korting op salaris

I

De R M U is ervan overtuigd dat het bevorderen van goede w e r k o m s t a n d i g h e d e n effectief is bij het v o o r k o m e n van ziekteverzuim en arbeidsconflicten d a n wel het b e p e r k e n van de d u u r van het ziekteverzuim. Een deel van de WAO'ers o n t v a n g t o n t e r e c h t een WAO-uitkering o m d a t er eigenlijk sprake is van een arbeidsconflict. Bij een arbeidsconflict b e l a n d t i e m a n d namelijk vaak als 'verlegenheidsoplossing' in de WAO. De R M U wil d a a r o m bij de overheid pleiten voor een b e z i n n i n g wat betreft de wettelijke regelingen ten aanzien conflictsituaties tussen werkgever en w e r k n e m e r . Bij medische en psychische oorzaken, die k u n n e n leiden tot (langdurig) ziekteverzuim is een goede en d e s k u n d i g e zorg van g r o o t belang. Zowel werkgever als w e r k n e m e r h e b b e n d a a r b i j de plicht zich in het reïntegratieproces o p t i m a a l in te s p a n n e n d o o r bijvoorbeeld aanpassing van a r b e i d s o m s t a n d i g h e d e n , het creëren van a n d e r werk en het zoeken n a a r a n d e r werk. De R M U v i n d t het een reële optie dat w e r k n e m e r s die gedeeltelijk arbeidsongeschikt zijn en p a s s e n d werk weigeren geprikkeld w o r d e n d o o r een k o r t i n g o p het oorspronkelijke salaris. De bovenwettelijke uitkering bij ziekte g e d u r e n d e het eerste jaar tot 100 p r o c e n t van het laatstverdiende salaris zou v o o r h e n in dit geval niet van toepassing m o e t e n zijn. Vanzelfsprekend dient dit reïntegratieproces bij dreigende langdurige arbeidsongeschiktheid zo vroeg mogelijk te starten. Uit o n d e r z o e k blijkt namelijk dat meer d a n driekwart van de zieke w e r k n e m e r s die na zes weken n o g ziek zijn in de W A O t e r e c h t k o m e n . Tijdens het reïntegratieproces d i e n t d e s k u n d i g o n d e r z o e k plaats te v i n d e n naar de fysieke en m e n t a l e belastb a a r h e i d van de b e t r o k k e n w e r k n e m e r . Het streven van werkgevers dient gericht te zijn o p reïntegratie b i n n e n of b u i t e n het bedrijf. U i t g a n g s p u n t voor de reïntegratie zijn niet de b e p e r k i n g e n , m a a r juist de m o g e l i j k h e d e n van b e t r o k k e n e . Voorstellen o m een W A O - u i t k e r i n g alleen toe te k e n n e n aan w e r k n e m e r s m e t een d u u r z a a m en volledig verlies aan arbeidscapaciteit h e b b e n naar de m e n i n g van de R M U een a a n z u i g e n d e werking. D e R M U kan zich v i n d e n in het nieuwe p o o r t w a c h t e r s m o d e l en de voorstellen van de c o m m i s s i e - D o n n e r . De R M U constateert echter o o k dat het n a de presentatie van het r a p p o r t te stil blijft. Het zou van m o e d getuigen w a n n e e r het r a p p o r t n o g v o o r de verkiezingen v o o r de Tweede K a m e r zou w o r d e n b e h a n d e l d .

aanzuigende werking

Naast de positieve b e o o r d e l i n g van de voorstellen die d o o r de c o m m i s s i e - D o n n e r w o r d e n gedaan plaatst de R M U k a n t t e k e n i n g e n bij de a a n z u i g e n d e werking als hierboven g e n o e m d . O o k kan er een grijs gebied o n t s t a a n als er geen heldere criteria w o r d e n g e f o r m u l e e r d m e t b e t r e k k i n g tot de vaststelling of er sprake is van d u u r z a a m en volledig verlies van arbeidscapaciteit. De R M U pleit d a n o o k v o o r scherp en e e n d u i d i g vastgestelde criteria, vastgesteld d o o r de beroepsgroep. De R M U is sceptisch over de beschikbare d e s k u n d i g h e i d bij zowel de a r b o d i e n s t e n als de uitvoeringsinstellingen. Werkgevers zijn d a a r o m in bepaalde gevallen g e n o o d z a a k t andere specialisten en d e s k u n d i g e n in te schakelen.

casemanager

De R M U stelt v o o r o m bij bedrijven m e t een h o o g risico een z o g e n a a m d e casemanager in dienst te n e m e n . Bij bedrijven m e t m e e r d a n 2000 w e r k n e m e r s l o o n t het deze casemanager aan te stellen. Kleinere o n d e r n e m i n g e n k u n n e n deze m a n a g e r ' i n k o p e n ' via de A r b o d i e n s t , reïntegratiebedrijven of mobiliteitscentra. De R M U wil d a a r b i j aangeven dat de kosten van een dergelijke a a n p a k lager zullen zijn d a n de verwachte opbrengsten. Overigens is m a a t werk, het per o n d e r n e m i n g en p e r individuele m e d e w e r k e r van geval t o t geval bekijken van de p r o b l e m a t i e k , en persoonlijke a a n d a c h t hierbij van het grootste belang.

financiële prikkels

De R M U is geen v o o r s t a n d e r van een beleid m e t zware financiële prikkels, wel van een beleid w a a r i n werkgevers d o o r m i d d e l van subsidies b e l o o n d w o r d e n v o o r h u n a a n p a k ten aanzien van a r b e i d s o m s t a n d i g h e d e n , ziekteverzuim en WAO. Dit is weliswaar n u wettelijk geregeld, m a a r de a a n d a c h t ligt nog te veel o p de negatieve prikkels. De prikkels o m werkgevers v o o r nieuwe WAO'ers geen W A O - p r e m i e te laten betalen, beoordeelt de R M U d a n o o k als positief. In datzelfde voorstel is o o k o p g e n o m e n dat v o o r deze medewerkers, i n d i e n ze toch weer ziek w o r d e n , niet het eerste ziektewetjaar betaalt b e h o e f t te w o r d e n . De w e r k n e m e r o n t v a n g t dit van de uitkerende instantie. O o k m a g de werkgever een dergelijke w e r k n e m e r een half jaar o p proef n e m e n z o n d e r dat het h e m iets kost.

Arbeidsmarkt en collectieve sector Inleiding

inventarisatie problemen

D e a r b e i d s m a r k t is lange tijd k r a p geweest. O n d a n k s het verslechterende e c o n o m i s c h tij w r i n g t het o o k bij de overheid tussen de vraag n a a r personeel en het a a n b o d . De dienstverlening d o o r de overheid dreigt d a a r d o o r in gevaar te k o m e n ; zowel de toegankelijkheid van de dienstverlening v o o r de b u r g e r als de kwaliteit v a n de dienstverlening. De commissie-Van Rijn l u i d d e d a a r o m de n o o d k l o k . Teneinde de strijd o m de w e r k n e m e r niet te verliezen heeft h e t k a b i n e t deze i n t e r d e p a r t e m e n t a l e c o m m i s s i e de o p d r a c h t gegeven de a r b e i d s m a r k t p r o b l e m a t i e k bij de overheid als werkgever op de korte en m i d d e l l a n g e t e r m i j n in k a a r t te b r e n gen en oplossingsvoorstellen te d o e n . Achtergronden H e t o n d e r z o e k v a n de commissie-Van Rijn wijst o n d e r m e e r het volgende uit. •

H o g e r opgeleiden verdienen bij de overheid m i n d e r dan in het bedrijfsleven. D a a r n a a s t steekt de zorgsector en het o n d e r w i j s q u a b e l o n i n g in het algemeen negatief af ten opzichte v a n h e t bedrijfsleven. De overheid blijkt wel aantrekkelijk vanwege de v o o r zieningen die arbeid en zorg c o m b i n e r e n . Het bedrijfsleven s c o o r t echter b e t e r m e t tastb a r e financiële o n d e r w e r p e n als de d e r t i e n d e m a a n d , winstdeling, b o n u s s e n en prestatiebeloning.

•

Gebleken is dat de l e e f t i j d s o p b o u w v a n de groep o v e r h e i d s w e r k n e m e r s onevenwichtig is. Relatief veel w e r k n e m e r s zullen in de k o m e n d e jaren vanwege h u n leeftijd uitstrom e n . Vanwege het begrotingsbeleid in de laatste decennia is er weinig i n s t r o o m van jonge m e n s e n geweest. Z o d o e n d e w o r d t de pijn van twee k a n t e n gevoeld. Bovendien heeft de overheid vanwege de b e z u i n i g i n g s r o n d e s uit de achterliggende jaren geen positief imago. Met de h u i d i g e krapte o p de a r b e i d s m a r k t w o r d t dit p r o b l e e m pijnlijk blootgelegd.

•

De m a n a g e r s bij de overheid d o e n te weinig a a n t e r u g d r i n g e n van ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid en lopen ten opzichte van het bedrijfsleven achter o p het terrein van l o o p b a a n b e g e l e i d i n g en functiedifferentiatie.

Toespitsing o p sectoren Z o r g en O n d e r w i j s In de sectoren O n d e r w i j s en Zorg w o r d t de n o o d het h o o g s t ervaren. Bovendien vertegenw o o r d i g e n deze sectoren bijna 70 p r o c e n t van de totale collectieve sector. O m die reden w o r den deze sectoren n a d e r bezien. veroudering personeelsbestand

De zorg k e n m e r k t zich d o o r een v e r o u d e r i n g van h e t personeelsbestand. Bovendien blijft de i n s t r o o m v a n jongeren achter ten opzichte van het bedrijfsleven. Voor het k o m e n d e cursusjaar m e l d t zich 15 p r o c e n t m i n d e r s t u d e n t e n aan voor de opleiding verpleegkunde. Tesamen m e t het p r o b l e e m van een t o e n e m e n d e vergrijzing is de a r b e i d s m a r k t p o s i t i e nu en in de toek o m s t r o n d u i t s o m b e r te n o e m e n . Gevolg van deze ontwikkelingen is dat de zorg n o g onaantrekkelijker wordt. Hoewel er geïnvesteerd is in imagoverbetering w o r d e n j o n g e r e n n o g niet a a n g e t r o k k e n d o o r deze sector.

verbeteren arbeids-

De p r i m a i r e a r b e i d s v o o r w a a r d e n m e t n a m e v o o r de h o g e r opgeleiden liggen gemiddeld lager d a n in de marktsector. Hoewel de i n h o u d van het werk in de zorgsector van o u d s h e r veel w e r k n e m e r s n a a r de zorg t r o k is d o o r de t o e n e m e n d e w e r k d r u k en de verzakelijking van h e t werk een kentering o n t s t a a n . Het ziekteverzuim is in de zorg hoger dan in a n d e r e sectoren. M e t n a m e i n s t r o o m van v r o u w e n in de W A O is zorgwekkend te n o e m e n . R u i m eenderde van de i n s t r o o m van v r o u w e n in de WAO is afkomstig uit de zorg. Niet alleen imagoverbetering m a a r o o k het verbeteren van de a r b e i d s o m s t a n d i g h e d e n zijn m e t n a m e in deze sec-

omstandigheden

tor van belang. Bovendien stelt de commissie vast dat het carrièreperspectief v o o r m e t n a m e hoger opgeleiden gering is. Het werken in de zorg zou aantrekkelijker gemaakt k u n n e n w o r d e n d o o r bijv o o r b e e l d verpleegkundigen b e v o e g d h e d e n te geven tot het uitvoeren van bepaalde m e d i sche h a n d e l i n g e n dan wel m e e r te betrekken bij m a n a g e m e n t v r a a g s t u k k e n . Via functiewaar-

dering d i e n t verder de onevenwichtigheid in b e l o n i n g en functiezwaarte te w o r d e n hersteld. Voor de sector o n d e r w i j s geldt dat h o g e r opgeleiden gemiddeld m i n d e r verdienen dan ih het bedrijfsleven. D o o r de vergrijzing van het lerarenkorps, 50 p r o c e n t is 45 jaar of ouder, o n t staat o p korte t e r m i j n een grote vervangingsvraag. Het o n d e r z o e k van de commissie wijst verder uit dat veel v o o r d o c e n t opgeleide w e r k n e m e r s niet m e e r in het o n d e r w i j s werkzaam zijn. O o k het ziekteverzuim in de sector o n d e r w i j s is h o g e r dan gemiddeld.

A a n d a c h t v o o r t e r u g d r i n g e n van het ziekteverzuim staat v o o r de k o m e n d e jaren bij het o n d e r w i j s h o o g o p de agenda. Hoewel er al sinds enige jaren nieuwe w e r v i n g s m e t h o d e n w o r d e n gehanteerd o m naast j o n g e r e n o o k de z o g e n a a m d e zij-instromers te interesseren voor een b a a n in het o n d e r w i j s lijken deze i n s p a n n i n g e n o n v o l d o e n d e resultaten op te leveren. Veel zij-instromers blijken n a verloop van tijd weer af te h a k e n . Het h u m a n resource m a n a g e m e n t beleid in het o n d e r w i j s dient de k o m e n d e jaren sterk verbeterd te w o r d e n . De c o m m i s s i e b e n a d r u k t dat er een integraal personeelsbeleid dient te w o r d e n ontwikkeld en dat n a d r u k k e l i j k a a n d a c h t dient te w o r d e n besteed aan de scholingsm o g e l i j k h e d e n en scholingsrechten van de individuele w e r k n e m e r . Verder is de commissie van m e n i n g dat dient te w o r d e n o n d e r z o c h t o p welke wijze prestatie- en c o m p e t e n t i e b e l o n i n g in het o n d e r w i j s zou k u n n e n w o r d e n ingevoerd. Kort gezegd k o m e n de aanbevelingen van de c o m m i s s i e neer o p drie beleidslijnen die via het CAO-overleg van de verschillende sectoren bij de overheid (zorg en welzijn, o n d e r w i j s en w e t e n s c h a p p e n , defensie en politie en het o p e n b a a r b e s t u u r ) w o r d e n uitgewerkt in o n d e r staande maatwerkafspraken. •

•

Het w e g n e m e n van k n e l p u n t e n De overgebleven achterstand in a r b e i d s v o o r w a a r d e n ten opzichte van het bedrijfsleven dient te w o r d e n ingelopen. De wervingskracht dient te w o r d e n verbeterd. Dat betekent a a n d a c h t v o o r i m a g o - v e r b e t e r i n g van de verschillende sectoren bij de overheid. O u d e r e w e r k n e m e r s zullen w o r d e n gestimuleerd o m langer te blijven werken. De c o m b i n a t i e van arbeid en zorgtaken dient te w o r d e n geoptimaliseerd. Het l o o p b a a n p e r s p e c t i e f dient te w o r d e n verbeterd. D a a r b i j w o r d t o n d e r m e e r gedacht aan een uitwisseling van personeel d o o r de verschillende sectoren. M a a t w e r k per sector CAO Twee o n d e r w e r p e n zijn dan m e t n a m e actueel. De verlenging van de werkweek m e t h a n d h a v i n g van de keuzemogelijkheid van de w e r k n e m e r en de o p b o u w van een eindejaarsuitkering naar een d e r t i e n d e m a a n d . Naast deze o n d e r w e r p e n zijn o n d e r m e e r de volgende van belang: afspraken m e t betrekking tot w e r k d r u k v e r m i n d e r i n g , flexibilisering en individualisering van w e r k t i j d e n en a r b e i d s v o o r w a a r d e n , invoering prestatieafspraken.

•

Inzetten o p v e r n i e u w i n g Deze beleidslijn geldt m e t n a m e v o o r de m i d d e l l a n g e en lange t e r m i j n d o o r het opzetten van i n n o v a t i e c e n t r a p e r sector. Deze centra m o e t e n zich gaan b e z i g h o u d e n m e t een s a m e n h a n g e n d e en g e s t r u c t u r e e r d e v e r b e t e r i n g p e r o v e r h e i d s o n d e r d e e l van h e t m a n a g e m e n t , de inzet van I C T en het personeelsbeleid. D e aanbevelingen van de c o m missie d i e n e n v e r a n k e r d te raken aan de t o p van de overheidsorganisaties. Een centraal g e s t u u r d e inzet van i n f o r m a t i e e n c o m m u n i c a t i e technologie k a n h i e r b i j dienstig zijn. O m de aanbevelingen v a n de c o m m i s s i e k a n s van slagen te geven w o r d e n n i e u w e eisen gesteld aan personeelsbeleid. H e t is aan de i n n o v a t i e c e n t r a h i e r v o o r de k o m e n d e jaren creatieve en o n o r t h o d o x e voorstellen uit te d e n k e n .

Conclusie Z o n d e r dat de c o m m i s s i e ex-acte b e d r a g e n n o e m t is wel duidelijk dat de voorstellen van de c o m m i s s i e - V a n Rijn veel geld gaan kosten. D e oppositie in de Tweede K a m e r reageerde Zalmnorm

direct m e t de stelling dat de Z a l m n o r m n u eindelijk eens losgelaten m o e t w o r d e n en de belastingmeevallers gebruikt m o e t e n w o r d e n o m o n d e r m e e r de p l a n n e n van Van Rijn te bekostigen. Een discussie die, n a a r het zich laat aanzien tot de k o m e n d e verkiezingen zal voortduren. I n m i d d e l s zijn de voorstellen van de c o m m i s s i e - V a n Rijn reeds m e t succes inzet geweest v o o r de sectorale C A O - o n d e r h a n d e l i n g e n bij de overheid. In 2002 trekt het k a b i n e t er € 1,6 m i l j a r d v o o r uit. I n 2004 zal dat zijn o p g e l o p e n tot een jaarlijkse uitgave van € 1,8 miljard. D a t geld gaat vooral n a a r de s e c t o r e n veiligheid, o n d e r w i j s en zorg. Visie R M U H e t r a p p o r t laat a l a r m e r e n d duidelijk de ernst van het p r o b l e e m zien, terwijl dit al jarenlang b e k e n d is. De naoorlogse generatie s t r o o m t de k o m e n d e jaren massaal uit. In het o n d e r w i j s m a a r m e t n a m e in de zorg zijn de ontwikkelingen zorgwekkend. De R M U twijfelt of de m a a t r e g e l e n v a n de c o m m i s s i e - V a n Rijn v o l d o e n d e zullen zijn o m het p r o b l e e m de baas te worden.

innovatiecentra

extra aandacht

H e t voorstel van de commissie-Van Rijn o m i n n o v a t i e c e n t r a in te richten geeft het onverm o g e n a a n o m in één r a p p o r t een sluitend p a k k e t m a a t r e g e l e n te v e r w o o r d e n . Het geeft b o v e n d i e n de complexiteit van de p r o b l e m a t i e k aan. D e innovatiecentra zullen derhalve de k o m e n d e j a r e n alle d e n k k r a c h t m o e t e n gebruiken o m de p r o b l e m e n die de commissie schetst definitief o p te lossen. De R M l ' zal deze ontwikkeling o p de voet volgen en t r a c h t e n een b i j d r a g e aan deze innovatie te leveren. De overheid m o e t zich realiseren dat ze de w e d l o o p m e t het bedrijfsleven o m de gunst v a n de w e r k n e m e r niet k a n w i n n e n w a a r het gaat o m loon, lease-auto's en optieregelingen. Het invoeren van een d e r t i e n d e m a a n d is weliswaar een duidelijke verbetering van de primaire a r b e i d s v o o r w a a r d e n , m a a r de vraag is of de overheid d a a r m e e haar imago versterkt. Bovendien w o r d t h i e r m e e de onevenwichtige b e l o n i n g b i n n e n de sectoren zelf in stand g e h o u d e n . De R M U is van m e n i n g dat het d a a r o m realistisch zou zijn indien de overheid extra a a n d a c h t besteedt aan de achterblijvende sectoren m e t als doel de o p g e l o p e n achters t a n d in te lopen.

imago overheid

H e t i m a g o van de overheid als werkgever dient c o n t i n u a a n d a c h t te krijgen. De R M U is van m e n i n g dat de overheid de burger m o e t wijzen o p zijn verantwoordelijkheid ten opzichte van de publieke taken van de zorg en het onderwijs. Daarbij zijn zingeving, v e r a n t w o o r d e lijkheid en o p v o e d i n g wezenlijke noties die o n s v a n u i t de Bijbel w o r d e n aangereikt. D a a r n a a s t d i e n t o p g e m e r k t te w o r d e n dat het w e r k e n bij de overheid niet alleen een kwestie is van goede a r b e i d s v o o r w a a r d e n . Het is o o k deel uit m a k e n van een organisatie die h a a r maatschappelijke verantwoordelijkheid vertaalt in concrete en zinvolle diensten.

jongeren en ouderen

Dat betekent dat j o n g e r e n gemotiveerd dienen te w o r d e n na te d e n k e n over het werken in m e t n a m e o n d e r w i j s e n gezondheidszorg. M a a r niet alleen jongeren, o o k o u d e r e n d i e n e n via een leeftijdsbewust personeelsbeleid gestimuleerd te w o r d e n tot het al d a n niet in deeltijd werken bij de overheid. Waar de overheid het in de p r i m a i r e a r b e i d s v o o r w a a r d e n m o e t afleggen tegen het bedrijfs-

bindmiddel

functie-differentiatie

leven k a n ze scoren o p het terrein van de s e c u n d a i r e a r b e i d s v o o r w a a r d e n . De R M U is van m e n i n g dat goede s e c u n d a i r e a r b e i d s v o o r w a a r d e n g e c o m b i n e e r d m e t goede a r b e i d s v e r h o u d i n g e n een beter b i n d m i d d e l v o r m e n d a n de p r i m a i r e beloning. Hoewel de overheid in de b e g r o t i n g v o o r 2002 weer m i l j o e n e n investeert in de onderwijssalarissen is er m e e r n o d i g d a n alleen geld. D e R M U is van m e n i n g dat de o n d e r w i j s m e d e werker d o o r middel van functiedifferentiatie een zeker perspectief w o r d t g e b o d e n . D a a r b i j valt te d e n k e n aan functies als coördinator, stagebegeleider en v a k g r o e p h o o f d . W a n n e e r dat perspectief niet d o o r m i d d e l van functiedifferentiatie kan w o r d e n geboden, kan w o r d e n gedacht aan takendifferentiatie. Binnen de onderwijsinstelling kan een s o o r t t a k e n m a r k t w o r d e n ingericht waarin de m e d e w e r k e r die taak kan zoeken die bij h e m past. D a a r b i j kan w o r d e n gedacht aan taken als remedial teaching, uitwerken ICT-beleid en d e e l n a m e aan vorm e n van medezeggenschap. Deze taak dient te w o r d e n b e l o o n d m e t een zekere toelage. Voor de taken geldt dat ze n a verloop van tijd (een of twee jaar) weer openvallen v o o r eventuele a n d e r e gegadigden. In de zorg heeft de vergrijzing een d u b b e l effect. U i t s t r o o m uit het arbeidsproces en na verloop van tijd i n s t r o o m in het zorgvragersproces. D e overheid kan i m m e r s geen nee verkopen aan de b u r g e r waar het gaat o m directe m e d i s c h e zorg. Hoewel de R M U zich bewust is van de negatieve k a n t e n aan c o m m e r c i ë l e e x p e r i m e n t e n m e t m a a t s c h a p p e n van verpleegk u n d i g e n die zich v e r h u r e n aan zorginstellingen, k u n n e n deze initiatieven wel m e e w e r k e n aan een verlaging van de d r u k op de zorg. M a r k t w e r k i n g in de zorg kan o p die m a n i e r wellicht leiden tot een verbetering van de zorg. De R M U is d a a r b i j wel van m e n i n g dat de overheid n a d r u k k e l i j k dient te w a a r b o r g e n dat de zorg tot een bepaald niveau voor een ieder toegankelijk en betaalbaar blijft.

'jobrotation'

ethiek in de zorg

erktijdverlenging

sociale stage

Het w e r k e n in de zorg zou verder aantrekkelijker g e m a a k t k u n n e n w o r d e n d o o r de uit het bedrijfsleven afkomstige m e t h o d e van 'jobrotation', dat wil zeggen het o m de zoveel tijd wisselen van f u n c t i e b i n n e n dezelfde werkgever, in te voeren. D e R M U v i n d t het positief dat er van overheidswege in de opleidingen meer a a n d a c h t lijkt te k o m e n v o o r ethische vraagstukken. Bij de R M U bestaat het v e r m o e d e n dat m i n d e r m e n sen uit de a c h t e r b a n van de R M U kiezen v o o r het werken in de zorg o m mogelijke problem e n r o n d de ethische stellingnamen uit de weg te gaan. De R M U pleit in dit v e r b a n d voor een volledige acceptatie van gewetensbezwaren van werkers in de zorg. W e r k z a a m h e d e n die te m a k e n h e b b e n m e t ethische d i l e m m a ' s k u n n e n n u e e n m a a l niet los w o r d e n gezien van persoonlijke overtuigingen. Met de h e r n i e u w d e a a n d a c h t voor ethiek en acceptatie van gewetensbezwaren liggen er, m e t n a m e v o o r leden van de RMU, weer volop k a n s e n in de zorgsector. De R M U wil jongeren d a n o o k o p r o e p e n o m bewust te kiezen v o o r de zorg. D a a r m e e k a n een invulling w o r d e n gegeven aan de bijbelse o p d r a c h t de n o o d in de wereld te lenigen. Reeds in eerdere publicaties verklaarde de R M U zich een v o o r s t a n d e r van werktijdverlenging m e t evenredige stijging van het loon. De R M U staat in die zin achter de voorstellen van de commissie-Van Rijn o m de werkweek uit te breiden en is van m e n i n g dat deze uitbreiding in goed overleg tussen w e r k n e m e r en werkgever dient plaats te v i n d e n . Inmiddels is deze werktijdverlenging in een aantal CAO's b i n n e n overheidssectoren doorgevoerd. M e d e o m d a t de zorg o o k in de t o e k o m s t een z o r g e n k i n d blijft, pleit de R M U v o o r de invoering van een sociale stage v o o r jongeren. Deze sociale stage van enkele weken in een verpleeg- of verzorgingshuis of een a n d e r o n d e r d e e l van de zorg- en welzijnssector dient een wezenlijk o n d e r d e e l uit te m a k e n van het reguliere vervolgonderwijs. D a a r b i j is aansluiting bij het niveau van de opleiding van belang. Enerzijds w o r d t h i e r m e e de d r u k op de zorg enigszins verlicht. Aan de a n d e r e k a n t heeft de sociale stage tot doel j o n g e r e n toe te rusten v o o r h u n taken in de samenleving. Zij w o r d e n g e c o n f r o n t e e r d m e t p r o b l e m e n in de s a m e n leving en krijgen gelegenheid maatschappelijke v e r a n t w o o r d e l i j k h e d e n in de praktijk te brengen d o o r m i d d e l van de zorg voor de m e d e m e n s .

Mobiliteit en bereikbaarheid Inleiding W e r k n e m e r s en werkgevers w o r d e n dagelijks g e c o n f r o n t e e r d m e t grote p r o b l e m e n ten aanzien v a n b e r e i k b a a r h e i d en kosten als gevolg v a n de t o e g e n o m e n mobiliteit. Bekende voorbeelden zijn files en de p r o b l e m e n bij de NS, factoren die de c o n c u r r e n t i e k r a c h t en de m o g e l i j k h e d e n t o t g e z o n d e groei b e p e r k e n . D a a r n a a s t spelen o o k a n d e r e factoren, zoals kosten, veiligheidsrisico's en milieuvervuiling een rol. Deze p r o b l e m a t i e k is de laatste jaren d u s d a n i g verslechterd dat s t r u c t u r e l e maatregelen niet k u n n e n uitblijven. Achtergronden Mobiliteit en vervoersactiviteiten h a n g e n in o n s land sterk s a m e n m e t de t r a n s i t o - f u n c t i e (via de m a i n p o r t s R o t t e r d a m en S c h i p h o l / A m s t e r d a m ) , het partieel en gesegmenteerd p r o d u c e r e n , de t o e n e m e n d e afstand t u s s e n w o n e n en w e r k e n en vooral de t o e g e n o m e n m o g e l i j k h e d e n t o t verplaatsingen. Uit o n d e r z o e k e n blijkt dat N e d e r l a n d e r s in het jaar 2000, in totaal 187 m i l j a r d k i l o m e t e r s h e b b e n afgelegd. Circa 85 p r o c e n t hiervan vindt plaats m e t de auto. D e p r i m a i r e vraag die zich v o o r d o e t is of de s a m e n l e v i n g goed en v e r a n t w o o r d bezig is m e t m a a t s c h a p p e l i j k e activiteiten die leiden tot een steeds grotere verkeershonger en verkeerschaos. De overheid wil de v r i j h e d e n van b e l a n g h e b b e n d e n zo m i n mogelijk b e p e r k e n en d e n k t d o o r m i d d e l van financiële prikkels zoals r e k e n i n g r i j d e n of k i l o m e t e r h e f f i n g de p r o b l e m e n te k u n n e n b e s t r i j d e n o n d e r het m o t t o "de vervuiler betaalt" en "file uit, trein in". Bovendien k u n n e n d a n m e t de o p b r e n g s t e n veel investeringen w o r d e n gefinancierd. D e grote vraag is of dit effect zal h e b b e n . Al vijftien jaar w o r d t gedebatteerd over road pricing, spitsheffing, elektronische t o l h e f f i n g en spitstarief/kilometerheffing. Recent is ook gebleken dat na jaren van i n s p a n n i n g e n o m de a u t o r i j d e r het o p e n b a a r vervoer in te krijgen, de regering n u h e t s t a n d p u n t huldigt dat mobiliteit in elke v o r m weer m a g . Er m o e t echter d o o r de veel-rijder b e t a a l d g a a n w o r d e n v o o r wat tot n u toe gratis was, terwijl de kwaliteit van de mobiliteitss t r u c t u u r a f n e e m t . W a n n e e r de gebruiker m o e t betalen dan wil hij o o k direct de faciliteiten en de alternatieven k u n n e n gebruiken. Echter, naar het zich laat aanzien zal het "verbeter i n g p r o g r a m m a " n o g j a r e n in beslag n e m e n .

Een a n d e r p r o b l e e m is dat de m i l j a r d e n die vervoerders e n reizigers betalen en zullen m o e ten gaan betalen, ten gunste k o m e n van de algemene m i d d e l e n van de overheid. Deze h a n teert het p r i n c i p e van scheiding tussen i n k o m s t e n en uitgaven, w a a r d o o r gelijke uitgaven niet parallel lopen met de i n k o m s t e n . M e t a n d e r e w o o r d e n : de wensen van de transportsect o r o m de extra kosten te laten o o r m e r k e n en daar beleids- en investeringsafspraken over te m a k e n , staan o p g e s p a n n e n voet m e t het bredere regeringsbeleid.

MobiMiles

Een a n d e r discussiepunt is de vraag of a n d e r e vervoersmodaliteiten ( s p o o r en b i n n e n v a a r t ) o o k extra heffingen m o e t e n gaan betalen uit o o g p u n t van rechtvaardigheid en c o n c u r r e n t i e v e r h o u d i n g e n . Begin dit jaar h e b b e n drie w e r k g r o e p e n de verantwoordelijke minister geadviseerd over s t r u c t u u r v e r b e t e r i n g , d o o r b e r e k e n i n g en vergroening/variabilisatie van de autokosten. Een van de aanbevelingen is o m tussen de regering en het goederenvervoer afspraken tot s t a n d te brengen voor een strategie v o o r langere t e r m i j n . Inmiddels is in o p d r a c h t van het ministerie van V R O M het r a p p o r t van prof. ir. R. Pieper verschenen, getiteld " M o b i M i l e s - b e w u s t o p weg". Hieruit blijkt dat een gedifferentieerde k i l o m e t e r h e f f i n g via een elektronisch systeem r o n d 2005 operationeel kan zijn. Hierbij w o r d t een z o g e n a a m d e m o b i m e t e r in elke a u t o g e m o n t e e r d , w a a r m e e de gereden kilometers w o r d e n geregistreerd. Inmiddels is besloten dat er vooralsnog een z o g e n a a m d e platte kilom e t e r h e f f i n g k o m t , welke geen onderscheid m a a k t n a a r plaats en tijd. Visie R M U

beperking autovervoer

Het is goed dat alle m a a t s c h a p p e l i j k b e t r o k k e n e n zich realiseren dat er gestreefd m o e t worden naar een t r e n d b r e u k of t r e n d o m b u i g i n g in de ontwikkelingen die de mobiliteitsproblem e n veroorzaken. Als voorbeeld is te n o e m e n de v e r a n d e r i n g van de focus o p N e d e r l a n d Distributieland naar Kennisland, het stimuleren van de integrale p r o d u c t i e o p locatie of in de regio en het o n t m o e d i g e n van w o o n - w e r k v e r k e e r d o o r telewerken. Tevens blijft het n o o d zakelijk o m een blijvend appèl te d o e n o p iedereen o m zoveel mogelijk het autovervoer te beperken. Het p r i n c i p e "de gebruiker van mobiliteit betaalt" is een redelijk u i t g a n g s p u n t en kan een prikkel zijn o m de v e r v o e r s t o e n a m e te reduceren, m a a r een v o r m van rekeningrijden m o e t wel een aanzienlijke verbetering zijn dan het huidige "accijnzensysteem", anders w o r d t het een o n n o d i g e administratieve operatie.

deltaplan

D a a r n a a s t is het d r i n g e n d wenselijk zo efficiënt en effectief mogelijk te werken aan oplossingen die de mobiliteitsaspecten verbeteren, d o o r een concreet 'deltaplan' voor de infras t r u c t u u r . Hierin dient te w o r d e n vastgelegd welke concrete ' i n d a m m i n g e n ' in de k o m e n d e jaren zullen m o e t e n plaatsvinden, w a a r v a n de technische en financiële m i d d e l e n in de tijd gedetailleerd w o r d e n ingevuld. C o n c r e t e a a n d a c h t s g e b i e d e n zijn uitbreiding en verbetering van de capaciteit van het hoofdverkeerswegennet en het treinvervoer, uitbreiding van de veiligheid o p de weg, gebruik te m a k e n van meer d u u r z a m e materialen en het n e m e n van verkeersreguleringmaatregelen. Het is d a a r o m noodzakelijk o m het Nationaal Verkeers- en Vervoersplan te concretiseren en de maatschappelijke organisaties hierbij te betrekken. Er d i e n e n duidelijke afspraken te w o r d e n g e m a a k t over o n d e r a n d e r e extra investeringen in i n f r a s t r u c t u u r en o p e n b a a r vervoer, regionale s a m e n w e r k i n g bij het o p e n b a a r vervoer, over een betere b e n u t t i n g van de vluchtstroken langs de wegen en een geavanceerde m a n i e r van calamiteitenhulp. De p l a n n e n en investeringen voor een betere i n f r a s t r u c t u u r d i e n e n zo s p o e d i g mogelijk te w o r d e n uitgevoerd zodat het extra gaan betalen v o o r mobiliteit m a a t schappelijk acceptabel wordt. De railcapaciteit m o e t o p korte t e r m i j n beter w o r d e n b e n u t , zoals voorgesteld in het r a p p o r t " G r o e i S p o r e n " van de vereniging Railforum. Dit h o u d t o n d e r a n d e r e in dat het achterhaalde veiligheidssysteem van bloktijden m o e t w o r d e n vervangen d o o r een veel m o d e r n e r systeem zoals bij de metro, w a a r d o o r de frequentie van treinen kan w o r d e n opgevoerd.

afspraken in CAO's

O p bedrijfsniveau m o e t n a a r de m e n i n g van de R M U w o r d e n gezocht n a a r a r b e i d s p a t r o n e n die relatief weinig vervoersbewegingen m e t zich b r e n g e n . Een voorbeeld is het vaker toepassen van video- of teleconferencing, waarbij v o o r het h o u d e n van vergaderingen d a n m i n d e r b e h o e f t te w o r d e n gereisd. Tevens vindt de R M U dat in CAO's afspraken k u n n e n w o r d e n gemaakt over telewerken, v e r v o e r s m a n a g e m e n t , flexibilisering van werktijden, gespreide ATV, bedrijfsvervoer, carpoolen, stimulering o p e n b a a r vervoer en gebruik van de fiets, alsm e d e een goede verhuisregeling o m het w o n e n in de nabijheid van het werk te stimuleren.

Arbeidsrecht actueel a. Zondagsarbeid Inleiding In de a f g e l o p e n decennia is m a a t s c h a p p e l i j k gezien de betekenis v a n de z o n d a g veranderd. T o e n e m e n d e ontkerkelijking, bedrijfstijdverlenging en flexibilisering van arbeidstijden spelen hierin een belangrijke rol. W a a r een g r o o t deel van de sociale activiteiten zich v o o r h e e n o p de z o n d a g c o n c e n t r e e r d e , kan er t h a n s o p veel kleinere schaal gezamenlijk van deze rustdag g e n o t e n w o r d e n . B i n n e n dit deel van de bevolking b e v i n d t zich een grote groep m e n s e n v o o r wie de z o n d a g in het teken staat van de godsdienstbeleving. Voor h e n is de z o n d a g Gods dag, die zij b e s t e d e n in dienst van de Heere. Voor hen is G o d s dag ook, n a a r bijbels gebod, de r u s t d a g w a a r o p zij geen arbeid verrichten. O p g r o n d van bijbels-principiële r e d e n e n zijn zij gewetensbezwaard tegen het verrichten v a n n i e t - n o o d z a k e l i j k e a r b e i d op zondag. Achtergronden De positie van deze g e w e t e n s b e z w a a r d e n is de laatste jaren verslechterd. Dit niet alleen vanwege de reeds gesignaleerde m a a t s c h a p p e l i j k e en s o c i a a l - e c o n o m i s c h e ontwikkelingen m a a r o o k o m d a t in wet- en regelgeving is v e r z u i m d de positie van de gewetensbezwaarde werkn e m e r te b e s c h e r m e n . D i t heeft o o k c o n s e q u e n t i e s voor sollicitanten. Evident voorbeeld h i e r v a n is de A r b e i d s t i j d e n w e t , de belangrijkste wet m e t betrekking tot arbeids- en rusttijd e n . Zij is van toepassing o p alle sectoren van het bedrijfsleven en op het overheidspersoneel. D e n o r m s t e l l i n g geldt v o o r iedere arbeidssituatie. D e wet bepaalt in artikel 5.4 lid 1: De w e r k n e m e r verricht op z o n d a g geen arbeid, behalve v o o r zover het tegendeel is b e d o n g e n en uit de aard van de a r b e i d voortvloeit. Indien de b e d r i j f s o m s t a n d i g h e d e n dit noodzakelijk m a k e n , k a n van de vorige volzin w o r d e n afgeweken, i n d i e n de werkgever d a a r t o e overeens t e m m i n g h e e f t bereikt m e t het m e d e z e g g e n s c h a p s o r g a a n of, bij het o n t b r e k e n daarvan, m e t de p e r s o n e e l s v e r t e g e n w o o r d i g i n g of, bij het o n t b r e k e n daarvan, met de b e l a n g h e b b e n d e w e r k n e m e r s . De w e r k n e m e r verricht in ieder geval geen arbied o p t e n m i n s t e 4 z o n d a g e n in elke p e r i o d e van 13 achtereenvolgende weken

noodzakelijke arbeid

W a a r in de A r b e i d s t i j d e n w e t gesproken w o r d t van de zondag, gelden deze bepalingen o o k ten a a n z i e n van a n d e r e dagen w a a r o p wekelijks de religieuze feestdag w o r d t o n d e r h o u d e n . Zoals gezegd, bestaat er in de k r i n g van gewetensbezwaarden geen bezwaar tegen het verrichten van z o g e n a a m d e noodzakelijke zondagsarbeid. Deze arbeid heeft betrekking o p de verpleging, de m e d i s c h e diensten, de veiligheid etc. De Arbeidstijdenwet n o e m t dit soort w e r k arbeid w a a r u i t n a a r h a a r aard voortvloeit dat zij o o k o p z o n d a g m o e t w o r d e n verricht (eerste volzin van artikel 5.4). Ten aanzien van deze arbeid bepaalt de wet dat, v o o r zover deze arbeid o p z o n d a g m o e t w o r d e n verricht, de i n s t e m m i n g van de individuele w e r k n e m e r vereist is. Z o de w e r k n e m e r al principiële bezwaren tegen het verrichten van deze arbeid heeft - in veel gevallen zal dat d u s niet het geval zijn - dan kan deze w e r k n e m e r toch niet z o n d e r zijn of haar i n s t e m m i n g tot deze arbeid w o r d e n verplicht.

bedrijfsomstandigheden

Heel anders ligt het m e t de z o n d a g s a r b e i d die o p g r o n d van de b e d r i j f s o m s t a n d i g h e d e n plaatsvindt. Tot de b e d r i j f s o m s t a n d i g h e d e n w o r d e n niet slechts calamiteiten gerekend, m a a r o o k e c o n o m i s c h e , financiële of organisatorische o m s t a n d i g h e d e n . Bijbels-principiële gewetensbezwaarden rekenen de b e d r i j f s o m s t a n d i g h e d e n d a a r o m niet o n d e r het bijbelse gegeven v a n noodzakelijke arbeid, en k o m e n derhalve m e t betrekking tot het verrichten van deze z o n d a g s a r b e i d in ernstige gewetensnood. De Arbeidstijdenwet bepaalt dat de i n s t e m m i n g van de individuele w e r k n e m e r niet is vereist. Indien de b e d r i j f s o m s t a n d i g h e d e n het n o o d zakelijk m a k e n , en de werkgever d a a r t o e o v e r e e n s t e m m i n g heeft bereikt m e t zijn o n d e r n e m i n g s r a a d of personeelsvertegenwoordiging, kan van het v e r b o d tot zondagsarbeid w o r d e n afgeweken. Eerst als er geen o n d e r n e m i n g s r a a d of personeelsvertegenwoordiging b i n n e n de o n d e r n e m i n g bestaat, is de werkgever krachtens de wet verplicht o v e r e e n s t e m m i n g te bereiken m e t de b e l a n g h e b b e n d e w e r k n e m e r s . Dit is een belangrijke lacune in de rechtspositie van de gewetensbezwaarde werknemer. B e s c h e r m i n g rechtspositie I n m i d d e l s h e b b e n de Kamerleden Bussemaker (PvdA) en Van Dijke (ChristenUnie) een

bescherming rechtspositie

wetsvoorstel ingediend die in deze lacune voorziet. De Tweede Kamer heeft dit wetsvoorstel m e t een grote m e e r d e r h e i d a a n g e n o m e n . Het wetsvoorstel voorziet wat betreft het werken o p z o n d a g in een belangrijke b e s c h e r m i n g van de rechtspositie van de w e r k n e m e r . Voorgesteld w o r d t aan artikel 5.4 lid 1 de volgende zin toe te voegen: "De w e r k n e m e r verricht slechts d a n o p z o n d a g arbeid indien hij d a a r m e e i n s t e m t (...)." O p g r o n d van deze toevoeging heeft een ieder, die o p z o n d a g geen arbeid wenst te verrichten, het volste recht o m z o n d a g s a r b e i d te weigeren. Het nieuwe artikel 5.4 m a a k t geen onderscheid tussen (bijbels-) principiële en niet-principiële weigeringsgronden. O o k de niet-gewetensbezwaarde w e r k n e m e r heeft in dit voorstel het recht z o n d a g s a r b e i d te weigeren. Visie R M U De R M U heeft altijd in de v e r o n t r u s t e n d e ontwikkelingen m e t betrekking tot de zondagsarbeid de vinger aan de pols g e h o u d e n . In het werkveld tracht de R M U de belangen van haar leden a d e q u a a t te behartigen, hetzij d o o r het m a k e n van afspraken in ( o n d e r n e m i n g s ) c a o ' s of o p individueel niveau, hetzij d o o r het bijstaan van individuele leden. D a a r n a a s t heeft de R M U regelmatig m e t o v e r h e d e n en sociale p a r t n e r s over de p r o b l e m a t i e k g e c o m m u n i c e e r d . Het is m e d e d o o r deze contacten dat thans vanuit de Tweede Kamer initiatieven zijn o n t wikkeld die beogen de rechtspositie van de gewetensbezwaarde w e r k n e m e r te versterken. Het m a g duidelijk zijn dat de R M U deze ontwikkelingen positief d u i d t . A a n n a m e van het wetsvoorstel Bussemaker/Van Dijke betekent een wezenlijke stap in de e r k e n n i n g en de bescherm i n g van de gewetensbezwaarde w e r k n e m e r .

positie sollicitant

selectie aan de poort

De positie van de gewetensbezwaarde sollicitant blijft echter kwetsbaar. A m e n d e m e n t e n die ten doel h a d d e n deze positie te b e s c h e r m e n , h e b b e n het in de b e h a n d e l i n g van b o v e n s t a a n d wetsvoorstel niet gehaald. Dit b e t r e u r t de R M U ten zeerste. Uit o n d e r z o e k van de R M U is namelijk gebleken dat er sprake is van 'selectie aan de poort'. De algemene b e s c h e r m i n g van de gewetensbezwaarde sollicitant is gelegen in de Algemene wet gelijke b e h a n d e l i n g , die het m a k e n van o n d e r s c h e i d o p g r o n d van godsdienstige overtuigingen bij het a a n b i e d e n van een d i e n s t b e t r e k k i n g verbiedt. In de praktijk echter is het moeilijk te controleren of aan te t o n e n dat een dergelijk v e r b o d e n o n d e r s c h e i d w o r d t of is gemaakt.

b. Deeltijdarbeid Inleiding De belangstelling voor deeltijdarbeid b e v i n d t zich in een b r e e d s p e c t r u m van m a a t s c h a p p e lijke, e c o n o m i s c h e en sociale o n t w i k k e l i n g e n o p het t e r r e i n van a r b e i d en zorg. K e r n w o o r d e n zijn werkgelegenheid (verdeling van arbeid over de beroepsbevolking) en verdeling van arbeid en zorgtaken (ten behoeve van vooral de tweeverdieners). Deeltijdarbeid w o r d t i n m i d d e l s b e s c h o u w d als volwaardige arbeid en tevens als een belangrijk middel o m enerzijds de verdiencapaciteit van het e c o n o m i s c h e zelfstandige individu uit te breiden zonder dat dit p e r definitie ten koste van zorgtaken zou m o g e n gaan. Anderzijds kan deeltijdarbeid w o r d e n gezien o m de a r b e i d s m a r k t toegankelijk te m a k e n v o o r een ieder. Achtergronden Bestaande a r b e i d s p a t r o n e n zijn aan wijziging o n d e r h e v i g . De b e h o e f t e aan deeltijdarbeid is t o e g e n o m e n . Een wettelijk recht o m de bestaande a r b e i d s d u u r tussen werkgever en werknem e r aan te passen b e s t o n d tot v o o r kort niet, alhoewel in veel CAO's wel een o p e n i n g werd g e b o d e n . I n m i d d e l s is d o o r de Tweede en de Eerste Kamer a a n g e n o m e n de Wet aanpassing a r b e i d s d u u r (gepubliceerd in het Staatsblad d.d. 21 m a a r t 2000). O p g r o n d van deze wet kan de w e r k n e m e r (die t e n m i n s t e een jaar in dienst m o e t zijn geweest v o o r a f g a a n d aan het b e o o g d e tijdstip van wijziging) de werkgever verzoeken o m aanpassing van zijn a r b e i d s d u u r . Aanpassing kan zowel een v e r m i n d e r i n g als een v e r m e e r d e r i n g van de a r b e i d s d u u r i n h o u den. Het verzoek m o e t t e n m i n s t e vier m a a n d e n v o o r het b e o o g d e tijdstip van aanpassing schriftelijk w o r d e n ingediend, o n d e r opgave van de o m v a n g van de aanpassing van de a r b e i d s d u u r per week en de gewenste spreiding van de uren. Het verzoek kan hoogstens één keer in de twee jaar w o r d e n gedaan. De wet verplicht overleg tussen werkgever en w e r k n e m e r met betrekking tot het ingestelde verzoek. O p g r o n d van deze wet is de werkgever verplicht het verzoek van de w e r k n e m e r v o o r watbetreft de aanpassing van de a r b e i d s d u u r in te willigen, tenzij zwaarwegende bedrijfs- of

d i e n s t b e l a n g e n zich d a a r t e g e n verzetten. D e w e t stelt geen m a x i m u m aan h e t a a n t a l uren w a a r o p h e t v e r z o e k t o t v e r m e e r d e r i n g of v e r m i n d e r i n g b e t r e k k i n g h e e f t . A a n g e n o m e n m a g w o r d e n d a t h e t v e r z o e k t o t v e r m e e r d e r i n g g e m a x i m e e r d is t o t de n o r m a l e , g a n g b a r e arbeidsd u u r p e r week, b i j C A O of d o o r h e t g e b r u i k b e p a a l d . Bij v e r m i n d e r i n g v a n d e a r b e i d s d u u r is er in i e d e r geval s p r a k e v a n een z w a a r w e g e n d b e d r i j f s - of d i e n s t b e l a n g i n d i e n de a a n p a s sing leidt t o t ernstige p r o b l e m e n : •

v o o r d e b e d r i j f s v o e r i n g bij de h e r b e z e t t i n g van de v r i j g e k o m e n uren;

•

o p h e t gebied v a n de veiligheid, of

•

v a n r o o s t e r t e c h n i s c h e aard.

Bij d e v e r m e e r d e r i n g van de a r b e i d s d u u r is er in ieder geval s p r a k e van een z w a a r w e g e n d b e l a n g i n d i e n de v e r m e e r d e r i n g leidt tot ernstige p r o b l e m e n : •

v a n financiële of o r g a n i s a t o r i s c h e aard;

•

w e g e n s h e t niet v o o r h a n d e n zijn v a n v o l d o e n d e werk;

•

o m d a t d e vastgestelde f o r m a t i e r u i m t e of p e r s o n e e l s b e g r o t i n g d a a r t o e o n t o e r e i k e n d is.

U i t s l u i t e n d t e n a a n z i e n v a n v e r z o e k e n tot v e r m e e r d e r i n g van de a r b e i d s d u u r kan van deze w e t w o r d e n a f g e w e k e n bij collectieve a r b e i d s o v e r e e n k o m s t of, als er geen CAO van toepassing is, bij regeling die d e i n s t e m m i n g v a n de o n d e r n e m i n g s r a a d of de personeelsvertegenw o o r d i g i n g h e e f t . D e w e t is niet van t o e p a s s i n g ten aanzien van werkgevers m e t m i n d e r d a n 10 w e r k n e m e r s . Deze werkgevers d i e n e n een i n t e r n e regeling te t r e f f e n . Visie R M U

zwaarwegend bedrijfsbelang

D e R M U is v a n m e n i n g d a t deze w e t heel ver gaat. Bij C A O of bij regeling m e t de ondernemingsraad kan van de wet worden afgeweken daar waar het gaat o m v e r z o e k e n t o t v e r m e e r d e r i n g v a n de a r b e i d s d u u r . Bij verzoeken tot v e r m i n d e r i n g van de a r b e i d s d u u r is en blijft de w e t o n v e r k o r t v a n toepassing. Dit b e t e k e n t dat een werkgever b i j n a altijd g e h o u d e n is zijn t o e s t e m m i n g te verlenen, t e n zij hij k a n a a n t o n e n d a t er s p r a k e is v a n een z w a a r w e g e n d b e d r i j f s b e lang. A a n g e n o m e n m a g er v o o r d e w e r k g e v e r m o t i v e r i n g s p l i c h t geldt: tegen v e r m i n d e r i n g v a n

inbreuk contractvrijheid

-links

"Z-'E-T

jp£ CARRiÈREMDDER IN DÎT BEDR^F VFULLTIME w e r ^ E M E K , ' W l B PiE VOÔRN^ (DEELTjP WERICNIEWER^

w o r d e n dat een zware een weigering m e t d e enkele verwijzing d a t het b e d r i j f s b e l a n g zich a r b e i d s d u u r verzet zal niet v o l d o e n d e zijn.

D e R M U w a a r d e e r t d e e l t i j d a r b e i d o p zich positief. N i e t t e m i n is er sprake v a n een s p a n ningsveld. E n e r z i j d s is er de o n d e r k e n n i n g van de b e h o e f t e a a n deeltijdarbeid, w a a r b i j t o c h o o k gesteld k a n w o r d e n dat d e p r a k t i j k heeft geleerd d a t er in o n d e r l i n g overleg tussen werkgever en w e r k n e m e r veel m o g e l i j k blijkt te zijn. Dat blijkt uit d e groei v a n het a a n t a l deelt i j d b a n e n . A n d e r z i j d s k a n een wettelijke regeling goed v o o r z i e n in situaties w a a r i n deeltijda r b e i d in overleg niet m o g e l i j k blijkt te zijn, m a a r w a a r v a n gezegd m o e t w o r d e n d a t h e t zeer wel realiseerbaar z o u zijn d o c h afstuit op weigerachtigheid. D e huidige wettelijke regeling echter m a a k t forse i n b r e u k o p d e c o n t r a c t v r i j h e i d . Weliswaar k e n t d e w e t e e n o n t s n a p pingsclausule, m a a r de m o g e l i j k h e d e n o m een verzoek t o t v e r m i n d e r i n g van d e a r b e i d s d u u r af te wijzen zijn d e r m a t e b e p e r k t d a t gesteld k a n w o r d e n d a t er b i j n a sprake is v a n een eenzijdig recht de a r b e i d s d u u r te wijzigen. De o m g e k e e r d e situatie zou o n d e n k b a a r zijn. D a a r b i j twijfelt d e R M U aan de p r a k t i s c h e effectiviteit van d e wet. Het aantal d e e l t i j d b a n e n is reeds e n o r m t o e g e n o m e n z o n d e r wettelijke regeling. De k r a p t e o p d e a r b e i d s m a r k t lijkt een beter d r u k m i d d e l o m tot een d e e l t i j d b a a n te k o m e n d a n de n i e u w e wet, terwijl het goed d e n k b a a r is dat in t i j d e n van t o e n e m e n d e w e r k l o o s h e i d er b i n n e n d e b e r o e p s b e v o l k i n g veel m i n d e r b e h o e f t e is aan deeltijdwerk. D a a r n a a s t is het niet o n d e n k b a a r dat n a a r aanleiding v a n een d o o r d e w e r k n e m e r a f g e d w o n g e n v e r m i n d e r i n g v a n de a r b e i d s d u u r een blijvend v e r s t o o r d e relatie tussen werkgever en w e r k n e m e r ontstaat. H e t is o m deze r e d e n e n dat de R M U niet positief is over d e huidige wettelijke regeling.

c. Herziening ontslagrecht De c o m m i s s i e - R o o d presenteerde in n o v e m b e r 2000 een voorstel o m het ontslag van werkn e m e r s te versoepelen d o o r de i n t r o d u c t i e van een flexibeler ontslagrecht. De commissie stelde o n d e r meer voor o m het ontslag van een w e r k n e m e r alleen n o g achteraf te laten toetsen d o o r de kantonrechter. T h a n s is het zo dat, wil een werkgever een w e r k n e m e r k u n n e n ontslaan, dit ontslag v o o r a f getoetst w o r d t d o o r de regionaal directeur voor de arbeidsvoorziening (RBA) d a n wel d o o r de kantonrechter. Ontslag kan derhalve slechts verleend w o r d e n n a d a t een o n t s l a g p r o c e d u r e is gevoerd. Visie R M U uitholling rechtspositie

één procedure

I n m i d d e l s h e b b e n de sociale p a r t n e r s aangegeven weinig te zien in het voorstel van de c o m missie-Rood. De R M U sluit zich d a a r b i j aan. Toetsing achteraf is een belangrijke uitholling van de rechtspositie van de w e r k n e m e r . Hij zal zelf achteraf een p r o c e d u r e m o e t e n opstarten en d a a r b i j de procesrisico's dragen. Daar k o m t n o g bij dat het in de praktijk zo zal zijn, dat de uitvoeringsinstelling bij twijfel over de r e c h t m a t i g h e i d van het ontslag geen W W - u i t kering zal verstrekken, en in veel gevallen pas achteraf - n a toetsing d o o r de k a n t o n r e c h t e r tot uitbetaling zal overgaan. O n d e r de huidige p r a k t i j k w o r d t de uitkering wel direct n a het ontslag verstrekt, dat wil zeggen na het voeren van een geëigende o n t s l a g p r o c e d u r e waarin het ontslag vooraf getoetst w o r d t (mits de b e t r o k k e n w e r k n e m e r niet verwijtbaar werkloos is g e w o r d e n ) . O o k voor werkgevers is het voorstel van de c o m m i s s i e - R o o d niet gunstig. Er zal namelijk o o k bij werkgevers steeds twijfel blijven bestaan of het ontslag wel r e c h t m a t i g is. Bij een toetsing achteraf k u n n e n werkgevers g e c o n f r o n t e e r d w o r d e n m e t het gegeven dat het ontslag alsnog o n r e c h t m a t i g w o r d t geacht, hetgeen zal leiden tot de verplichting van betaling van een flink deel achterstallig salaris, De R M U is v o o r s t a n d e r van het k o m e n tot een ontslagprocedure, die zou m o e t e n voorzien in een sterk inhoudelijke preventieve toets én in de mogelijkheid van t o e k e n n i n g van een schadevergoeding bij ontslag.

Trends in CAO-land Inleiding H e t overgrote deel (80 p r o c e n t ) van de N e d e r l a n d s e b e r o e p s b e v o l k i n g 'valt o n d e r ' een collectieve a r b e i d s o v e r e e n k o m s t ( C A O ) . Een C A O is een a r b e i d s o v e r e e n k o m s t die niet slechts individueel m a a r v o o r m e e r d e r e werkgevers en w e r k n e m e r s geldt. Indien een CAO algemeen v e r b i n d e n d verklaard is, geldt deze v o o r de gehele bedrijfstak. H i e r m e e is de CAO n o g steeds h e t belangrijkste i n s t r u m e n t t o t h e t regelen van a r b e i d s v o o r w a a r d e n w a a r i n zowel overheid, werkgevers als w e r k n e m e r s p a r t i c i p e r e n . Als gevolg d a a r v a n is een wezenlijk k e n m e r k van de N e d e r l a n d s e a r b e i d s v e r h o u d i n g e n gelegen in het feit dat de a r b e i d s v o o r w a a r d e n v o o r het overgrote deel collectief geregeld zijn. H i e r b i j gaat het niet alleen o m p r i m a i r e zaken als a r b e i d s d u u r , schaalsalaris en d o o r b e t a l i n g bij ziekte, m a a r o o k o m belangrijke secundaire a r b e i d s v o o r w a a r d e n als p e n s i o e n v o o r z i e n i n g , WAO-hiaatverzekering en collectieve aanvull e n d e ziektekostenverzekering. Deze regelingen h e b b e n v o o r d e l e n die m e t n a m e juist in dit collectieve aspect zijn gelegen: zij b e v o r d e r e n de arbeidsrust, regelen en o r d e n e n arbeidsv o o r w a a r d e n , neutraliseren de a r b e i d s v e r h o u d i n g e n en v e r m i n d e r e n c o n c u r r e n t i e o p loonkosten tussen o n d e r n e m i n g e n in eenzelfde bedrijfstak. Achtergronden

vaste en variabele elementen

In t o e n e m e n d e m a t e k l e m t de vraag in h o e v e r r e een dergelijke collectieve o r d e n i n g nog vold o e t aan de situatie van v a n d a a g de dag. De klassieke b a a n , m e t vaste werktijden, een vaste werkplek, o n v e r a n d e r e n d e functie, heldere gezagslijnen en vaste sociale zekerheden, is langz a a m a a n het v e r d w i j n e n . In plaats van de klassieke b a a n k o m t een samenstel van steeds wisselende taken dat m o e t w o r d e n uitgevoerd m e t o n d e r m e e r wisselende arbeidstijden (tijdc o n t r a c t e n m a k e n plaats v o o r f u n c t i e c o n t r a c t e n , t o e n e m e n d e onregelmatigheid in w e r k p a t r o n e n ) , v e r a n d e r e n d e gezagsrelaties, en flexibele a r b e i d s v e r h o u d i n g e n . Sinds de k o m s t van allerlei I C T - v o o r z i e n i n g e n is de vaste werkplek m i n d e r vanzelfsprekend, alhoewel m e n s e n n o g steeds w a a r d e h e c h t e n aan een eigen werkplek. De vaste b e l o n i n g voor de vaste f u n c t i e m a a k t plaats v o o r b e l o n i n g s v o r m e n m e t vaste en variabele e l e m e n t e n . Hierbij is steeds m i n der plaats v o o r a u t o m a t i s c h e d o o r g r o e i in salaris o p basis van leeftijd ('periodieken'). D a a r n a a s t m o e t de t o e n e m e n d e individualisering niet o n d e r s c h a t w o r d e n . M o n d i g e r werkn e m e r s (die weten wat ze w a a r d zijn en v o o r zichzelf o p k o m e n ) trekken zich m i n d e r van het collectief aan en regelen, b u i t e n de CAO o m , h u n eigen aantrekkelijke a r b e i d s v o o r w a a r d e n . D e CAO, een " t o p - d o w n " - o v e r e e n k o m s t , werkt steeds slechter als gevolg van het groeiend individualisme. M e d e h i e r d o o r gaan er in t o e n e m e n d e m a t e s t e m m e n o p o m het algemeen v e r b i n d e n d verklaren van CAO's af te schaffen. O n d e r n e m i n g e n z o u d e n b e h o e f t e h e b b e n a a n m a a t w e r k , niet o m te c o n c u r r e r e n , m a a r o m een eigen sterke positie o p de a r b e i d s m a r k t te creëren. De huidige krapte o p de a r b e i d s m a r k t speelt hierbij een sterke rol. G e n o e m d e ontwikkelingen leiden l a n g z a m e r h a n d t o t v e r a n d e r e n d e a r b e i d s v o o r w a a r d e n regelingen: •

•

•

•

In t o e n e m e n d e m a t e v i n d t decentralisatie van CAO's plaats. Na j a r e n l a n g g e f u n c t i o neerd te h e b b e n is de CAO Ziekenhuiswezen, die bijna de gehele zorg omvatte, in zeven verschillende CAO's opgesplitst. Deze opsplitsing kan o o k plaatsvinden per w e r k m a a t s c h a p p i j of sector: zo is bij KPN de o n d e r n e m i n g s - C A O opgesplitst in drie verschillende CAO's. R a a m - en kader-CAO's k o m e n tegemoet aan bedrijfsspecifieke wensen. Binnen het r a a m van de collectieve regeling o p bedrijfstakniveau k u n n e n individuele bedrijven eigen regelingen o n t w e r p e n , al d a n niet in overleg m e t vakorganisaties. De CAO voor het Bankwezen is h i e r v a n een voorbeeld. Bij deze v o r m vervult de o n d e r n e m i n g s r a a d een belangrijke rol. O n d e r n e m i n g s r a d e n krijgen een steeds belangrijker rol in het o p bedrijfsniveau verder invullen van regelingen of m a k e n van afspraken. Zij treedt o p een groeiend aantal terreinen in de plaats van de vakorganisaties. De C A O a la carte laat aan de individuele w e r k n e m e r b i n n e n zekere grenzen keuzevrijheid a r b e i d s v o o r w a a r d e n te kiezen of tegen elkaar uit te ruilen. De grenzen w o r d e n bepaald d o o r de prijs. Tegen een bepaalde prijs (die per w e r k n e m e r verschillend kan zijn) kan een bepaald a r b e i d s v o o r w a a r d e n p a k k e t w o r d e n gekozen. Waar het gaat o m uitruil van a r b e i d s v o o r w a a r d e n w o r d t nogal eens gewerkt m e t een b r o n - d o e l - c o n s t r u c t i e zoals

a a n w e n d i n g van vooraf g e f o r m u l e e r d e m i d d e l e n uit de b r o n (inlevering ADV-dagen, of het inleveren extra vakantiedagen, overwerk z o n d e r vergoeding) ter verwezenlijking van vooraf g e f o r m u l e e r d e doelen, zoals langer of langdurig verlof en extra pensioen.

CAO als taakvoorziening

prestatieafhankelijke loonsverhoging

flexibiliteit op

In b o v e n g e n o e m d e situaties f u n c t i o n e e r t de C A O n o g steeds als k a d e r w a a r b i n n e n gedecentraliseerde of individuele afspraken gemaakt w o r d e n . Het is de verwachting dat in de toek o m s t CAO's in t o e n e m e n d e m a t e als m i n i m u m - of als r a a m v o o r z i e n i n g zullen f u n c t i o n e ren. H i e r n a a s t echter is de ontwikkeling zichtbaar dat m e e r en m e e r louter individuele afspraken g e m a a k t w o r d e n b u i t e n de C A O o m . D i t heeft alles te m a k e n m e t de h i e r v o o r g e n o e m d e individualisering en de m o n d i g e r w e r k n e m e r . M a a r o o k de huidige e c o n o m i s c h e v e r h o u d i n g e n , w a a r o n d e r de k r a p p e a r b e i d s m a r k t , d o e n de prijs van arbeid stijgen en werkt het m a k e n van lucratieve afspraken over a r b e i d s v o o r w a a r d e n b u i t e n de CAO o m in de h a n d . Deel van deze ontwikkeling is het gegeven dat b i n n e n C A O - a f s p r a k e n de t e n d e n s is waar te n e m e n dat steeds m e e r leidinggevenden m e t een hoger salarisniveau 'uit de C A O getild' w o r d t , zodat de C A O v o o r m i n d e r w e r k n e m e r s gaat gelden. A r b e i d s v o o r w a a r d e n o p m a a t dus, zowel b i n n e n als b u i t e n de CAO. De t e n d e n s tot individualisering zien we o o k in collectieve afspraken t e r u g k o m e n , bijvoorbeeld bij de salarissen. Steeds meer o n d e r n e m i n g e n willen af van de collectieve, v o o r een ieder gelijke l o o n s v e r h o ging en van de a u t o m a t i s c h e d o o r g r o e i in salaris n a a r m a t e m e n m e e r dienstjaren heeft, het periodiekensysteem. In de plaats hiervan wil m e n a l g e m e n e afspraken m a k e n over loonsverhoging, die geheel of ten dele in de plaats m o e t k o m e n van de algemene individuele loonsverhogingen. Voorbeeld hiervan is de variabele prestatieafhankelijke loonsverhoging. Het collectieve e l e m e n t zit in het vaststellen van de grenzen van de loonsverhoging. Dit kan een m a r g e van percentages zijn. Voor wat betreft de d o o r g r o e i in salaris is het mogelijk te werken m e t een salarisschalenstructuur w a a r b i n n e n slechts het m i n i m u m en het m a x i m u m van de schaal is vastgelegd. De groei b i n n e n de schaal k a n afhankelijk gesteld w o r d e n van b e o o r delingen. Visie R M U D e R M U erkent in zekere zin de n o o d z a a k van a r b e i d s v o o r w a a r d e n o p m a a t , zowel per o n d e r n e m i n g als per individuele w e r k n e m e r . De huidige globalisering m a a k t flexibiliteit op

ondernemingsniveau

o n d e r n e m i n g s n i v e a u noodzakelijk. O n d e r n e m i n g s o v e r s t i j g e n d e afspraken k u n n e n in concrete situaties b e l e m m e r e n d werken. D a a r n a a s t m a a k t de t o e n e m e n d e t r a n s p a r a n t i e en mobiliteit b i n n e n de a r b e i d s m a r k t het bestaan van afspraken p e r bedrijfstak m i n d e r n o o d zakelijk. Geconstateerd m o e t w o r d e n dat dergelijke collectieve afspraken o o k niet altijd m e e r passen in de v e r a n d e r d e situatie zoals hierboven beschreven. Het o u d e i n s t r u m e n t a r i u m is m i n d e r a d e q u a a t dan dat het weleer was. In veel traditionele CAO's doet de collectiviteit m i n d e r recht a a n de n i e u w e taken en functies, de v e r a n d e r e n d e organisatie en de v o o r k e u ren van de nieuwe w e r k n e m e r .

doorgeschoten individualisering

Aan de a n d e r e k a n t s c h u i l t het gevaar v a n een d o o r g e s c h o t e n i n d i v i d u a l i s e r i n g , Individualisering gaat d a n ten koste van het collectieve, en d u s van de gemeenschappelijke verantwoordelijkheid, d r a a g k r a c h t en motivatie. Dit werkt o p m e e r d e r e niveaus door. O p m a c r o n i v e a u bijvoorbeeld kan geconstateerd w o r d e n dat de spectaculaire groei in lucratieve individuele a r b e i d s v o o r w a a r d e n en bepaalde sectoren (bijvoorbeeld de ICT-sector) ten koste gaat van de motivatie o m in a n d e r e sectoren w e r k z a a m te zijn w a a r deze groei achterblijft. S c h r i j n e n d voorbeeld hiervan zijn sectoren die bij uitstek v o o r de samenleving als geheel zorgdragen, zoals het o n d e r w i j s en de zorg. O p bedrijfstakniveau k u n n e n grotere, financieel slagkrachtige o n d e r n e m i n g e n m e e r bieden d a n de kleinere m e t als gevolg dat deze een aanz u i g e n d e werking h e b b e n , zeker in de huidige tijd van krapte o p de a r b e i d s m a r k t . De b a n d tussen w e r k n e m e r en o n d e r n e m i n g m a a k t steeds m e e r plaats v o o r een b a n d tussen w e r k n e m e r en zijn a r b e i d s v o o r w a a r d e n . Wegkopen is aan de orde van de dag, h e a d h u n t e r s h e b b e n werk in overvloed van veelbiedende opdrachtgevers. Individualisering kan ten koste gaan van de zorg v o o r a n d e r e n . Het verantwoordelijk zijn v o o r elkaar is een bijbels gegeven. De maatschappelijke en sociale s a m e n h a n g verdwijnt d a a r waar ieder individu alleen gericht is o p zichzelf en de eigen m a x i m a l e behoeftebevrediging. Dit kan betekenen het aantasten van gemeenschappelijke voorzieningen en het begin van het o n t s t a a n van privé-klinieken en privé-scholen. De eerste tekenen wijzen daar op. In het kader van dit o n d e r w e r p : de prijs v o o r de individuele a r b e i d s v o o r w a a r d e gaat ten koste van het beschikbare v o l u m e v o o r het geheel.

collectieve basisvoorziening

D e R M U beziet de g e n o e m d e o n t w i k k e l i n g e n m e t zorg. M a a r het is niet e e n v o u d i g o m o p g r o n d v a n de Bijbel a l g e m e e n g e l d e n d e u i t s p r a k e n te d o e n over de v e r h o u d i n g tussen individuele e n collectieve aspecten. In de Bijbel w o r d t m e t n a d r u k gesproken over individuele v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d , en d a a r n a a s t o o k over de zorg v o o r de m e d e m e n s . In de geschiedenissen v a n de N i e u w - T e s t a m e n t i s c h e c h r i s t e n g e m e e n t e treffen we iets aan van een collectieve gedachte, m a a r deze is van een geheel a n d e r e o r d e d a n de collectiviteit die in de vorige e e u w d o o r de socialisten is bepleit. In h e t a r b e i d s r e c h t en in de a r b e i d s v o o r w a a r d e n dient recht g e d a a n te w o r d e n a a n enerzijds de individualiteit en de uniciteit van de w e r k n e m e r als p e r s o o n . A n d e r z i j d s d i e n t er o o g te zijn v o o r de s a m e n b i n d e n d e aspecten. Blijvende aand a c h t m o e t er zijn v o o r collectieve a r r a n g e m e n t e n b i n n e n CAO's en a r b e i d s v o o r w a a r d e n regelingen. Dit b e t e k e n t niet dat er geen r u i m t e kan bestaan v o o r individuele invulling o p o n d e r n e m i n g s n i v e a u of individuele afspraken. M a a r de prijs die het collectief h i e r v o o r m o e t betalen m a g niet d o o r s c h i e t e n . D a a r o m m o e t de C A O als solide collectieve basisvoorziening blijven b e s t a a n , o o k v a n u i t efficiency-overwegingen, m a a r vooral o m het collectieve element te w a a r b o r g e n . D a a r n a a s t b e v o r d e r t een C A O h e l d e r h e i d en duidelijkheid in de arbeidsverh o u d i n g e n , e n zorgt v o o r rust b i n n e n a r b e i d s v o o r w a a r d e n l a n d . O m deze r e d e n e n is de R M U d a n o o k t e g e n s t a n d e r van het loslaten van de a l g e m e n e collectieve loonsverhoging en de collectieve sociale p a r a g r a f e n b i n n e n de C A O en blijft de R M U v o o r s t a n d e r van het algem e e n v e r b i n d e n d verklaren van CAO's. H e t is een g e m e e n s c h a p p e l i j k belang van werkgevers en w e r k n e m e r s dat er een externe instantie is die kan zorgen v o o r geregelde aanpassingen van de ( l o o n j c o n t r a c t e n . M a a r b o v e n o p de CAO m o e t er r u i m t e zijn voor individuele afspraken. D e t o e n e m e n d e rol van o n d e r n e m i n g s r a d e n h e e f t zijn keerzijde. Elke o n d e r n e m i n g heeft b e l a n g bij een goed f u n c t i o n e r e n d e o n d e r n e m i n g s r a a d ( O R ) . Dat geldt v o o r de b e s t u u r d e r m a a r o o k v o o r de w e r k n e m e r s . De R M U is echter wel van m e n i n g dat de O R in p r i n c i p e niet m e t de b e s t u u r d e r m o e t o n d e r h a n d e l e n over a r b e i d s v o o r w a a r d e n . OR-leden zijn i m m e r s tevens w e r k n e m e r s . De O R k a n in zo'n geval gemakkelijk gebruikt w o r d e n o m de kastanjes uit het v u u r te halen. Wel is h e t zo dat bij de verdere invulling van a r b e i d s v o o r w a a r d e n vakorganisaties e n o n d e r n e m i n g s r a a d succesvol m e t elkaar k u n n e n s a m e n w e r k e n .

Alternatieve conflictoplossing Inleiding Alternatieve conflictoplossing of m e d i a t i o n is een wijze van conflictoplossing w a a r b i j er geen of slechts zijdelings sprake is van t u s s e n k o m s t d o o r een rechter. Alternatieve conflictoplossing m a g zich v e r h e u g e n in een grote belangstelling van verschillende k a n t e n . In de dienstverlening krijgt de R M U s o m s te m a k e n m e t m e d i a t i o n , d o o r t u s s e n k o m s t van de a r b o d i e n s t in een arbeidsconflict w a a r b i j de w e r k n e m e r zich heeft ziek gemeld. In zo'n geval geven a r b o d i e n s t e n aan dat er weliswaar sprake is van een conflict m a a r dat ziekmelden o p de langere t e r m i j n geen oplossing biedt. A r b o d i e n s t e n bieden in zo'n geval de b e m i d d e l i n g d o o r een m e d i a t o r aan. Deze m e d i a t o r stelt zich o p als een o n a f h a n k e l i j k e p a r t i j en p r o b e e r t in overleg m e t beide p a r t i j e n een oplossing aan te d r a g e n . De R M U treedt in de l e d e n h u l p in beginsel op als belangenbehartiger. Vanuit een conflictsit u a t i e t u s s e n b i j v o o r b e e l d werkgever en w e r k n e m e r w o r d t d o o r één van de p a r t i j e n , en s o m s d o o r beide p a r t i j e n , een beroep g e d a a n o p de R M U . L a a t s t g e n o e m d e zal vervolgens optred e n n a m e n s een partij, w a a r b i j de R M U veelal de s t a n d p u n t e n , de percepties en de doelstellingen o v e r n e e m t van diegene die hij v e r t e g e n w o o r d i g t . W a n n e e r de R M U d o o r beide partijen w o r d t geraadpleegd doen zich goede m o g e l i j k h e d e n v o o r o m het conflict via m e d i a t i o n o p te lossen. H e t is van g r o o t belang o m bij a a n v a n g van de dienstverlening de insteek van de R M U duidelijk te m a k e n a a n alle partijen en v o o r w a a r d e is dat beide partijen vooraf m e t deze h a n d e l w i j z e i n s t e m m e n . W a n n e e r die i n s t e m m i n g o n t b r e e k t zullen beide partijen een b e l a n g e n b e h a r t i g e r krijgen toegewezen. O m de o n a f h a n k e l i j k h e i d te w a a r b o r g e n dient deze m e d i a t o r o n p a r t i j d i g te zijn. De b e l a n g e n b e h a r t i g e r zal, evenals als de mediator, streven naar een oplossing in der m i n n e , ' b u i t e n rechte', en bereid zijn t o t het zoeken en bereiken van c o m p r o m i s s e n . De belangenbehartiger zal, wil hij zijn taak o p een o o k bijbels v e r a n t w o o r d e m a n i e r willen vervullen, bereid zijn t o t het t o e p a s s e n van zorgvuldige h o o r en w e d e r h o o r . Toch blijft zijn positie in het gerezen conflict die van belangenbehartiger, die zich in de plaats van een p a r t i j in het conflict heeft gesteld e n o p k o m t v o o r de belangen van de cliënt. Als een oplossing buiten rechte niet bereikt kan w o r d e n , zal d e ' b e l a n g e n b e h a r t i g e r zich uiteindelijk n a m e n s zijn p a r t i j tot de rechter w e n d e n . Belangenbehartiging b e v i n d t zich in een spanningsveld. Enerzijds zijn er bijbelse noties als gerichtheid o p verzoening, b e r e i d h e i d tot lijden, geduld, vergevingsgezindheid, het zoeken van het n u t van de naaste, de naaste die m e n even zo lief m o e t h e b b e n als zichzelf. Anderzijds d i e n t b e l a n g e n b e h a r t i g i n g a d e q u a a t te zijn en mag een ieder de rechter verzoeken h e m recht te d o e n . O o k dit laatste is overigens een bijbelse gedachte. D e n k aan de gelijkenis van de o n r e c h t v a a r d i g e rechter of aan Paulus die zich beriep o p rechten, rechters en overheden. A d e q u a t e b e l a n g e n b e h a r t i g i n g kan dus, en m o e t zelfs, mits het gaat o m een zaak van recht. Belangenbehartiging in bijbels perspectief zal altijd staan in het teken van het h a r m o n i e m o del. Dat h o u d t in dat in eerste instantie vanuit de situatie van h o o r en w e d e r h o o r gezocht m o e t w o r d e n n a a r een gezamenlijke oplossing, w a a r d o o r de kans o p blijvende beschadiging van de relatie zo klein mogelijk w o r d t g e h o u d e n . Is oplossing in der m i n n e niet mogelijk, dan m a g de rechter gevraagd w o r d e n o m zijn oordeel uit te spreken. A c h t e r g ronden Vragen o m recht h o u d t niet noodzakelijkerwijs in dat er o o k een b e r o e p o p de burgerlijke rechter g e d a a n m o e t w o r d e n . In bepaalde gevallen is het zelfs aan te bevelen deze rechtsgang te m i j d e n . O o k G o d s W o o r d h a n d e l t hierover. Paulus spreekt in de eerste brief aan de g e m e e n t e van Korinthe over de rechtsgedingen tussen gemeenteleden onderling, die zo mogelijk o n d e r l i n g dienen te w o r d e n opgelost. Het v e r m i j d e n van de gang naar de burgerlijke rechter kan o o k r a a d z a a m zijn inzake conflicten en geschillen w a a r zeer specifieke, vooral technische, deskundigheid van de beslissers verlangd wordt, of in zaken die internationaal v a n aard zijn en w a g e n o m een vonnis dat internationaal ten uitvoer kan w o r d e n gelegd.

arbitrage

Arbitrage is een middel o m b u i t e n de rechter o m conflicten o p te lossen. Twee partijen k u n nen gezamenlijk o v e r e e n k o m e n (vooraf, bij het ontstaan van de rechtsbetrekking dan wel achteraf, als c o m p r o m i s ) h u n conflict d o o r een ander, eigen gekozen, scheidsgerecht te laten beslissen. Deze o v e r e e n k o m s t of dit c o m p r o m i s heet een arbitraal beding. Arbitrage is in het W e t b o e k van Burgerlijke Rechtsvordering geregeld als volwaardige rechtsgang en is o o k bij wet m e t w a a r b o r g e n omkleed. Na verkrijging van een arbitraal v o n n i s kan het conflict in p r i n c i p e niet m e e r aan de overheidsrechter w o r d e n voorgelegd. Arbitrage heeft voordelen. D o o r arbitrage kan een conflict b i n n e n de eigen kring of g e m e e n s c h a p ten einde w o r d e n gebracht d o o r een vonnis, uitgesproken d o o r arbiters a f k o m s t i g uit de eigen kring of g e m e e n s c h a p . Partijen k u n n e n o o k beslissen naar welke regels de arbiters recht m o e t e n spreken: n a a r de regelen des rechts of als goede m a n n e n naar billijkheid. In geval van conflicten waarbij specialistische d e s k u n d i g h e i d van de rechter o n o n t b e e r l i j k is, k u n n e n terzake k u n dige arbiters w o r d e n b e n o e m d . Andere voordelen van arbitrage zijn de relatieve snelheid van de p r o c e d u r e alsmede het feit dat partijen k u n n e n besluiten de arbitrale rechtsgang niet o p e n b a a r te laten zijn.

Foto: RD/H.

Visscher

O o k arbeidsrechtelijke en arbeidsvoorwaardelijke geschillen zijn rechtens vatbaar v o o r arbitrage. De R M U heeft dat in het verleden o o k bepleit, zowel in collectieve conflicten (bijvoorbeeld o m in geval van een dreigende staking een scheidsgerecht uitspraak te laten d o e n in een CAO-conflict) als in individuele kwesties. De R M U heeft een eigen arbitragereglem e n t opgesteld. Arbitrage, o o k als alternatieve wijze van conflictoplossing, is een v o r m van inhoudsinterventie. Met andere w o o r d e n : de i n h o u d van het conflict, het geschil, staat centraal. De derde partij, de arbiter, heeft tot taak een beslissing te n e m e n en kan dit oordeel d w i n g e n d aan partijen opleggen. O p zich is dit een effectieve m a n i e r o m een geschil te beslechten. Nadeel van de i n h o u d s i n t e r v e n t i e is dat er weinig tot geen oog is v o o r de e m o tionele schade en het herstel van de vertrouwenscrisis. luist in arbeidsconflicten is, naast een oplossing van het geschil, herstel van het v e r t r o u w e n en wederzijds respect van groot belang. mediation

Een a n d e r e v o r m van geschillenbeslechting is m e d i a t i o n of bemiddeling. Deze v o r m kan in arbeidsgeschillen goede diensten bewijzen. Het is een procesbenadering: niet het conflict, m a a r het proces of de eenheid staat centraal. D a a r b i j blijven de partijen zelf v e r a n t w o o r d e lijk v o o r de u i t k o m s t van het conflict. In tegenstelling tot de i n h o u d s i n t e r v e n t i e (overheidsrechter, arbitrage, b i n d e n d advies) geven zij de uiteindelijke b e s l u i t v o r m i n g niet uit h a n d e n . De derde partij, de bemiddelaar, ziet er o p toe dat partijen o p een correcte m a n i e r tot besluitv o r m i n g k o m e n . Hij is niet verantwoordelijk voor de uitkomst. Zijn rol kan meer actiefinhoudelijk zijn, m a a r o o k meer begeleidend. De b e m i d d e l a a r zal zijn taak aanvangen m e t het zich d o o r alle partijen o p de hoogte laten brengen van het conflict. Vervolgens zal hij het conflict analyseren, en bijvoorbeeld o n d e r scheid m a k e n tussen de zakelijke en de persoonlijke aspecten. Zijn analyse zal hij aan partii-

e n voorleggen. Belangrijkste taak van de b e m i d d e l a a r is de p a r t i j e n vervolgens m e t elkaar c o n s t r u c t i e f overleg te laten voeren. Alle beletsels d a a r t o e d i e n e n uit de weg g e r u i m d te worden, m e t n a m e d o o r over en weer b e g r i p te verkrijgen voor eikaars reacties en h a n d e l i n g e n zoals die t o t d a n toe zijn geuit en verricht. Eerst als deze beletsels niet m e e r bestaan, kan i n h o u d e l i j k over de zaak gesproken w o r d e n . In d e gesprekken zal de b e m i d d e l a a r t r a c h t e n p a r t i j e n tot zowel éénzelfde p r o b l e e m d e f i n i t i e als t o t een definitie v a n eikaars positie te laten k o m e n . Van d a a r u i t kan de afstand tussen elkaar en de o n d e r h a n d e l i n g s r u i m t e w o r d e n bepaald, en k u n n e n a d e q u a t e ( c o m p r o m i s ) voorstellen w o r d e n gedaan. De b e m i d d e l a a r ziet toe o p faire en constructieve o n d e r h a n d e lingen. Wezenlijk is dat de b e m i d d e l a a r g e d u r e n d e het gehele traject het v e r t r o u w e n van beide p a r t i j e n blijft genieten. Visie R M U De p r a k t i j k h e e f t geleerd dat arbitrage in arbeidsgeschillen zelden of n o o i t w o r d t toegepast. Z o is o o k o p h e t R M U - a r b i t r a g e r e g l e m e n t n o g nooit een beroep gedaan. Er zijn (mogelijke) o o r z a k e n aan te geven. Waarschijnlijk leent een arbeidsconflict zich er n a a r h a a r aard m i n d e r v o o r o m a a n arbiters te w o r d e n voorgelegd, b e h o u d e n s d a n in die situaties die zich in een specifieke o m g e v i n g afspelen w a a r o p specifieke regels van toepassing zijn. Een a n d e r e o o r z a a k is gelegen in het feit dat v o o r arbitrage altijd de i n s t e m m i n g van alle partijen nodig is. Deze gezamenlijke i n s t e m m i n g is, zeker achteraf bij wijze van c o m p r o m i s , moeilijk te bereiken. Bovendien bestaat de vrees voor de neiging van arbiters o m "in het m i d d e n uit te k o m e n " : de p a r t i j die het gelijk aan de zijde voelt zal graag dit volle gelijk bij de burgerlijke rechter willen halen. N i e t t e m i n blijft arbitrage een legitieme weg o m in een conflicten een uitspraak te doen. In situaties w a a r i n a r b i t r a g e in de rede ligt, zal de R M U dan o o k in de toekomst arbitrage blijven adviseren. Arbitrage kent echter duidelijk nadelen, zeker in arbeidssituaties.

herstel onderlinge verhoudingen

Naast arbitrage kan er o o k o p een a n d e r e m a n i e r m e t arbeidsgeschillen w o r d e n o m g e g a a n . D e R M U d e n k t d a a r b i j aan m e d i a t i o n . Deze v o r m van b e m i d d e l i n g is vooral effectief in die geschillen w a a r i n naast een i n h o u d e l i j k conflict o o k sprake is van v e r s t o o r d e v e r h o u d i n g e n die o m herstel vragen. O o k individuele arbeidszaken k u n n e n zich d u s goed lenen o m d o o r b e m i d d e l i n g te w o r d e n opgelost. Bij een geslaagde b e m i d d e l i n g w o r d t niet alleen gewerkt aan een oplossing v o o r h e t conflict m a a r o o k a a n het herstel van de onderlinge v e r h o u d i n gen. Bij beide p a r t i j e n w o r d t i m m e r s b e g r i p gekweekt voor eikaars s t a n d p u n t . Een a n d e r voordeel van b e m i d d e l i n g is dat p a r t i j e n zeil het eindresultaat bepalen: partijen h e b b e n hier invloed o p en s t e m m e n er m e e in, zodat het eindresultaat b r e e d wordt gedragen. Over en weer is m e n v e r a n t w o o r d e l i j k v o o r het resultaat. In onze gebroken schepping bestaat weinig oog m e e r v o o r de intermenselijke relaties. Zij w o r d e n ondergeschikt gemaakt aan het eigen belang en het eigen gelijk. Alhoewel de gang n a a r een burgerlijke rechter of naar een arbit r a g e c o m m i s s i e in bepaalde situaties g e b o d e n , legitiem en effectief kan zijn, blijft de o p d r a c h t o m o o g v o o r elkaar te h e b b e n overeind staan. In de lijn van deze o p d r a c h t is m e d i a t i o n een geschikt m i d d e l tot conflictoplossing. In de p r a k t i j k blijken s o m s de conflicten tussen leden o n d e r l i n g zich te lenen voor een b e m i d d e l e n d e a a n p a k . De R M U wil in t o e n e m e n d e m a t e deze wijze van conflictoplossing o n d e r de a a n d a c h t van de leden b r e n g e n .

Bedrijfscode Inleiding In N e d e r l a n d heeft t e g e n w o o r d i g 40 p r o c e n t van de grote bedrijven een bedrijfscode waarin zij h u n ( m a a t s c h a p p e l i j k e ) v e r a n t w o o r d e l i j k h e d e n , n o r m e n en w a a r d e n duidelijk f o r m u l e ren t e g e n o v e r de verschillende g r o e p e n v a n b e l a n g h e b b e n d e n als m e d e w e r k e r s , klanten en a a n d e e l h o u d e r s . Ongeveer de helft v a n de 25 b e u r s g e n o t e e r d e bedrijven in N e d e r l a n d - de AEX f o n d s e n beschikt over een bedrijfscode. Een aantal bedrijven w e r k t aan een bedrijfscode, die b i n n e n afzienbare tijd gereed is. Veel b e d r i j v e n zien een dergelijke code o o k als een uitvloeisel v a n m a a t s c h a p p e l i j k v e r a n t w o o r d o n d e r n e m e n . Het gaat d a n m e t n a m e o m t h e ma's als veiligheid, g e z o n d h e i d , discriminatie, s t e e k p e n n i n g e n en giften m a a r o o k milieu en m e n s e n r e c h t e n . Bedrijfscodes, o o k wel g e n o e m d e gedragscodes staan volop in de a a n d a c h t . Politici zien er m o g e l i j k h e d e n in o m b e d r i j v e n te betrekken bij milieukwesties en ethische dilemma's. De vraag is h o e effectief is een dergelijke code? Of is een b e d r i j f s c o d e alleen m a a r een p a p i e r e n tijger? Een feit is wel dat zelfs het K E M A , het A r n h e m s e k e u r i n g s i n s t i t u u t een integriteitscode heeft ontwikkeld, die w o r d t a a n b e v o l e n in de CAO v o o r de g e m e e n t e n . D a a r i n is het gewenste gedrag beschreven v o o r aspecten als informatieverstrekking, collegialiteit, m u z i e k , kleding, agressie, o n g e w e n s t e intimiteiten, integriteit, arbeid in balans, handelen volgens de wet, l o o p b a a n g e l e i d i n g , afspraken, kwaliteit van p r o d u c t e n en diensten, etc. O o k het ethische s t a n d p u n t van de organisatie ten opzichte van de samenleving wordt vaak in een b e d r i j f s c o d e v e r w o o r d . Z a k e n d o e n en m o r a a l h e b b e n ten diepste alles m e t elkaar te m a k e n . Z o n d e r principes als loyaliteit, integriteit en v e r t r o u w e n valt er niet met elkaar te w e r k e n . Bedrijfsethiek gaat echter n o g een stapje verder. Het gaat o o k o m hel b e a n t w o o r d e n van f u n d a m e n t e l e v r a g e n als w a a r o m geen zondagsarbeid? Of w a a r o m geen investeringen in l a n d e n w a a r de m e n s e n r e c h t e n w o r d e n geschonden of wat is de m a x i m u m w a a r d e van een relatiegeschenk? De o n d e r n e m i n g d o e t in die zin d u s o o k aan het afleggen van m a a t s c h a p pelijk v e r a n t w o o r d i n g .

gemeenschappelijke normen en waarden

bedrijfsidentiteit

Achtergronden D e bedrijfsethiek r u s t o p bepaalde gemeenschappelijke n o r m e n en w a a r d e n b i n n e n een o n d e r n e m i n g . D e vraag is d a n welke n o r m e n en w a a r d e n het u i t g a n g s p u n t v o r m e n . Het zal duidelijk zijn dat dit p e r o n d e r n e m i n g kan verschillen. W a n n e e r de o n d e r n e m i n g de n o r m e e n m a a l heeft vastgesteld dan m o e t het handelen van de m e n s e n die b e t r o k k e n zijn bij de organisatie getoetst w o r d e n aan die n o r m . Het spreekt v o o r zich dat het f o r m u l e r e n van gezamenlijke beginselen, het opstellen \ an gedragsregels niet eenvoudig is. De v o o r d e l e n van een bedrijfscode zijn bewezen. Intern geeft het duidelijkheid over de vraag h o e m e d e w e r k e r s d i e n e n te h a n d e l e n . De code vergroot het bewustzijn van de n o r m e n die gelden in het werk en verschaft o o k duidelijkheid over de v e r a n t w o o r d e l i j k h e d e n die m e d e werkers dragen. De m e d e w e r k e r s weten waar ze aan toe zijn. Naar buiten toe vergroot het de geloofwaardigheid en h e r k e n b a a r h e i d van de organisatie. Ethisch handelen w o r d t gewaardeerd w a n n e e r het c o n s e q u e n t w o r d t uitgevoerd. De bedrijfscode draagt o o k bij aan de 'bedrijfsidentiteit', het zich gezamenlijk bewust w o r d e n van datgene w a a r de o n d e r n e m i n g v o o r staat, e n d a a r o o k graag aan m e e willen werken. Daar vloeit vaak o o k b e d r i j f s t r o u w uit v o o r t . Een bedrijfscode is geen vervanging v a n het i e m a n d s geweten, m a a r is wel richtinggev e n d v o o r d e n k e n en h a n d e l e n . Het gaat e r o m dat de m e d e w e r k e r s die functioneel verantw o o r d e l i j k zijn, zich o o k v e r a n t w o o r d e l i j k voelen. H e t zwakke p u n t van de meeste ethische bedrijfscodes is dat er vaak geen consequenties w o r d e n v e r b o n d e n aan het niet naleven van de code. H e t v e r t r o u w e n van klanten, en medewerkers kan a f n e m e n w a n n e e r herhaaldelijk h a n d e l e n in strijd m e t de code w o r d t getolereerd. Doel van de code is het ethisch bewustzijn b i n n e n alle geledingen van de organisatie te vergroten.

'ethisch bewustzijn'

N a d a t de bedrijfscode is ingevoerd, is het de taak van het m a n a g e m e n t erop te letten of de code c o n s e q u e n t w o r d t doorgevoerd in het handelen. Dat vraagt van het m a n a g e m e n t perm a n e n t e s t e u n en a a n d a c h t . Zij m o e t allereerst zelf het goede voorbeeld geven, m a a r verder o o k stimulerend en z o n o d i g corrigerend o p t r e d e n . Bij stimuleren w o r d t er een sterke n a d r u k o p de eigen verantwoordelijkheid van de medewerkers gelegd. Via training, voorlichting en opleiding is 'ethisch bewustzijn' als het ware d o o r iedereen ' o p g e n o m e n ' en w o r d t integriteit als g r o n d h o u d i n g verwacht. Daarnaast zijn o o k procedures v o o r controle nodig. Daarbij is

het belangrijk dat de volgende vragen w o r d e n b e a n t w o o r d : • o p welke m a n i e r en bij wie m o e t e n overtredingen w o r d e n gemeld; • welke maatregelen m o e t de o n d e r n e m i n g n e m e n o m de privacy van de medewerkêrs te w a a r b o r g e n die onethisch gedrag van een collega m e l d e n ; • •

implementatietraject

m e t welke p r o c e d u r e s w o r d t naleving geëvalueerd; wat zijn de consequenties bij ( v o o r t d u r e n d e ) overtreding van de code en o p welke wijze w o r d t erop toegezien dat de c o n s e q u e n t i e rechtvaardig w o r d t uitgevoerd.

Het opstellen van een bedrijfscode vraagt meestal o m een gefaseerde aanpak; een z o g e n a a m d i m p l e m e n t a t i e t r a j e c t , w a a r b i j de bedrijfscode stapsgewijs w o r d t ingevoerd in de organisatie. H i e r v o o r w o r d t meestal een p r o j e c t g r o e p opgericht die bestaat uit vertegenwoordigers (medewerkers) van de verschillende o n d e r d e l e n van de organisatie. Het is van belang dat alle concrete (bedrijfs)gebeurtenissen m a a r o o k k n e l p u n t s i t u a t i e s (dilemma's) d o o r de projectg r o e p w o r d e n geïnventariseerd en geanalyseerd. Het gaat hier dan m e t n a m e o m lastige keuzes w a a r v o o r m e d e w e r k e r s zich geplaatst zien, w a a r b i j twee tegenstrijdige belangen o m v o o r r a n g vragen. De vraag is d a n welk grondbeginsel v o o r r a n g heeft? De bedrijfscode zal de richting ( n o r m ) m o e t e n aangeven in een dergelijke situatie. De R M U kan een dergelijk proces o n d e r s t e u n e n , d o o r deel te n e m e n in het p r o j e c t t e a m en haar concept-gedragscode als basis aan te bieden. Visie R M U De R M U vindt dat de c h r i s t e n o n d e r n e m e r v o o r de bedrijfscode als basis G o d s W o o r d dient te n e m e n . De o n d e r n e m i n g en h a a r directie geven h i e r m e e i m m e r s expliciet aan dat zij volgens de n o r m e n en w a a r d e n van de Bijbel wensen te leven en te h a n d e l e n . De Bijbel reikt o o k voor het o n d e r n e m e n en alles wat d a a r m e e s a m e n h a n g t b o u w s t e n e n aan. Deze s t a n d p u n t e n en basisbeginselen zoals v e r w o o r d in de Bijbel, w o r d e n h i e r o n d e r kort besproken. a.

Algemene

ondernemingsdoelstellingen

Werken of o n d e r n e m e n is een goddelijke o p d r a c h t . De m e n s is b e s t e m d o m in v e r b o n d e n h e i d m e t G o d , in v o l m a a k t e liefde, te a r b e i d e n . N a de zondeval is de r o e p i n g tot a r b e i d e n blijven bestaan. De b e t r o k k e n h e i d o p G o d in de arbeid w o r d t o o k o n d e r streept in het genieten van r u s t na gedane arbeid, in navolging van de Schepper. Het genieten van de v r u c h t e n van deze arbeid is in de Bijbel o o k een wezenlijk iets. Zaken als (continuïteit van de) werkgelegenheid, en i n k o m e n s v e r w e r v i n g sluiten d a n o o k aan bij de bijbelse a r b e i d s o p d r a c h t : te werken tot eer van G o d , tot heil van de naaste en het verwerven van i n k o m e n . b.

De onderneming

en de

maatschappij

De m e n s heeft de o p d r a c h t de aarde te b o u w e n en te bewaren. Hij is aan G o d verantw o o r d i n g schuldig over zijn beheer. Hij draagt zorg over datgene dat aan h e m is toev e r t r o u w d en h a n d e l t d a a r b i j b i n n e n de grenzen (wetten) zoals de overheid heeft opgesteld. De o n d e r n e m e r draagt o o k zorg v o o r v e r a n t w o o r d v r u c h t g e b r u i k van de 'schatten uit de aarde'. Dit betekent bijvoorbeeld dat vervuiling en u i t p u t t i n g of het ' d o o r draaien' niet v e r a n t w o o r d zijn. C o n c r e t e zaken als maatschappelijke verantwoordelijkheid, werkgelegenheid voor k a n s a r m e n , allochtonen en milieubeheer w o r d e n d a n o o k vanuit deze a c h t e r g r o n d ingevuld in de bedrijfscode. c.

D e onderneming

en het omgaan

met financiële

middelen

G o d s W o o r d spreekt o o k over het o m g a a n m e t geldelijke m i d d e l e n en het afleggen van v e r a n t w o o r d i n g . Het o p roekeloze wijze o m g a a n m e t geld en goed (en o o k het najagen d a a r v a n ) w o r d t afgewezen. Als het bedrijf bloeit, d a n is vanuit de Bijbel gezien juist o m deze verkregen r i j k d o m te besteden tot eer van G o d en de naaste. Dit betekent dat excessieve uitgaven o m de bedrijfsstatus te etaleren w o r d e n afgewezen. De Bijbel geeft o o k aan dat de handel en wandel eerlijk dienen te zijn. De o p b o u w van het ( b e d r i j f s k a p i taal m o e t integer plaatsvinden. De m e n s zal als rentmeester e e n m a a l v e r a n t w o o r d i n g afleggen van de bestede talenten, kapitaal e n (uit)gaven. C o n c r e t e zaken als o m g a a n m e t b e d r i j f s m i d d e l e n en financiële verslaggeving krijgen dan o o k vanuit deze a c h t e r g r o n d gestalte in de bedrijfscode. d.

Collega's

onderling

De m e n s is geroepen tot liefde, dienstbaarheid en respect ten opzichte van de naaste. De

Bijbel geeft c o n c r e e t a a n d a t collega's g o e d m e t de a n d e r m o e t e n o m g a a n , o p d e z e l f d e w i j z e als zij d a t v a n d e a n d e r z o u d e n w e n s e n . V e r d e r d i e n t er o o k s p r a k e te zijn v a n eerl i j k h e i d t e n o p z i c h t e v a n d e n a a s t e m a a r o o k v a n ' b e t a m e l i j k gedrag'. O o k een c o n c u r r e r e n d e s f e e r t u s s e n m e d e w e r k e r s , die z o r g t v o o r h e t o n b e p e r k t o p j a g e n v a n p r e s t a t i e s is a f w i j s b a a r . D i t b e t e k e n t d a t o o k v o o r t h e m a ' s als a l g e m e e n g e d r a g , agressie en o n g e wenste intimiteiten concrete bijbelse b o u w s t e n e n w o r d e n aangereikt. e.

De onderneming

en haar

medewerkers

O v e r d e v e r h o u d i n g t u s s e n w e r k g e v e r en w e r k n e m e r w o r d t o o k o p v e r s c h i l l e n d e p l a a t sen i n G o d s W o o r d g e s p r o k e n . O n r e c h t of b e w u s t t e k o r t d o e n aan m e d e w e r k e r s w o r d t in d e b r e e d s t e zin v a n h e t W o o r d a f g e w e z e n . O m g e k e e r d v r a a g t d e Bijbel v a n d e zijde v a n d e w e r k n e m e r s ijver e n g e t r o u w h e i d , volledige inzet en t o e w i j d i n g . D u s v a n u i t G o d s W o o r d is er e e n t w e e z i j d i g e eis en n o r m , h o e w e l dit niets a f d o e t a a n de c o n t r a c t u e l e gezagsrelatie t u s s e n w e r k g e v e r en w e r k n e m e r . D e Bijbel v e r m e l d t o o k d a t o p het g e b i e d v a n d e veiligheid d e w e r k g e v e r g e h o u d e n is o m d e w e r k n e m e r te b e s c h e r m e n . V e r d e r z i j n w e r k g e v e r é n w e r k n e m e r g e h o u d e n a a n d a t g e n e w a t w o r d t b e s c h r e v e n in d e T i e n G e b o d e n . D i t b e t e k e n t d a t o o k o n d e r w e r p e n als: b e l o n i n g , w e r k e n in b a l a n s , b e d r i j f s h u l p v e r l e n i n g , k l e d i n g , c o r r u p t i e , i n t e r n e t , diefstal m a a r b i j v o o r b e e l d o o k de z o n d a g , v a n u i t d e z e a c h t e r g r o n d gestalte k r i j g e n in d e b e d r i j f s c o d e . f.

De onderneming

en haar

klanten

V o l g e n s d e Bijbel d i e n t d e o n d e r n e m i n g een 'eerlijke w e e g s c h a a l ' te h a n t e r e n w a n n e e r zij in g e s p r e k gaat m e t m e n s e n , b e d r i j v e n en de o v e r h e i d of t o t v e r k o o p v a n p r o d u c t e n o v e r g a a t . H e t w e k k e n v a n o v e r t r o k k e n v e r w a c h t i n g e n over p r o d u c t e n of h e t w e e r i n t r e k k e n v a n b e l o f t e s zijn z a k e n die d e Bijbel als b e d r i e g e n a f w i j s t . O o k h e t v r a g e n v a n b u i t e n s p o r i g e p r i j z e n v o o r d e p r o d u c t e n is b i j b e l s g e z i e n af te w i j z e n . I n dit o p z i c h t w o r d e n d a n o o k n o r m a t i e v e b o u w s t e n e n a a n g e r e i k t v o o r t h e m a ' s als: a f s p r a k e n , v o o r en nazorg v o o r klant, informatieverstrekking, integriteit, concurrentie m a a r ook bijv o o r b e e l d de acquisitie. De c o n c l u s i e m a g zijn d a t een h e l d e r e b e d r i j f s c o d e een m e e r w a a r d e v o r m t v o o r een

ÏL» P T P O S T

onderneming

r a y o n Leiden

door

d r a g e n a a n in- en

bij

te

externe

d u i d e l i j k h e i d over d e n o r men

en

waarden

die

de

o n d e r n e m i n g w e n s t te h a n teren. Een heldere bedrijfscode versterkt

het

verant-

woordelijkheidsgevoel nen

de o n d e r n e m i n g .

consequent de

code

uitvoeren krijgt

ook

binBij van de

' b e d r i j f s i d e n t i t e i t ' gestalte.

kom

uit

je

schulp

GEWENST GEDRAG "5 puntenkaart" 1 Durf over (on)gewenst gedrag te praten 2. Geef het goede voorbeeld en let op je taalgebruik 3. Toon respect en wees collegiaal 4 Ga zorgvuldig om met materiaal en dienstkleding 5. Begin op tijd en neem je pauzes

Bij PTT Post wordt ongewenst gedrag tegengegaan door een 5 puntenkaart.

Kennis en inzetbaarheid Inleiding E c o n o m i s c h e groei, globalisering, individualisering, technologische ontwikkelingen, steeds s t e r k e r w o r d e n d e c o n c u r r e n t i e . A l l e r h a n d e o n t w i k k e l i n g e n g a a n steeds sneller. O n d e r n e m i n g e n staan v o o r het vraagstuk hoe ze m o e t e n inspelen op die ontwikkelingen. O o k de overheid ziet zich g e n o o d z a a k t o m zich aan te passen aan de ontwikkelingen in de m a r k t s e c t o r . Er klinkt een roep o m een a n d e r t y p e w e r k n e m e r . Men is niet m e e r op zoek n a a r een w e r k n e m e r die van zijn 18e tot zijn 65e s t a n d a a r d van negen tot vijf zijn u r e n bij één baas w e r k t . Creativiteit, flexibiliteit en snelheid: dat zijn de k e n m e r k e n van de werknem e r aan het begin van de 21e eeuw. Zijn we op weg n a a r een s u p e r w e r k n e m e r ? Een werkn e m e r die alles kan, altijd inzetbaar is, m a a r o p vijfenveertigjarige leeftijd m o e t w o r d e n afgeschreven? Dat er als gevolg van o n d e r a n d e r e b o v e n g e n o e m d e o n t w i k k e l i n g e n a n d e r e eisen aan de w e r k n e m e r s gesteld w o r d e n , hoeft geen betoog. Voeg d a a r b i j ontwikkelingen als k r a p t e o p de a r b e i d s m a r k t en de v e r m i n d e r d e u i t s t r o o m uit opleidingen en het vraagstuk is v o o r werkgevers c o m p l e e t . Het n o o p t hen tot een wijziging in het personeelsbeleid. D a a r n a a s t beseffen bedrijven en overheid dat zij h u n o r g a n i s a t i e s t r u c t u u r ook d y n a m i s c h e r m o e t e n gaan organiseren. Achtergronden flexibiliteit en zekerheid

Flexibiliteit van de werkgever en w e r k n e m e r is volgens velen het a n t w o o r d o p het geschetste v r a a g s t u k . Vanuit die gedachte is de wetgeving 'Flexibiliteit en zekerheid' tot s t a n d g e k o m e n ,

employability

die vanaf 1 j a n u a r i 1999 v a n k r a c h t is. Deze wetgeving biedt de werkgever m o g e l i j k h e d e n o m o p een m i n d e r risicovolle m a n i e r g e b r u i k te m a k e n v a n flexibele arbeid, z o n d e r zich gebonden te w e t e n aan vaste arbeidsrelaties. Die kosten i m m e r s veel geld en in tijden dat het m i n der gaat z i t j e er als werkgever aan vast. De flexibiliteit die in o n d e r n e m i n g e n w o r d t voorges t a a n heeft u i t e r a a r d gevolgen v o o r de w e r k n e m e r . De b a a n - v o o r - h e t leven-bij-één-werkgever is verleden tijd. De zekerheid van een b a a n vervalt. W e r k n e m e r s zijn d a a r d o o r g e n o o d zaakt te werken aan h u n 'marktwaarde'. Ze m o e t e n d o o r middel van opleiding en scholing interessant blijven v o o r h u n huidige of toekomstige werkgevers. Dit proces van g a r a n d e r e n van inzetbaarheid - o o k o p langere t e r m i j n - w o r d t a a n g e d u i d m e t het w o o r d 'employability' ( e m p l o y en ability). Hoewel er niet echt een goede vertaling v o o r het w o o r d 'employability' is, betekent het zoveel als h e t vergroten van de inzetbaarheid. O m ook de organisatievorm v o o r de t o e k o m s t ' i n z e t b a a r ' (lees c o n c u r r e r e n d ) te h o u d e n w o r d t d o o r werkgevers naged a c h t over z o g e n a a m d e netwerkorganisaties, o n d e r andere o m de aanwezige denkcapaciteit beter te b e n u t t e n . H e t is een a n t w o o r d o p de vraag h o e ingespeeld kan w o r d e n o p de steeds sneller o p elkaar volgende v e r a n d e r i n g e n en derhalve aan de hogere eisen die gesteld w o r d e n aan de w e r k n e m e r s en de organisatie. Zoals geschetst, is een algemene t e n d e n s naar flexibilisering zichtbaar, w a a r b i j de snelle vera n d e r i n g e n in technologie, e c o n o m i e en c o m m u n i c a t i e er aanleiding toe geven dat m e n s e n sneller van b a a n of f u n c t i e v e r a n d e r e n . Organisaties en delen d a a r v a n zullen t e m i d d e n van die v e r a n d e r i n g e n v o o r t d u r e n d in beweging en ontwikkeling zijn en blijven. Een aantal b e d r i j v e n / b e d r i j f s t a k k e n heeft in de achterliggende p e r i o d e een 'Protocol Employability' afgesloten. In deze protocollen w o r d t aangegeven dat werkgevers én w e r k n e m e r s o p t i m a l e inzetbaarheid belangrijk v i n d e n , evenals werkzekerheid en w a a r d e r i n g voor m e n s e n die flexibel, m o b i e l en creatief willen zijn. De i n h o u d van de afspraken betreft o n d e r a n d e r de m o g e l i j k h e d e n tot het volgen van opleidingen en trainingen, het m a k e n van een persoonlijk ontwikkelings- en loopbaanadvies, het bekijken v a n f u n c t i e v e r a n d e r i n g en het verbreden van functies. Bij de overheid d e n k t m e n aan het opzetten van innovatiecentra. Deze m o e t e n een s a m e n h a n g e n d e en gestructureerde verbetering per overheidsonderdeel bewerkstelligen van het personeelsbeleid, m a n a g e m e n t en ICT. Dit alles o m de dienstverlening te verbeteren d o o r kennis te mobiliseren en inzetbaar te m a k e n . Visie R M U De geschetste ontwikkelingen zijn niet tegen te h o u d e n . De n o o d z a a k van v o o r t d u r e n d e o n t wikkeling, m e t het m o d e w o o r d 'employability' aangeduid, w o r d t o o k d o o r de R M U o n d e r schreven. Er is echter o o k een keerzijde. Het gevaar bestaat dat de w e r k n e m e r een p r o d u c -

verdere individualisering

tiefactor m e t een levenscyclus wordt: o p het m o m e n t dat de medewerker niet meer voldoet, w o r d t hij afgeschreven. O o k het gevaar dat employability leidt tot verdere individualisering is zeer reëel. Hoewel er de laatste decennia een t o e n e m e n d e a a n d a c h t is voor de m e n s "binnen arbeidsorganisaties, valt te vrezen dat deze a a n d a c h t m e t n a m e is ingegeven d o o r econ o m i s c h e motieven. Flexibilisering kan te ver doorslaan. Er zijn grenzen aan de flexibiliteit van werknemers. Denk aan: ziekte, het o u d e r w o r d e n en allerlei g e z i n s o m s t a n d i g h e d e n . S u p e r w e r k n e m e r s bestaan n u e e n m a a l niet en zullen er n o o i t k o m e n . M e t n a m e v o o r die groep w e r k n e m e r s , die o m wat v o o r reden d a n ook, niet in staat is te voldoen aan de steeds hogere eisen die worden gesteld, vraagt de R M U in het b i j z o n d e r a a n d a c h t . Een nieuwe v o r m van 'lifetime e m p l o y m e n t ' (levenslang werk) voor iedereen, vraagt echter o m gerichte investeringen van overheid, werkgever en w e r k n e m e r . C o n c r e e t kan d a a r b i j gedacht w o r d e n aan: •

het d o o r werkgevers jaarlijks ter beschikking stellen van een bepaald percentage van de l o o n s o m voor functiegerichte scholing en opleiding. Een gedeelte van dit b e d r a g kan gebruikt w o r d e n o m een l o o p b a a n a d v i s e u r of coach te financieren. Het vergroten van inzetbaarheid b e h o e f t namelijk niet altijd gerealiseerd te w o r d e n d o o r het volgen van opleidingen, m a a r o o k d o o r de o p de werksituatie gerichte aanpak;

•

het m a k e n van een scan w a a r m e e een werkgever de employability van zijn w e r k n e m e r s kan vaststellen en o p die wijze gerichte actie kan o n d e r n e m e n en s a m e n m e t de o n d e r n e m i n g s r a a d een plan van a a n p a k kan opstellen. Dit vergroot het draagvlak b i n n e n de o n d e r n e m i n g en m a a k t het beleid s t u u r b a a r en controleerbaar;

•

het creëren van financiële r u i m t e in het arbeidsvoorwaardenoverleg;

•

het m a k e n van afspraken m e t de o n d e r n e m i n g s r a a d of personeelsvertegenwoordiging over de concrete invulling van het ter beschikking gestelde bedrag; het opstellen van persoonlijke o n t w i k k e l i n g s p l a n n e n waarbij individuele opleidings-, beoordelings- en l o o p b a a n t r a j e c t e n w o r d e n vastgesteld. Dit doet namelijk het meest recht aan de individuele o m s t a n d i g h e d e n en wensen van de werknemer. Bij het opstellen van deze p l a n n e n m o e t e n o o k duidelijke afspraken g e m a a k t w o r d e n over de financiering van de te volgen opleidingen, alsmede een afbouwregeling op het m o m e n t dat de w e r k n e m e r o p eigen initiatief voortijdig vertrekt;

•

evenwichtig personeelsbeleid

•

het beter b e n u t t e n van de aanwezige denkcapaciteit d o o r het w e g n e m e n van b e l e m m e ringen zoals het gebrek aan b e t r o k k e n h e i d bij beslissingen én het d o o r v o e r e n van verbeteringen zoals de kwaliteit van het leidinggeven.

•

het zoeken n a a r m o g e l i j k h e d e n o m essentiële kennis van s e n i o r - m e d e w e r k e r s vast te h o u d e n en d o o r te geven. O p deze wijze w o r d t tevens gewerkt aan de inzetbaarheid van ouderen.

De R M U pleit d u s voor een evenwichtig personeelsbeleid waarin o o k de belangen van de w e r k n e m e r , zelfs als die o m wat voor reden d a n o o k niet (meer) in staat is o m aan alle eisen van de m o d e r n e m a a t s c h a p p i j te voldoen, tot h u n recht k o m e n . De R M U is voorstander van een personeelsbeleid waarin het investeren in de employability van de w e r k n e m e r centraal staat.

Prestatiebeloning Inleiding Prestatiebeloning w o r d t gezien als een m i d d e l o m m e d e w e r k e r s b i n n e n te halen, vast te h o u d e n en te prikkelen o m n o g b e t e r te g a a n f u n c t i o n e r e n . Voorstanders spreken zelfs wel van ' t a l e n t e n b e l o n i n g ' in plaats van 'prestatiebeloning'. In t i j d e n van krapte is te begrijpen dat veel w o r d t g e d a a n o m m e n s e n b i n n e n te halen en ze b i n n e n te h o u d e n , m a a r de vraag is h o e lang de k r a p t e o p de a r b e i d s m a r k t n o g v o o r t d u u r t . Veel e c o n o m i s c h e indicatoren staan o p o r a n j e . D e e c o n o m i s c h e gevolgen, n a de aanslagen in de Verenigde Staten, zijn niet uitgebleven. Snel m o e s t e n r a m i n g e n van e c o n o m i s c h e groei aanzienlijk n a a r b e n e d e n w o r d e n bijgesteld. In plaats v a n daling van de w e r k l o o s h e i d is er n a a r v e r w a c h t i n g in 2002 sprake van een o p l o p e n d e w e r k l o o s h e i d . H e t is niet uit te sluiten dat bij een e c o n o m i s c h e omslag de belangstelling v o o r p r e s t a t i e b e l o n i n g v e r m i n d e r t . Dat n e e m t niet weg, dat in een aantal CAO's - bij grote o n d e r n e m i n g e n en in het m i d d e n - en kleinbedrijf - afspraken zijn g e m a a k t over vorm e n van prestatiebeloning. Achtergronden M e t n a m e in de ICT-sector is p r e s t a t i e b e l o n i n g als o n d e r d e e l van het totale pakket aan variabele b e l o n i n g bij vooral nieuwe b e d r i j v e n ingevoerd. De v e r h o u d i n g vast en variabel kan s o m s i n g r i j p e n d zijn. Bij s o m m i g e b e d r i j v e n in de telecomsector is 60 p r o c e n t van de belon i n g vast en 40 p r o c e n t van de b e l o n i n g variabel. Vanuit de Verenigde Staten krijgen m a n a g e r s o p d r a c h t o m v o o r h u n vestigingen in Europa te zorgen v o o r een v e r h o u d i n g van 50 p r o c e n t vast en 50 p r o c e n t variabel. excessieve beloning

topmanagement

Een geheel a n d e r e ontwikkeling is de excessieve b e l o n i n g van s o m m i g e t o p m a n a g e r s , die d o o r de R M U echter niet w o r d t gezien als prestatiebeloning. Zo bleek uit een in 2001 uitgevoerd o n d e r z o e k d o o r het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, dat b e s t u u r d e r s van zeer grote o n d e r n e m i n g e n er in 2000 ongeveer 18 p r o c e n t in salaris, inclusief b o n u s , o p v o o r u i t zijn gegaan. Dit terwijl het salaris van de g e m i d d e l d e w e r k n e m e r in 2001 steeg m e t 4,5 p r o c e n t . Voor minister V e r m e e n d (Sociale Zaken en Werkgelegenheid) was dat aanleid i n g een wetsvoorstel in te d i e n e n w a a r i n a a n d e e l h o u d e r s zeggenschap krijgen over de salarissen van b e s t u u r d e r s . D e h i e r b o v e n g e n o e m d e groep bestaat uit 50 tot 100 m e n s e n , die de t o p 15 v a n de AEX-bedrijven b e s t u r e n en een vast j a a r i n k o m e n h e b b e n van gemiddeld 1 tot 1,5 m i l j o e n gulden. D a a r k o m t m a x i m a a l 50 p r o c e n t bij aan b o n u s s e n , exclusief opties. Een d o o r IQ Info - i n o p d r a c h t van I n t e r m e d i a i r - uitgevoerd o n d e r z o e k o n d e r zevenenzeventig grote en m i d d e l g r o t e bedrijven wijst uit dat de l o n e n m e t bijna 10 p r o c e n t (9,8) zijn gestegen (4 p r o c e n t d o o r loonstijging en de resterende 6 procent als gevolg van b o n u s s e n , winstdelingsuitkeringen en de vervanging van g o e d k o p e d o o r d u r e arbeidskrachten). De leden van de R a d e n van Bestuur van de 77 d o o r IQ Info o n d e r z o c h t e bedrijven incasseerden het afgelopen jaar een salarisstijging van r u i m achttien procent. Prestatiebeloning was tot v o o r kort m e t n a m e van toepassing v o o r het (hoger) m a n a g e m e n t . Z o o n t v a n g t een o p de vier hoogopgeleiden een b o n u s van gemiddeld anderhalf m a a n d s a laris (12 p r o c e n t ) . In t o e n e m e n d e m a t e w o r d t een v o r m van prestatiebeloning van toepassing o p alle m e d e w e r k e r s in een organisatie. De CAO voor Unilever heeft prestatiebeloning mogelijk g e m a a k t v o o r iedere medewerker. Research a n d Marketing (R&M) heeft de m e n i n g van de N e d e r l a n d s e bevolking gepeild over 'loon naar werken'. Hieruit k w a m n a a r voren dat bijna de helft (48 p r o c e n t ) van de Nederlanders positief staat tegenover invoering van individuele prestatiebeloning. Slechts 24,6 p r o c e n t oordeelt negatief en v o o r 22,9 procent m a a k t het niets uit. Prestatiebeloning kan voor een tweedeling zorgen tussen de gemiddelde m e d e werker bij een o n d e r n e m i n g en een ( t o p ) m a n a g e r . Bij de discussie over de invoering van prestatiebeloning spitst het zich vaak toe op de vraag of de jaarlijkse CAO-loonstijging plaats m o e t m a k e n voor prestatiebeloning of dat prestatiebeloning b o v e n o p de jaarlijkse CAO-loonstijging m o e t plaatsvinden. Uit de populariteit van prestatiebeloning valt af te leiden dat w e r k n e m e r s zich in t o e n e m e n d e m a t e als individ u e n zien, die h u n kennis o o k bij a n d e r e bedrijven te gelde k u n n e n maken. Voorstanders van prestatiebeloning en hoge beloning zijn er van overtuigd dat menselijk

financiële prikkels

gedrag g e s t u u r d kan w o r d e n d o o r financiële prikkels. De vraag kan gesteld w o r d e n of de salarisstijging van t o p b e s t u u r d e r s een uiting is van b u i t e n s p o r i g e inhaligheid of van m a r k t werking. De m e n i n g e n daarover zijn verdeeld. Het b e l o n i n g s o n d e r z o e k b u r e a u Towers Pêrrin geeft aan dat een aantal bedrijven dat wereldwijd opereert b e l o n i n g s p r o b l e m e n i m p o r t e e r t . Een N e d e r l a n d s e bestuursvoorzitter die een half miljoen krijgt, ziet dat een A m e r i k a a n die aan h e m m o e t r a p p o r t e r e n , hetzelfde b e d r a g krijgt, m a a r d a n in dollars. Dat geeft een psychologisch o p w a a r t s effect. A n d e r s gezegd: inkomensstijgingen zijn uitsluitend ontstaan o m b e s t u u r d e r s een slaatje te laten slaan uit de gestegen b e u r s w a a r d e die meestal h u n s o n d a n k s tot s t a n d is g e k o m e n . L o p e n d o n d e r z o e k van de Katholieke Universiteit Tilburg lijkt te bevestigen wat al uit de i n t e r n a t i o n a l e literatuur was gebleken: er bestaat géén v e r b a n d tussen de b e l o n i n g van b e s t u u r d e r s en de winstgevendheid of a a n d e e l h o u d e r s w a a r d e van een bedrijf. Alleen de o m v a n g van bedrijf weerspiegelt zich in het salaris.

Naar aanleiding van een o n d e r z o e k o n d e r w e r k n e m e r s over de vraag: 'Waarom heb ik het naar m'n zin?' gaf slechts 1 procent van de w e r k n e m e r s aan dat de p r i m a i r e en secundaire a r b e i d s v o o r w a a r d e n belangrijk (% w e r k n e m e r s ) Carrièremogelijkheden W a a r d e r i n g voor inzet A a n b o d trainingen en cursussen Prettige werksfeer/collega's A r b e i d s o m s t a n d i g h e d e n werkplek Duidelijke t a a k o p d r a c h t Eigen verantwoordelijkheid Genoeg hulpmiddelen Bron: CSEM/Elsevier

21 17

G e b r u i k ideeën medewerkers Kennis bedrijfsdoelstellingen

2 1

17 10 10

Primaire en sec. a r b e i d s v o o r w a a r d e n Interne communicatie G e e n stress/privé-leven niet de d u p e

1 1 1

G e b r u i k nieuwste technologie Zelf indelen werktijd

1 1

8 7 3

Almanak

Een a n d e r niet te o n d e r s c h a t t e n gevaar is dat w e r k n e m e r s bij het vroegtijdig behalen van h u n jaarlijks vastgestelde target achterover leunen of een bepaalde o r d e r 'doorschuiven' naar het nieuwe jaar o m d a t deze toch niet meer van invloed is o p het behalen van de b o n u s . Mensen zullen voorzichtig zijn m e t 'overscoren' o m d a t zij anders b a n g zijn dat h u n target v e r d u b b e l d w o r d t w a a r d o o r ze in het volgende jaar extra hard m o e t e n werken o m dezelfde b o n u s te verdienen. Visie R M U O p bijbelse g r o n d e n b e h o e f t prestatiebeloning in zijn algemeenheid niet afgewezen te w o r d e n . H e t is goed dat er een relatie is tussen loon en werken. Anderzijds: er is m e e r dan geld alleen dat de relatie w e r k g e v e r - w e r k n e m e r i n h o u d zou m o e t e n geven.

In onze welvaartstijd is het te meer nodig aandacht te vestigen op de gezindheid waarin ons werk gedaan wordt. Lang niet alles komt terecht in openbare rapportages, winstcijfers en jaarverslagen. Soms bestaat de belonmg uit eenvoudige verwondering: we hebben slechts gedaan hetgeen we behoorden te doen. En: wie ziet het dat er een beker koud water wordt aangereikt, dat er gevangenen, weduwen en wezen worden bezocht? Een is er Die ziet wat in het verborgen geschiedt, Hij zal het in het openbaar vergelden. Dan geeft Hij genadeloon, dat is: loon naar Zijn werken. 'Niet bij brood alleen', column Reformatorisch

arbeid als opdracht

loon naar behoefte

Dagblad door dr. G. van der Hoek

Wat is de achterliggende gedachte o m prestatieloon te hanteren? Twee aspecten verdienen n a d e r a a n d a c h t . Ten eerste is arbeid een o p d r a c h t . Iedere w e r k n e m e r heeft de o p d r a c h t o m zijn werk g e t r o u w te d o e n , ongeacht het loon. D e achterliggende gedachte van prestatieloon negeert in feite deze o p d r a c h t . Ten tweede is het goed o m te b e d e n k e n , dat in de Bijbel vaak over loon naar b e h o e f t e w o r d t gesproken. Niet de productiecapaciteit staat voorop, m a a r de b e h o e f t e n o m het gezin in het l e v e n s o n d e r h o u d te voorzien. Het is echter lastig o m dit aspect

in o n z e t i j d v a n o v e r v l o e d en sociale w e t g e v i n g v o r m te g e v e n . De R M U is o p g r o n d v a n d e v o l g e n d e a r g u m e n t e n geen v o o r s t a n d e r van een b r e d e i n v o e r i n g v a n p r e s t a t i e b e l o n i n g , zeker niet voor individuele w e r k n e m e r s : 1.

H e t g e v a a r is g r o o t , d a t er b i n n e n de o n d e r n e m i n g een o n g e z o n d e ' j a a g c u l t u u r ' o n t staat.

2.

H e t is n i e t o n d e n k b a a r d a t m e n zich b l i n d s t a a r t o p é é n b e p a a l d a s p e c t : d a t g e n e w a t d e medewerker presteert.

3.

O b j e c t i e v e c r i t e r i a o p g r o n d w a a r v a n d e b e l o n i n g p l a a t s v i n d t zijn n i e t g e m a k k e l i j k te formuleren.

4.

Prestatiebeloning kan stressverhogend werken.

5.

P r e s t a t i e b e l o n i n g kan t e n k o s t e gaan van d e k w a l i t e i t v a n d e v e r r i c h t e a r b e i d ; het w e r k wordt afgeraffeld.

6.

D a a r n a a s t d i e n t g e r e a l i s e e r d te w o r d e n d a t deze v o r m van b e l o n i n g w e l i s w a a r b e d o e l d k a n zijn als i n s t r u m e n t o m te m o t i v e r e n m a a r o o k u i t e i n d e l i j k k a n leiden tot d e m o t i v a t i e b i j d e g e n e n d i e n i e t in a a n m e r k i n g k o m e n of niet k u n n e n v o l d o e n a a n d e n o r m .

7.

W o r d t d e p r e s t a t i e b e l o n i n g o p d e w e r k v l o e r e r v a r e n als een b e l o n i n g of een straf? V o o r h e t geval d e m e n s e n h e t zien als een s t r a f g a a t h e t ten k o s t e v a n d e a r b e i d s v r e u g d e en de prestatie van medewerkers.

8.

Er d r e i g t e e n o n g e l i j k h e i d te o n t s t a a n t u s s e n d e j o n g e m e d e w e r k e r die in staat en bereid is o m , t e n b e h o e v e v a n h e t b e h a l e n v a n e e n b o n u s , o n v e r a n t w o o r d l a n g e w e r k w e k e n te m a k e n t e g e n o v e r d e o u d e r e w e r k n e m e r d i e h i e r t o e niet in s t a a t is.

V a n essentieel b e l a n g is d a t er een v e r t r o u w e n s r e l a t i e is v o o r d a t (een v o r m van ) p r e s t a t i e b e l o n i n g v o o r e e n g r o e p m e d e w e r k e r s of e e n a f d e l i n g w o r d t i n g e v o e r d . Heel d u i d e l i j k m o e t er heldere beoordelingscultuur

s p r a k e zijn v a n e e n h e l d e r e b e o o r d e l i n g s c u l t u u r . M e n k a n zich a f v r a g e n of er w e l m e e t b a r e c r i t e r i a of k e n g e t a l l e n z i j n v o o r w e r k z a a m h e d e n in d e d i e n s t v e r l e n e n d e s e c t o r zoals o n d e r w i j s of z o r g . D e R M U s t a a t p o s i t i e f t e g e n o v e r een collectieve v o r m v a n p r e s t a t i e b e l o n i n g b i n n e n h e t b e d r i j f . Te d e n k e n valt h i e r b i j aan e e n e x t r a b e l o n i n g b o v e n o p d e jaarlijkse C A O l o o n s t i j g i n g v o o r alle m e d e w e r k e r s e n v o o r een gehele a f d e l i n g bij h e t b e h a l e n van een prestatie. E e n a n d e r e m o g e l i j k h e i d is een e i n d e j a a r s b o n u s of d e r t i e n d e m a a n d , v o o r alle m e d e w e r k e r s in d e o n d e r n e m i n g , a a n h e t e i n d e v a n een b o e k j a a r , a f h a n k e l i j k v a n het jaarresultaat.

Loonstijgingen in 2000* Stijging

Stijging

werknemers

Raad van

Bedrijf

Stijging

Stijging

werknemers

Raad van

Bedrijf

Bestuur

Bestuur in %

in %

in %

in % -52

5

IS

Elsevier

18

ABN A m r o

24

42

Fortis

30

18

Achmea

-2

24

Gamma

4

35

18

23

Aalberts

21

35

Getronics

Ahrend

-11

-2

Hagemeijer

6

-6

Akzo Nobel

-11

17

Heijmans

3

143

AOT

53

238

Heineken

11

-32

Arcadis

24

20

ING

8

4

ASM

12

28

KLM

0

-4

Ahold

Athlon Groep

4

56

KPN

2

74

Boskalis

0

25

Newconomy

11

65

CMG Copaco DSM

1

-52

PinkRoccade

-11

15

20

72

Shell

-16

18

5

-9

VNU

-2

13

W o l t e r s Kluwer

13

17

"Dit is geen totaaloverzicht, maar enkele voorbeelden. Uit het totaaloverzicht blijkt dat de gemiddelde loonstijging van het personeel 9,8 procent is en de gemiddelde stijging in beloning van de Raad van Bestuur 18,6 procent. Bron:

Intermediar

Kinderopvang Inleiding In deze k a b i n e t s p e r i o d e is r u i m 180 m i l j o e n euro extra uitgetrokken v o o r k i n d e r o p v a n g . Dat b e t e k e n t d a t er o p dit m o m e n t 635 m i l j o e n e u r o w o r d t o m g e z e t o p dit beleidsterrein. Het streven van h e t k a b i n e t is er o p gericht o m de k i n d e r o p v a n g de k o m e n d e tien jaar drastisch uit te b r e i d e n . Alleen al v o o r de p e r i o d e 2000-2002 is een t o e n a m e m e t 65.000 k i n d e r o p v a n g p l a a t s e n g e r a a m d . D a t b e t e k e n t een groei v a n 58 p r o c e n t ten opzichte van de 112.000 k i n d e r o p v a n g p l a a t s e n p e r 1 j a n u a r i 2000. D a a r v a n is t w e e d e r d e b e d o e l d v o o r de k i n d e r o p v a n g (0-3 jarigen) e n e e n d e r d e v o o r de b u i t e n s c h o o l s e o p v a n g (4-12 jarigen). Ten opzichte van het aantal k i n d e r e n zijn er v o o r 0 - 3 jarigen ongeveer 3 t o t 6 keer zoveel plaatsen beschikb a a r d a n v o o r 4-12 jarigen. D e steden D e n Haag, A m s t e r d a m en Utrecht h e b b e n veruit de meeste o p v a n g p l a a t s e n : r o n d D e n Haag, k a n r u i m de helft van de 0-3 jarigen gebruik m a k e n van k i n d e r o p v a n g . O n d a n k s de g e p l a n d e forse groei, blijft er n a a r v e r w a c h t i n g sprake van een tekort aan kind e r o p v a n g p l a a t s e n , m e d e o m d a t de extra o p v a n g m o g e l i j k h e d e n , h e r i n t r e d i n g van v r o u w e n m e t k i n d e r e n stimuleert. D a t laatste is d a n o o k een welbewust p u n t van overheidsbeleid. Het k a b i n e t wil s t i m u l e r e n dat v r o u w e n die een tijd van de a r b e i d s m a r k t af zijn geweest o m bijv o o r b e e l d v o o r de k i n d e r e n te zorgen, weer aan de slag gaan. M e t dat doel krijgen m e n s e n die u i t s t r o m e n uit een uitkeringssituatie of een gesubsidieerde dienstbetrekking, m e t ingang van 1 j a n u a r i 2002 een fiscaal voordeel, de z o g e n a a m d e toetrederskorting van m a x i m a a l 2.556 euro, a f l o p e n d verdeeld over drie jaar w a n n e e r zij een niet-gesubsidieerde b a a n a a n v a a r d e n w a a r i n t e n m i n s t e 50 p r o c e n t van het m i n i m u m l o o n w o r d t verdiend. Werkgevers krijgen in dat geval een k o r t i n g o p de belastingafdracht van 700 euro. Voor toetreders die m i n i m a a l 20 p r o c e n t van het m i n i m u m l o o n gaan verdienen, of die extra scholing en begeleiding n o d i g h e b b e n , krijgen werkgevers eveneens een fiscaal voordeel. Doelstelling van de overheid (als o n d e r d e e l van het emancipatiebeleid) is o m de a r b e i d s p a r ticipatie van v r o u w e n te v e r h o g e n tot 65 p r o c e n t in 2010. In 2000 h a d 52 p r o c e n t van de v r o u w e n een b a a n van t e n m i n s t e 12 u u r (ter vergelijking: in 1970 was dat 29). Dit betekent dat het aantal w e r k e n d e v r o u w e n m e t 950.000 m o e t t o e n e m e n t o t 3,6 miljoen! O m d a t m e e r v r o u w e n d a n m a n n e n in deeltijd werken, is de bijdrage aan het Bruto B i n n e n l a n d s P r o d u c t overigens lager. Uit gegevens van het Sociaal en Cultureel P l a n b u r e a u blijkt dat vrouwelijke w e r k n e m e r s in 1998 goed waren voor 3,2 miljard arbeidsuren tegenover 6 miljard u r e n van m a n n e n , ofwel een bijdrage van circa 35 procent (uitgaande van gelijke b e l o n i n g , hetgeen overigens in de praktijk niet het geval is: gemiddeld verdienen vrouwen minder). Achtergronden

impuls kinderopvang

De a r b e i d s d e e l n a m e van v r o u w e n blijft n o g steeds achter bij die van m a n n e n . Het tekort aan k i n d e r o p v a n g p l a a t s e n w o r d t gezien als één van de b e l e m m e r i n g e n voor de c o m b i n a t i e van arbeid en zorg en v o o r de e c o n o m i s c h e zelfstandigheid van m a n n e n én vooral v r o u w e n . D u s is het volgens het kabinet n o d i g dat k i n d e r o p v a n g een forse financiële impuls m o e t krijgen ter oplossing van de huidige en te verwachten k n e l p u n t e n . Het bestaan van goede en betaalb a r e faciliteiten is één van de doelen van dit beleid. Van de g e n o e m d e 180 miljoen euro is 112,5 miljoen e u r o b e s t e m d v o o r capaciteitsuitbreiding en 67,5 miljoen euro voor fiscale maatregelen. O u d e r s die zelf de o p v a n g van h u n kinderen betalen, k u n n e n sinds vorig jaar d u i z e n d e n euro's p e r jaar meer van de fiscus terugkrijgen. Voor 2001 was 34 miljoen euro extra beschikbaar o m de b u i t e n g e w o n e lastenaftrek voor uitgaven van k i n d e r o p v a n g verder te v e r r u i m e n . Dit is m e t n a m e van belang voor zelfstandigen, die veelal alles zelf betalen, en voor w e r k n e m e r s van wie de werkgever niet of o n v o l d o e n d e bijdraagt in de kosten. Het b e d r a g dat van het belastbaar i n k o m e n m a g w o r d e n afgetrokken, w o r d t v e r h o o g d van 5.000 tot r u i m 8.600 euro. Het af te trekken b e d r a g is i n k o m e n s a f h a n k e l i j k en varieert van 30 tot 333 euro per m a a n d . Verder w o r d t in 2002 de c o m b i n a t i e k o r t i n g (voor o u d e r s die arbeid en zorg v o o r kinderen c o m b i n e r e n ) v e r h o o g d , b o v e n o p de n o r m a l e indexering. Werkgevers w o r d e n d o o r middel van v e r r u i m d e fiscale aftrekmogelijkheden gestimuleerd extra kinderopvangplaatsen te creëren. O m d a t uit o n d e r z o e k van de Arbeidsinspectie is gebleken, dat grotere werkgevers veel vaker iets in de CAO geregeld h e b b e n voor k i n d e r o p -

v a n g d a n k l e i n e r e , s u b s i d i e e r t h e t m i n i s t e r i e v a n Socialè Z a k e n e n W e r k g e l e g e n h e i d e e n stim u l e r i n g s p r o j e c t v o o r k i n d e r o p v a n g in h e t m i d d e n - e n k l e i n b e d r i j f . D o o r - v a a k g e s u b s i d i e e r d e - a l t e r n a t i e v e n v o o r d e o p v a n g b i n n e n h e t gezin w o r d t het v r o u w e n é n m a n n e n i n t o e n e m e n d e m a t e m o g e l i j k g e m a a k t h u n z o r g t a k e n te c o m b i n e r e n m e t a r b e i d . N a a s t k i n d e r o p v a n g v o o r k i n d e r e n t o t vier jaar, k i n d e r d a g v e r b l i j f ( c r è c h e ) , b e s t a a n v o r m e n als b u i t e n s c h o o l s e o p v a n g ( v o o r k i n d e r e n v a n 4 t / m 12 j a a r ) , g a s t o u d e r o p v a n g en k i n d e r o p p a s . D e p e u t e r s p e e l z a a l w o r d t v a n w e g e d e b e p e r k t e o m v a n g v a a k niet als e e n altern a t i e f gezien v o o r k i n d e r o p v a n g . H o e w e l deze v o r m n i e t v a a k g e n o e m d w o r d t in d o c u m e n t e n over k i n d e r o p v a n g , k a n o o k h e t i n t e r n a a t ( b i j v o o r b e e l d h e t s c h i p p e r s i n t e r n a a t ) gezien w o r d e n als een v o r m v a n k i n d e r o p v a n g . O v e r i g e n s is dit een w e z e n l i j k a n d e r e v o r m v a n k i n d e r o p v a n g : d e a f w e z i g h e i d v a n m a n e n v r o u w g e d u r e n d e d e gehele w e r k w e e k n o o d z a a k t een o p v a n g b u i t e n s c h o o l t i j d e n ( i n c l u sief d e n a c h t ) , t e r w i j l h e t b i j d e b e k e n d e v o r m e n v a n k i n d e r o p v a n g veelal gaat over d a g o p vang.

fatj

fncifrr

Jlfrj)A-

ik. Wil te.fi- ec/vt

Vtrhfrfrltjt nitt

nu-,

fat fnfctnd

hoeft t^ttjt

({oor <(e

ttltfoon

nitt tnij

Wel ttn

Itusjt

Verreweg de meeste ouders m a k e n echter gebruik van kinderdagverblijven v o o r 0 tot 4 jaar (circa 55 p r o c e n t ) e n c o m b i n a t i e d a g v e r b l i j v e n , inclusief b u i t e n s c h o o l s e o p v a n g v o o r 0 t / m 1 2 - j a r i g e n (circa 30 p r o c e n t ) . I n deze z o g e n a a m d e f o r m e l e o p v a n g w o r d e n d r i e s o o r t e n o n d e r s c h e i d e n . Allereerst zijn er b e d r i j f s p l a a t s e n . D e z e w o r d e n b e k o s t i g d d o o r h e t b e d r i j f . In r u i m 500 C A O ' s , b e t r e k k i n g h e b b e n d o p 61 p r o c e n t v a n d e w e r k n e m e r s , z i j n a f s p r a k e n g e m a a k t over k i n d e r o p v a n g . H e t k a b i n e t streeft o v e r i g e n s n a a r 90 p r o c e n t . W e r k g e v e r s g e b r u i k e n k i n d e r o p v a n g s t e e d s v a k e r als a r b e i d s m a r k t i n s t r u m e n t w a a r o v e r in een t o e n e m e n d a a n t a l gevallen C A O - a f s p r a k e n g e m a a k t w o r d e n . D a a r n a a s t zijn er g e s u b s i d i e e r d e p l a a t s e n , die b e k o s t i g d w o r d e n d o o r d e g e m e e n t e l i j k e o v e r h e i d . Tot slot z i j n er p a r t i c u l i e r e p l a a t s e n ( g a s t o u d e r s ) d i e d o o r d e o u d e r s zelf b e t a a l d w o r d e n . O m d a t h e t t e k o r t a a n o p v a n g p l a a t s e n in d a g v e r b l i j v e n e e n m o g e l i j k e b e l e m m e r i n g v o r m t v o o r a r b e i d s p a r t i c i p a t i e v a n v r o u w e n , is d e o v e r h e i d er alles a a n gelegen o m in u i t b r e i d i n g basisvoorziening

te v o o r z i e n . D e o v e r h e i d ziet k i n d e r o p v a n g als b a s i s v o o r z i e n i n g , n e t zoals b i j v o o r b e e l d h e t o n d e r w i j s . M e t d e W e t B a s i s v o o r z i e n i n g K i n d e r o p v a n g wil d e o v e r h e i d d e o p v a n g v o o r k i n d e r e n t o t e n m e t 12 j a a r v o o r i e d e r e e n b e r e i k b a a r m a k e n e n d e o p v a n g v o o r k i n d e r e n t o t 16 j a a r s t i m u l e r e n . D e k o s t e n , o n g e v e e r 4 0 0 m i l j o e n e u r o , v o o r m a a t r e g e l e n zoals s u b s i d i e s e n b e l a s t i n g m a a t r e g e l e n z u l l e n uit a l g e m e n e m i d d e l e n w o r d e n g e f i n a n c i e r d . M e t d e i n v o e r i n g van b o v e n g e n o e m d e wet per 1 januari 2003, w o r d t o o k de

financieringswijze

veranderd.

Staatssecretaris V l i e g e n t h a r t v a n V o l k s g e z o n d h e i d , Welzijn e n S p o r t wil e e n n i e u w

financie-

r i n g s m o d e l w a a r b i j o u d e r s e e n vaste b i j d r a g e v a n h e t rijk e n v a n d e w e r k g e v e r k r i j g e n . D a a r m e e k u n n e n zij zelf e e n c r è c h e u i t z o e k e n en e e n o p v a n g p l a a t s k o p e n . V a n d e circa 9 7 5 0 euro die een opvangplaats kost (uitgaande van 5 hele dagen per week), k o m t eenderde v o o r rekening van de werkgever (bij tweeverdieners delen de werkgevers de kosten) en tweederde

v o o r r e k e n i n g van de overheid en de o u d e r s die een i n k o m e n s a f h a n k e l i j k e bijdrage betalen (gericht o p eveneens e e n d e r d e v a n de totale kosten).

particuliere sector

Behalve gesubsidieerde k i n d e r o p v a n g zijn er o o k talrijke initiatieven in de particuliere sector. N a a s t o p v a n g in de familie- of v r i e n d e n k r i n g gaat het o m c o m m e r c i ë l e bedrijven v o o r k i n d e r o p v a n g die h a n d i g i n s p r i n g e n o p het tekort a a n o p v a n g p l a a t s e n en een t o e n e m e n d e b e h o e f t e a a n kwaliteit én professionaliteit. G o e d opgeleid personeel, exclusiviteit, kleinschaligheid en faciliteiten als speeltuin, huiselijke o m g e v i n g en a n d e r e voorzieningen v o r m e n de b o u w s t e n e n v o o r deze c o m m e r c i ë l e dienstverlening. Visie R M U

ruimte voor persoonlijke keuzen

H e t gezin is de h o e k s t e e n van de s a m e n l e v i n g . M a n en v r o u w zijn d a a r i n verantwoordelijk v o o r elkaar en v o o r h u n k i n d e r e n . Binnen die v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d m o e t e n zij afspraken m a k e n over de verdeling van a r b e i d en zorg. Het streven van de overheid o m zoveel m o g e lijk v r o u w e n betaald w e r k te laten verrichten d o e t a f b r e u k aan de o n v e r v r e e m d b a r e verantw o o r d e l i j k h e d e n van m a n n e n en v r o u w e n . De R M U bepleit een nuchtere, bijbelse visie, w a a r i n r u i m t e is v o o r persoonlijke keuzen. Wel kan o p g r o n d van bijbelse u i t g a n g s p u n t e n gesteld w o r d e n , d a t de v r o u w in eerste instantie de zorgtaken w a a r n e e m t , zeker waar het kleine k i n d e r e n betreft. M e t de s c h e p p i n g is gegeven, dat k i n d e r e n groeien in de m o e d e r s c h o o t . O p g r o n d d a a r v a n is sprake van een unieke relatie tussen m o e d e r en kind, die d o o r de v a d e r niet vervangen kan w o r d e n . Vandaar dat het van g r o o t belang is o m als o u d e r s vasth o u d e n d en creatief te zoeken n a a r m o g e l i j k h e d e n o m de k i n d e r e n thuis te laten zijn bij de m o e d e r . Jonge k i n d e r e n h e b b e n een m o e d e r nodig. Het o n d e r s t r e e p t o o k het grote belang van de noodzakelijke liefde, b e s c h e r m i n g en beveiliging die een kind n o d i g heeft. Wat betreft de v e r h o u d i n g tussen o u d e r s en k i n d e r e n , w o r d t wel gesproken over een ' d r a g e n d e relatie', w a a r b i n n e n een k i n d v e r t r o u w e n o p b o u w t o m d a t hij weet dat hij m e t alles bij zijn o u d e r s

overdracht normen en waarden

terecht kan: zijn pijn, verdriet, angst, vreugde en verlangens. Hij m a g dat doen, o m d a t zijn o u d e r s o n v o o r w a a r d e l i j k zorg v o o r h e m dragen. Kan een k i n d zijn gevoelens niet kwijt, o m d a t geen van zijn o u d e r s beschikbaar is, of o m d a t hij geen v e r t r o u w e n in hen heeft, dan dreigt onzekerheid. Dit kan als een belangrijk nadeel van k i n d e r o p v a n g w o r d e n gezien. D a a r n a a s t geldt, dat het gezin de belangrijkste plaats is v o o r overdracht van n o r m e n en w a a r d e n . Hoewel de wetenschap verdeeld is over de effecten van k i n d e r o p v a n g , is de R M U van m e n i n » dat de n o r m e n - en w a a r d e n o v e r d r a c h t b i n n e n het gezin o o k o p langere t e r m i j n maatschappelijk gezien van positieve invloed zullen zijn. Dit geldt temeer, o m d a t er nauwelijks of geen duidelijke pedagogische kwaliteitseisen gesteld w o r d e n aan instellingen voor k i n d e r o p v a n g c.q. de medewerkers.

Het algemene s t a n d p u n t dat o o k v r o u w e n b u i t e n s h u i s m o e t e n werken, kan bij de R M U dan o o k niet o p s y m p a t h i e rekenen. In dat geval w o r d t i m m e r s het o n b e t a a l d e werk van de m o e der ingeruild d o o r betaald werk elders, waarbij v o o r de zorgtaken in veel gevallen o p n i e u w een betaalde kracht m o e t w o r d e n aangetrokken. O p deze wijze e c o n o m i s e e r t de zorg voor de k i n d e r e n , w a a r b i j er signalen zijn dat de kwaliteit van deze gecommercialiseerde zorg het lang niet haalt bij de zorg d o o r de moeder. De R M U vindt het zorgelijk dat de o p v a n g en o p v o e d i n g van k i n d e r e n o p deze wijze achteruit gaat. O o k is het f r a p p a n t dat niet bespreekb a a r w o r d t g e m a a k t dat de t o e g e n o m e n arbeidsparticipatie van v r o u w e n d a a r a a n een belangrijke bijdrage heeft geleverd. Terecht heeft prof. dr. Lans Bovenberg van de KUB opgem e r k t dat het m e r k w a a r d i g is dat de overheid enerzijds ' h e t grote belang van o n d e r w i j s o n d e r k e n t ' m a a r dat het anderzijds 'als het over het gezin gaat, o o r v e r d o v e n d stil blijft'. Anderzijds h o e f t de taak en r o e p i n g van de v r o u w niet geheel tot het gezin b e p e r k t w o r d e n m e d e m e t het o o g o p de v e r a n d e r i n g e n in de aard en o m v a n g van het h u i s h o u d e l i j k werk.

uitzonderingssituaties

overtrokken aandacht

Het b o v e n s t a a n d e v o o r b e h o u d m e t b e t r e k k i n g tot k i n d e r o p v a n g n e e m t niet weg, dat er uitzonderingssituaties zijn, die k i n d e r o p v a n g wenselijk en zelfs noodzakelijk m a k e n . De R M U d e n k t d a a r b i j aan o p v a n g o p sociaal-medische indicatie, en o p v a n g van k i n d e r e n uit o n t wrichte of i n c o m p l e t e gezinnen en a c h t e r s t a n d g e z i n n e n . De R M U is van m e n i n g , dat de a a n d a c h t van het kabinet voor groei van de k i n d e r o p v a n g o v e r t r o k k e n is. Het beschikbare geld kan beter w o r d e n a a n g e w e n d voor de verbetering van de zorg. H e t recht o p k i n d e r o p v a n g als basisvoorziening zoals onderwijs, wijst de R M U af. Het recht o p k i n d e r o p v a n g w a a r b o r g t niet p e r definitie de o n t p l o o i i n g s k a n s e n van het kind, zoals dat bij het o n d e r w i j s wel het geval is. Het helpt o u d e r s de zorg v o o r h u n k i n d e r e n uit te besteden. Dit belang van o u d e r s m o e t geen universeel recht w o r d e n . Sterker nog, dit recht m a g niet in de plaats k o m e n van het recht dat het kind heeft op ouderlijke zorg, w a r m t e en geborgenheid. Indien k i n d e r o p v a n g noodzakelijk is, verdient k i n d e r o p v a n g d o o r familie of kennissen de voorkeur. Indien deze v o r m o m wat v o o r r e d e n d a n o o k niet haalbaar is, kan t o t a n d e r e vorm e n van k i n d e r o p v a n g w o r d e n overgaan. De financiering d a a r v a n dient p r i m a i r te w o r d e n o p g e b r a c h t d o o r de gebruikers.

verhoging kinderbijslag

De R M U pleit v o o r v e r h o g i n g van de kinderbijslag. Deze v e r h o g i n g zou gefinancierd m o e ten w o r d e n uit (een deel van) het beschikbare b u d g e t v o o r k i n d e r o p v a n g w a a r b i j het geld ten goede k o m t aan alle k i n d e r e n . O u d e r s k u n n e n d a n zelf u i t m a k e n h o e zij het geld bested e n . H i e r m e e kan w o r d e n v o o r k o m e n dat m e n s e n , die ervoor kiezen zelf de zorgtaken te verrichten, d a n wel v o o r a n d e r e v o r m e n van k i n d e r o p v a n g kiezen, b e n a d e e l d w o r d e n . D a a r n a a s t pleit de R M U v o o r aanvullende afspraken in CAO's w a a r d o o r het mogelijk w o r d t

kindgebonden budget

dat w e r k n e m e r s m e t k i n d e r e n een b e d r a g ter beschikking krijgen ( k i n d g e b o n d e n b u d g e t ) waarbij ze de volledige vrijheid h e b b e n deze m i d d e l e n n a a r eigen inzicht te besteden. Dit geld zou dan bijvoorbeeld o o k k u n n e n dienen als c o m p e n s a t i e van het o n b e t a a l d e o u d e r schapsverlof. Via ouderschapsverlof k u n n e n vaders gestimuleerd w o r d e n meer zorgtaken o p zich te n e m e n en m o e d e r s desgewenst in b e p e r k t e m a t e participeren o p de a r b e i d s m a r k t z o n d e r g e b r u i k te m a k e n van k i n d e r o p v a n g . De R M U staat d a n o o k niet afwijzend tegenover de fiscale t e g e m o e t k o m i n g sinds 2001 v o o r werkgevers die h u n w e r k n e m e r s betaald ouderschapsverlof geven.

Pensioenen Inleiding D e A O W en de p e n s i o e n e n zijn de belangrijkste pijlers w a a r de o u d e d a g s v o o r z i e n i n g op rust. Als gevolg v a n de vergrijzing in N e d e r l a n d n e e m t de ' d r u k ' op de A O W en de pensioen e n toe, ze dreigen o n b e t a a l b a a r te w o r d e n . Tegelijkertijd is er een t o e n e m e n d e b e h o e f t e aan flexibilisering

v a n de p e n s i o e n e n . Dit biedt m o g e l i j k h e d e n o m de A O W en de p e n s i o e n e n

b e t a a l b a a r te h o u d e n . O p 1 j u n i 1999 is de Wet fiscale b e h a n d e l i n g p e n s i o e n e n in werking getreden. D a a r m e e is een geheel n i e u w p e n s i o e n r e g i m e v a n kracht geworden. De belastingherziening per 1 j a n u ari 2001 z o r g d e v o o r een aantal v e r a n d e r i n g e n . I n m i d d e l s w o r d t er alweer gesproken van een n i e u w e p e n s i o e n w e t v o o r de p e r i o d e 2002-2006. Sleutelwoorden voor deze wet zijn: kostenb e h e e r s i n g , m o d e r n i s e r i n g , v e r g r o t i n g toegankelijkheid, v e r b e t e r i n g c o m m u n i c a t i e en b e v o r d e r i n g medezeggenschap. Tevens w o r d t gepleit v o o r f u n c t i o n e l e i n f o r m a t i e (de financiële bijsluiter) bij p e n s i o e n p r o d u c t e n . Achtergronden M e t de i n v o e r i n g v a n de belastingherziening 2001 is overgegaan op een p a r a p l u b e n a d e r i n g v a n de o u d e d a g s v o o r z i e n i n g e n , de z o g e n o e m d e ' o u d e d a g s p a r a p l u ' . Deze bestaat uit een drietal pijlers. D e eerste pijler w o r d t g e v o r m d d o o r de basisvoorzieningen A O W en ANW. D e tweede pijler bestaat uit de p e n s i o e n v o o r z i e n i n g e n die werkgevers en w e r k n e m e r s gezam e n l i j k h e b b e n afgesproken. De derde pijler o m v a t de individuele regelingen die b u i t e n de arbeidsrelatie o m w o r d e n getroffen, zoals een lijfrente. Het streven bij de invoering v a n een p a r a p l u b e n a d e r i n g is de totale o u d e d a g s v o o r z i e n i n g te toetsen aan vastgestelde (maatschappelijke) n o r m e n w a a r b i n n e n de o p b o u w van een o u d e d a g s v o o r z i e n i n g fiscaal gefaciliteerd kan plaatsvinden. De p e n s i o e n - e n lijfrentepremies k u n n e n in aftrek w o r d e n gebracht o p het i n k o m e n , de uitkering zal te zijner tijd w o r d e n belast.

eindloonregelingen

De wet m a a k t een o n d e r s c h e i d tussen e i n d l o o n r e g e l i n g e n , m i d d e l l o o n r e g e l i n g e n en beschikbare premieregelingen. Voor e i n d l o o n r e g e l i n g e n is de m a x i m a l e o p b o u w gesteld op 2 p r o c e n t per dienstjaar. Het totaal o p te b o u w e n p e n s i o e n is h e t werkelijk aantal d o o r g e b r a c h t e dienstjaren bij de werkgever maal 2 p r o c e n t m a a l het laatstverdiende salaris. Een alternatieve v o r m van eindloonregeling is de gematigde eindloonregeling, waarbij salarisverhogingen vanaf bijvoorbeeld 55 jaar niet in de pensioengrondslag w o r d e n b e t r o k k e n . Voor m i d d e l l o o n r e g e l i n g e n is de m a x i m a l e o p b o u w gesteld op 2,25 p r o c e n t per dienstjaar. Afwijkingen zijn in bepaalde gevallen mogelijk. Het totaal o p b o u w e n pensioen is de s o m van de v a n jaar tot jaar o p g e b o u w d e p e n s i o e n a a n s p r a k e n (over het p e r jaar verdiende salaris).

premieregelingen

Bij de beschikbare premieregelingen w o r d t een aanspraak o p p e n s i o e n toegezegd! w a a r v a n de o m v a n g w o r d t o m s c h r e v e n als het resultaat van de ter beschikking gestelde premies. De o m v a n g v a n de toezegging, vertaald n a a r pensioenuitkeringen, kan d a a r o m tot de pensioen i n g a n g s d a t u m slechts n a a r schatting w o r d e n vastgesteld. Het voordeel v o o r de werkgevers bij toepassing van de beschikbare premieregeling is dat de kosten inzichtelijk en beheersbaar zijn. H e t nadeel v o o r de w e r k n e m e r s bij deze regeling is dat de te verwachten uitkering niet gegarandeerd kan w o r d e n . Zowel bij het o p te b o u w e n o u d e r d o m s - als het n a b e s t a a n d e n p e n s i o e n dient p e r dienstjaar een evenredig deel van de A O W - u i t k e r i n g te w o r d e n ingebouwd.

keuzevrijheid

Vanaf 1 j u n i 1999 h e b b e n w e r k n e m e r s m e e r vrijheid bij het o p b o u w e n en incasseren van h u n pensioen. De belangrijkste veranderingen zijn dat het pensioen in kortere tijd kan w o r den o p g e b o u w d en dat het m a x i m a l e pensioen niet langer 70 p r o c e n t m a a r 100 p r o c e n t van het laatstverdiende l o o n m a g bedragen. In de laatste tien jaar v o o r pensionering bestaat de keuzevrijheid o m m i n d e r te werken of m i n d e r h o o g gekwalificeerd werk te d o e n , zonder dat

Foto: RD

uitruilmogelijkheid

dit gevolgen h o e f t te h e b b e n voor de hoogte van het pensioen. Variabele l o o n b e s t a n d d e l e n en l o o n in n a t u r a k u n n e n tot de pensioengrondslag gerekend w o r d e n . Er bestaat een uitruilmogelijkheid tussen n a b e s t a a n d e n p e n s i o e n , invaliditeitspensioen en o u d e r d o m s p e n s i o e n .

verlofsparen

De regeling v o o r verlofsparen k o m t er o p neer dat een w e r k n e m e r per jaar maximaal tien procent van zijn loon in tijd of in geld m a g sparen o m onbetaald verlof te k u n n e n o p n e m e n , I n b o u w van de verlofspaarregeling in de pensioenregeling kan heel aantrekkelijk zijn, m e t n a m e o m d a t de keuze voor toerekening aan het s o o r t van pensioen, te weten o u d e r d o m s pensioen of n a b e s t a a n d e n p e n s i o e n , uitgesteld kan w o r d e n . Binnen de fiscale en sociale verzekeringswetgeving n e e m t de directeur g r o o t - a a n d e e l h o u d e r een uitzonderingspositie in. Voor deze categorie van w e r k n e m e r s bestaat de mogelijkheid o m een p e n s i o e n - i n - e i g e n - b e h e e r ( b i n n e n de BV) o p te b o u w e n . Met ingang van 1-1-2001 m a g het spaarloon gedeblokkeerd w o r d e n o m aanvullingen te d o e n v o o r de p e n s i o e n o p b o u w . Het fiscale voordeel kan nu direct op de l o o n s t r o o k verwerkt worden. Visie R M U

volwaardig basispensioen

De R M U acht het wenselijk dat de A O W als volwaardig basispensioen en als pijler van het pensioensysteem blijft bestaan. De kosten van deze o u d e d a g s v o o r z i e n i n g m o e t e n beheersbaar g e m a a k t w o r d e n o m uitkeringen in de t o e k o m s t veilig te stellen. In dat opzicht staat de R M U o o k achter het voorstel van de Nederlandse Bond voor pensioenbelangen v o o r een g a r a n t i e f o n d s w a n n e e r een p e n s i o e n f o n d s in p r o b l e m e n k o m t .

geïndexeerd middelloonstelsel

De R M U is v o o r s t a n d e r van een geïndexeerd middelloonstelsel. De invoering van een dergelijk stelsel vraagt echter wel o m goede overgangsmaatregelen én het bezien van de effecten o p langere t e r m i j n . Kostenbeheersing voor de werkgevers is een noodzakelijke voorwaarde. De R M U is v o o r s t a n d e r van maatregelen als het o p b o u w e n van p e n s i o e n e n v o o r flexwerkers en voortzetting van p e n s i o e n o p b o u w bij verlof v o o r scholing en zorgtaken. D a a r n a a s t wijst de R M U er nadrukkelijk o p dat flexibilisering van de p e n s i o e n e n geplaatst m o e t w o r d e n in het b r e d e kader van de flexibilisering van het totale a r b e i d s v o o r w a a r d e n p a k k e t . Zo m o e t het bijvoorbeeld mogelijk zijn v o o r alleenverdieners toch een redelijk pensioen op te b o u w e n v o o r zijn of haar p a r t n e r d o o r te kiezen v o o r extra p e n s i o e n o p b o u w in plaats van het o p n e m e n van atv-dagen of het gebruik van k i n d e r o p v a n g .

doorwerken na vijfenzestigste jaar

De R M U wil het werken tot het bereiken van de 70-jarige leeftijd niet stimuleren. Wel is de R M U van m e n i n g dat indien de werkgever en de w e r k n e m e r a a n n e m e l i j k k u n n e n m a k e n dat d o o r w e r k e n na het bereiken van het vijfenzestigste jaar noodzakelijk is, dit o o k mogelijk m o e t zijn.

Medezeggenschap Inleiding H e t n a d e n k e n o v e r m e d e z e g g e n s c h a p staat n i e t stil. D e R M U - b r o c h u r e ' S p r e k e n m e t gezag; e e n b i j b e l s - e t h i s c h e b e z i n n i n g o v e r gezag en m e d e z e g g e n s c h a p ' h e e f t i n m i d d e l s

brede

i n g a n g g e v o n d e n . D e b r o c h u r e gaat veel v e r d e r d a n m e d e z e g g e n s c h a p in d e zin van d e W e t op de o n d e r n e m i n g s r a d e n

( W O R ) en beslaat d e b r e e d t e v a n de g e z a g s v e r h o u d i n g e n of

g e z a g s k r i n g e n die a a n w e z i g zijn ( m a n - v r o u w ; o u d e r s - k i n d e r e n ;

ambtsdrager-gemeente;

s t a a t - o n d e r d a n e n ; w e r k g e v e r - w e r k n e m e r ) . D e n o t i e van g e z a g s k r i n g e n w a a r o n d e r d i e v a n gezag b i n n e n d e a r b e i d is n i e u w te n o e m e n . D e b r o c h u r e d e f i n i e e r t d e b e g r i p p e n gezag en m e d e z e g g e n s c h a p als volgt: " G o d h e e f t alle gezag. W e r k g e v e r s en w e r k n e m e r s die een b i j b e l se visie o p gezag w i l l e n h a n t e r e n stellen zich o n d e r d a t gezag. G e z a g w o r d t d a a r d o o r d i e n e n d gezag. E n m e d e z e g g e n s c h a p d i e n t in h e t t e k e n te s t a a n v a n m e d e w e r k i n g e n k o m t z o d o e n d e d e s a m e n w e r k i n g b i n n e n d e w e r k o m g e v i n g ten g o e d e en is d i e n s t b a a r a a n h e t doel." De visie v a n d e R M U b l i j k t b o v e n d i e n b r u i k b a a r te zijn v o o r h e t o n d e r w i j s w a a r d e p l a n n e n o m d e W O R v a n t o e p a s s i n g te laten zijn o p m e t n a m e h e t m i d d e l b a a r en v o o r t g e z e t o n d e r w i j s in e e n v e r g e v o r d e r d s t a d i u m zijn. Achtergronden E e n o n d e r n e m i n g s r a a d ( O R ) is een d o o r w e r k n e m e r s g e k o z e n r a a d . D e g r o o t t e v a r i e e r t van m i n i m a a l 5 t o t m a x i m a a l 25 l e d e n . O v e r l e g m e t d e w e r k g e v e r v i n d t p l a a t s over o n d e r w e r p e n als h e t o n d e r n e m i n g s b e l e i d en d e p e r s o n e e l s b e l a n g e n . In een b e p e r k t a a n t a l gevallen w o r d t m e t d e O R o o k o n d e r h a n d e l d over ( e e n deel v a n ) d e a r b e i d s v o o r w a a r d e n . D e W O R is d u i d e l i j k : elke o n d e r n e m i n g in N e d e r l a n d m e t t e n m i n s t e 50 w e r k n e m e r s h e e f t d e v e r p l i c h t i n g t o t h e t instellen v a n e e n O R . Slechts in zeer u i t z o n d e r l i j k e situaties w o r d t v r i j s t e l l i n g v e r l e e n d v a n d e v e r p l i c h t i n g tot instelling van e e n O R . O n d e r n e m i n g e n m e t m i n d e r d a n 50 w e r k n e m e r s k u n n e n k i e z e n t u s s e n h e t instellen v a n een

personeelsvertegen-

w o o r d i g i n g ( P V T ) of h e t h o u d e n v a n e e n p e r s o n e e l s v e r g a d e r i n g . O v e r i g e n s m a g o o k w o r d e n g e k o z e n v o o r h e t i n s t e l l e n v a n een O R . D i t is e c h t e r geen v e r p l i c h t i n g . Wel geldt d e verp l i c h t i n g e e n P V T in te stellen als d e m e e r d e r h e i d v a n d e w e r k n e m e r s d a a r o m vraagt. O n d e r n e m i n g e n m e t m i n d e r d a n 10 w e r k n e m e r s zijn niet v e r p l i c h t h u n m e d e z e g g e n s c h a p f o r m e e l te regelen, m a a r k u n n e n e e n P V T instellen v o o r h e t overleg over a r b e i d s t i j d e n . De W O R is n i e t d e e n i g e w e t g e v i n g o p h e t t e r r e i n v a n m e d e z e g g e n s c h a p . B i n n e n h e t o n d e r w i j s geldt d e W e t m e d e z e g g e n s c h a p o n d e r w i j s ( W M O ) . Deze w e t regelt, a n d e r s d a n d e W O R , o o k m e d e z e g g e n s c h a p v o o r o u d e r s en l e e r l i n g e n . D a t is v o o r veel r e f o r m a t o r i s c h e s c h o l e n r e d e n ontheffingsmogelijkheid

o m v a n d e o n t h e f f i n g s m o g e l i j k h e i d d i e d e W M O b i e d t g e b r u i k te m a k e n . D e p l a n n e n o m d e W O R o o k v a n t o e p a s s i n g te v e r k l a r e n o p h e t o n d e r w i j s k u n n e n d e h u i d i g e b e z w a r e n in e e n a n d e r d a g l i c h t stellen. E e n a a n t a l r e c h t e n v a n d e O R is bij w e t geregeld. •

H e t r e c h t o p overleg e n initiatief Alle o n d e r w e r p e n die d e o n d e r n e m i n g b e t r e f f e n en w a a r o v e r d e o n d e r n e m e r of d e O R overleg w e n s e l i j k v i n d t k u n n e n b e s p r o k e n w o r d e n . D e O R k a n m e t c o n c r e t e initiatiefvoorstellen k o m e n .

•

Het recht op informatie D e w e r k g e v e r v e r s t r e k t die i n f o r m a t i e ( b i j v o o r b e e l d j a a r r e k e n i n g en b e l e i d s p l a n n e n ) die d e O R r e d e l i j k e r w i j s n o d i g h e e f t o m g o e d te k u n n e n f u n c t i o n e r e n .

•

Adviesrecht Belangrijke

financiële

e n o r g a n i s a t o r i s c h e b e s l u i t e n , zoals h e t v e r a n d e r e n van ( d e l e n

v a n ) d e o r g a n i s a t i e e n h e t sluiten v a n a f d e l i n g e n , d i e n t d e o n d e r n e m e r eerst a a n d e O R v o o r a d v i e s v o o r te leggen. Advies m o e t o o k w o r d e n g e v r a a g d bij i n v o e r i n g of wijziging v a n b e l a n g r i j k e t e c h n o l o g i s c h e v o o r z i e n i n g e n , b e l a n g r i j k e m i l i e u m a a t r e g e l e n e n bij kredietverstrekking aan andere ondernemingen. •

Instemmingsrecht op het terrein van arbeidsverhoudingen D e O R d i e n t expliciet in te s t e m m e n m e t v o o r g e n o m e n b e s l u i t e n b e t r e f f e n d e o n d e r meer: a r b e i d s o m s t a n d i g h e d e n en z i e k t e v e r z u i m b e l e i d ; h e t regelen v a n o n k o s t e n v e r g o e d i n g e n en d i s c i p l i n a i r e m a a t r e g e l e n ; het vaststellen v a n regelingen o p h e t g e b i e d v a n sociaal beleid;

•

het vaststellen van arbeidsvoorwaardelijke regelingen, indien hierover niets in de CAO is geregeld. Scholingsrecht OR-leden h e b b e n recht op m i n i m a a l 5 scholingsdagen p e r jaar.

ontslagbescherming

De PVT, b e s t a a n d e uit m i n s t e n s drie leden, heeft m i n d e r b e v o e g d h e d e n . De belangrijkste bevoegdheid is het i n s t e m m i n g s r e c h t over a r b e i d s o m s t a n d i g h e d e n en arbeidstijden. Iedere w e r k n e m e r , d u s o o k een flexwerker, mits die m i n s t e n s een half jaar in dienst is, heeft stemrecht. W e r k n e m e r s die langer d a n 1 jaar in dienst zijn, k u n n e n zich, al of niet v e r b o n den a a n een lijst (veelal gesteund d o o r een vakorganisatie), o o k verkiesbaar stellen. Voor een P V T gelden deze b e p e r k i n g e n niet. Voor OR-leden of leden v a n OR-commissies geldt een specifiek in de W O R geregelde ontslagbescherming. Deze o n t s l a g b e s c h e r m i n g geldt niet als er sprake is van wederzijds g o e d v i n d e n , bij sluiting van (een deel v a n ) de o n d e r n e m i n g , in geval van ontslag o p s t a a n d e voet of als er sprake is van ontslag o m gewichtige r e d e n e n . Het OR-werk neemt toe. Steeds vaker w o r d e n er decentraal a r b e i d s v o o r w a a r d e l i j k e regelingen afgesloten, w a a r b i j over die a r b e i d s v o o r w a a r d e n overleg gevoerd w o r d t m e t de ondernemingsraad. Daarnaast v i n d e n r e o r g a n i s a t i e s , fusies en dergelijke steeds m e e r en in een h o g e r t e m p o plaats. ORleden h o u d e n zich d a n o o k in t o e n e m e n d e m a t e bezig m e t strategische onderwerpen. Mede door de toegenomen tijdsinvestering is er m i n d e r a n i m o o m zich beschikbaar te stellen v o o r de O R of c o m m i s sies d a a r v a n . Een o n d e r z o e k dat minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid n o v e m b e r 2000 z o n d a a n de T w e e d e K a m e r geeft aan dat m e t n a m e jongeren, deeltijdwerkers, v r o u w e n , etnische m i n d e r h e den en niet-leden van een vakorganisatie ondervertegenw o o r d i g d zijn in de o n d e r n e mingsraden.

a

M

m vi Spreken

I® gezag

Een bijbels-ethische bezinning op gezag en medezeggenschap

RIVIU

Binnen de gezagkring o v e r h e i d - o n d e r d a n e n vallen o o k werkgevers en w e r k n e m e r s . Via wetgeving kan de overheid d u s invloed u i t o e f e n e n o p de gezagsverhouding werkgever-werknemer. C o n c r e e t is dat gebeurd d o o r de invoering van de W O R . Visie R M U De O R is een raad die op een waardevolle en o p b o u w e n d e wijze een bijdrage kan leveren aan het goed f u n c t i o n e r e n van o n d e r n e m i n g e n . Vanuit de bijbelse plicht o o k als w e r k n e m e r dien e n d bezig te zijn, kan middels het lid zijn van een O R o o k een directe bijdrage geleverd worden aan een goed bedrijfsklimaat. D a a r o m stimuleert de R M U h a a r leden o m , zo mogelijk, zitting te n e m e n in de O R of PVT. Er ontstaat dan de mogelijkheid o m vanuit een christelijke levensvisie m e e te d e n k e n over a r b e i d s v o o r w a a r d e n , sociale regelingen en arbeidstijden (bijvoorbeeld zondagsarbeid). Een b i j k o m e n d voordeel van d e e l n a m e aan een OR, is het feit dat de R M U h i e r d o o r mogelijk ingang kan h e b b e n voor d e e l n a m e aan het arbeidsvoorwaardenoverleg. O p g r o n d van de arbeidsovereenkomst bestaat er een gezagsverhouding tussen werkgever en w e r k n e m e r . Deze gezagsverhouding dient gebaseerd te zijn op bijbelse u i t g a n g s p u n t e n en

k e n m e r k t zich d o o r wederzijds respect, o p e n h e i d en eerlijkheid en v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d s besef. M e d e z e g g e n s c h a p staat dan in het teken van m e d e w e r k i n g en k o m t de o n d e r n e m i n g ten goede. OR-leden zullen zich altijd m o e t e n afvragen of zij d o o r het u i t o e f e n e n van m e d e zeggenschap geen a f b r e u k d o e n aan de gezagsverhoudingen. Als deze v e r h o u d i n g e n d o o r het o p e r e r e n van de O R in het g e d r a n g k o m e n , kan het m o m e n t a a n b r e k e n w a a r o p een OR-lid zich zal m o e t e n distantiëren van een negatief advies, d a n wel van een o n t h o u d e n van i n s t e m m i n g , b i j v o o r b e e l d d o o r het afleggen van een stemverklaring. In een dergelijke s t e m verklaring k a n wel zijn advies d o o r k l i n k e n o p een wijze die wel recht doet aan de o n d e r l i n ge v e r h o u d i n g e n . D e t o e g e n o m e n tijdsbesteding en complexiteit van de d o o r de o n d e r n e m i n g s r a d e n te b e h a n d e l e n o n d e r w e r p e n vraagt o m investeringen in tijd en m i d d e l e n . De R M U pleit er dan o o k v o o r goede faciliteiten in de v o r m van tijdsbesteding, toeslagen v o o r OR-werk e n vorm i n g en opleiding. In de scholing en t o e r u s t i n g die de R M U verzorgt v o o r o n d e r n e m i n g s r a d e n en individuele o n d e r n e m i n g s r a a d s l e d e n zal in t o e n e m e n d e m a t e a a n d a c h t besteed m o e t e n w o r d e n aan de wijze w a a r o p een O R een effectieve bijdrage kan leveren aan het goed f u n c t i o n e r e n v a n het bedrijf. N u de W O R o o k van toepassing w o r d t o p het o n d e r w i j s ziet de R M U het als h a a r taak de personeels- en m e d e z e g g e n s c h a p s r a d e n in het o n d e r w i j s te i n f o r m e r e n over h u n gewijzigde positie.

•

Literatuurlijst •

M a c r o E c o n o m i s c h e V e r k e n n i n g 2002, C P B

•

Sociale N o t a 2002, Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid

•

E c o n o m i s c h Statistische Berichten, 5 o k t o b e r 2001

•

M i l j o e n e n n o t a 2001

•

C P B Notitie, 1 n o v e m b e r 2001

•

Maatschappelijk verantwoord W o r k u m , Kok K a m p e n , 2000

•

De winst van ethiek, M a a t s c h a p p e l i j k o n d e r n e m e n in het m i d d e n - en kleinbedrijf, M K B N e d e r l a n d , m a a r t 1999

•

Verder m e t m a r k t , m e n s , milieu, V N O - N C W , s e p t e m b e r 2001

•

V e r a n t w o o r d o n d e r n e m e n , C.A.J. H e r k s t r ö t e r , M a a n d b l a d B e d r i j f s - k u n d e , s e p t e m b e r 2000

•

Christelijke o n d e r n e m e r m o e t in spiegel kijken, A.P. de Jong, R e f o r m a t o r i s c h Dagblad 25 juli 2001

•

Een christelijk bedrijf is niet neutraal, R.A. Jongeneel, R e f o r m a t o r i s c h Dagblad 28 juli 2001

• •

S E R - r a p p o r t De winst van w a a r d e n . SDU, 2000. Perspectief o p mobiliteit, uitgave S M O 1995

ondernemen, Herman

Noordergraaf

en Johan

voor Accountancy

van

en

•

De juiste rekening o p de juiste plaats, r a p p o r t w e r k g r o e p Stevens, mei 2001

•

M o b i m i l e s - b e w u s t o p weg, r a p p o r t Pieper, april 2001

• •

Van A n a a r Beter, Nat. V e r k e e r s - e n Vervoersplan 2001-2020 Berekenend rijden, publicatie S G P - s t u d i e c e n t r u m , mei 1999

•

'Welvaartsgroei o n d e r paars is v o o r een g r o o t deel schijn', artikel prof.dr. Lans Bovenberg in De Volkskrant

•

Sociale N o t a 2002, uitgave ministerie van Sociale zaken en Werkgelegenheid, 2001

•

Beleidsbrief Emancipatiebeleid Werkgelegenheid, 2001

•

Aan de slag, I n t e r d e p a r t e m e n t a a l b e l e i d s o n d e r z o e k w e r k g r o e p Toekomst van het A r b e i d s m a r k t b e l e i d , 2001 K i n d e r o p v a n g en a r b e i d s p r o b l e m a t i e k (A.P. de Jong), lezingen en verslag congres K i n d e r o p v a n g tussen arbeid en zorg V G S / R M U / G u i d o de Brèsstichting, 19 mei 2001

•

2002, uitgave

ministerie

van

Sociale Z a k e n

en

•

Alles is arbeid, m a a r niet alles werkt, artikel A.P. de Jong over c o m b i n e r e n van arbeid- en zorgtaken, uit A D M A - I n f o , 19e jrg, nr.5, d e c e m b e r 2000

• • •

R M U - N o t a A r b e i d s v o o r w a a r d e n b e l e i d 2001 (december 2000); O u d e r s c h a p s v e r l o f , uitgave ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, mei 2001 Van arbeids- n a a r c o m b i n a t i e - e t h o s . Maatschappelijke ontwikkelingen o p het snijvlak van e c o n o m i e en cultuur, uitgave SCP, n o v e m b e r 2000 De k u n s t van het c o m b i n e r e n . Taakverdeling o n d e r partners, uitgave SCP, oktober 2000

• • •

M o n i t o r uitbreiding k i n d e r o p v a n g , eerste meting ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, j a n u a r i 2000 D a g i n d e l i n g d o o r taakverdeling', S G P - c o m m e n t a a r 21, 1997.

ü

it '

I i i » .

:

•

..."

-ilMii

Trefwoordenregister allochtonen

52

arbeid

9, 10, 11, 12, 1 6 , 2 9 , 3 4 , 4 0 , 4 4 , 52, 55, 5 9 , 6 2 , 6 3

arbeidsaanbod

27

arbeidsconflicten

32

arbeidsdeelname

61

arbeidsdeskundige

31, 32

arbeidsduur

40,41,43

arbeidsmarkt

21, 22, 23, 24, 27, 28, 33, 40, 41, 43, 44, 55, 57, 61

arbeidsomstandigheden

28, 31, 32, 33, 68

arbeidsongeschiktheid

31, 32, 33

arbeidsorganisaties

56

arbeidsovereenkomst

41,43,68

arbeidsparticipatie

27, 28, 29, 61, 64

arbeidspatronen

17,38,40

arbeidsproces

27, 28, 36

arbeidsproductiviteit

22

arbeidsrecht

39, 45

arbeidsrelatie

55, 65

arbeidstijd (en)

39, 67, 68

a r b e i d s v e r h o u d i n g (en)

10, 1 5 , 3 5 , 4 3 , 4 5 , 67

arbeidsvoorwaarden

19, 24, 28, 33, 34, 35, 36, 43, 44, 45, 67, 68

arbeidsvoorwaardenoverleg

56, 68

arbeidsvoorwaardenpakket

31,66

arbeidsvraag

27

arbiters

48,49

arbitrage

48,49

arbitragereglement

48, 49

arbodienst (en)

3 1, 32, 4 7

armoedeval

29

asielzoekers

27

atv-dagen

38, 44

bedrijfsleven

1 3 , 1 9 , 24, 2 8 , 3 3 , 34, 3 5 , 3 6 , 39

bedrijfsmilieumanagement

15

bedrijfsomstandigheden

39

belastingherziening

23, 65

beroep

9, 10

beroepsbevolking

29,41,43

beurskoersen

23

bijstandsmoeders

29

bijstandsuitkering

29

buitenschoolse opvang

61,62

c a o ('s)

22, 28, 38, 40, 4 1 , 4 3 , 4 4 , 4 5 , 48, 57, 62, 64, 68

c a o a la c a r t e

43

cao-overleg

34, 35

casemanager

32

combinatiekorting

61

Commissie-Donner

31,32

Commissie-Rood

42

C o m m i s s i e - V a n Rijn

33, 34, 35, 36

conflictoplossing

47,48

conflictsituatie

32

conjunctuuronderzoek

23

consumentenprijsindex

22

contractloonstijging

21, 22, 23

corporate indentity

19

deeltijd dfltijdarlx-id deeltijdbaan democratisering (duurzaam) ondernemen d u u r z a m e energie eindloonregeling employability etische bcdrijfscodc

61 <10,41 41 13 13, 14 15 15 55, 56

etnische m i n d e r h e d e n flexibilisering

16, 51, 52, 53 68 39, 55, 56, 65, 66

flexibiliteit ftxwerker (s)

18, 38, 44, 55 66, 68

gedragscode generatieconflict

51 19

gewetensbezwaard(t'ii) gezagsrelatie

36, 39, 40 10, 43

gezagsverhouding (en) gezin (en) gezondheidszorg

67, 68, 69 9, 17, 23, 63, 64

globalisering headhunter

44, 44 27, 17, 43,

herintreders/lier intreding 1CT individualisering M|tie informatisering

10, 1 9 , 2 4 , 2 7 55 61 18, 1 9 , 3 5 , 3 6 , 4 3 , 4 4 , 5 5 , 5 7 33, 55, 56

22,23 19 10

inkomen innovatiecentra instemmingsrecht

36 68

integriteilscode internet (-bedrijven) investerings- en beleggingsbeleid

51 17, 18 14

jobrotation jongeren

36 19,33,34,35,36,68 61, 62, 63, 64

kinderopvang/instellingen lastenvefiagingiastènverlichting loon/lonen loonkosten loonontwikkeling loonruimte loonstijging/verhoging loopbaanadviseur maatschappij medezeggenschap mediation middelloonregeling m i d d e n - en kleinbedrijf milieubelastiiig/-heffing mobiliteit multinationals nieuwe e c o n o m i e o n b e t a a l d e arbeid o n d e r nemersactiviteiten onderneming ondernemingsraad onderwijs ontslag opleidings-, beoordelings-, loopbaantrajecten ouderen

23 10, 11, 22, 28, 35, 43, 57, 58, 65, 66 21,22,24 24, 25, 28 24, 25 24, 44, 45, 57 56 13, 17 36, 39, 65, 67, 69 47, 48, 49 65 13, 14, 1 5 , 5 7 , 6 2 19 37, 38 13 17, 18, 1 9 , 2 0 , 2 1 , 2 7 , 2 8 1 1,64 13 13, 14, 15, 18, 1 9 , 2 1 , 2 4 , 3 1 , 3 2 3 9 , 4 1 , 4 3 , 4 5 , 56, 67, 68, 69 10, 19, 27, 33, 34, 35, 44, 62, 64, 67 42 56 19, 29, 34, 35

ouderschap

12

ouderschapsverlof

64

overwerk

44

Pemba

31

pensioen (-voorziening)

43, 44, 65, 66

personeelsbeleid

19,29,31,34,35

p e r s o n e e l s v e r t e g e n w o o r d i g i n g (en)

39,41,56,67,68,69

poortwachtersmodel

31, 32

prestatiebeloning

19, 24, 33, 44, 57, 58, 59

profit, people, planet

13, 14

reïntegratie

31

reïntegratieplan

31

reïntegratieproces

32

rentmeesterschap

9, 12, 1 5 , 5 2

sabbatsjaar

12

samenleving

14, 37

scholing

19, 2 4 , 2 8 , 2 9 , 5 6 , 6 1 , 6 6 , 6 9

seizoenarbeid

27

sociale z e k e r h e i d

25

spaarloon

66

stagebegeleider

36

toetreder

29

toetrederskorting

29,61

topmanager

57

tweeverdiener (-schap)

4(1, 62

uitkering (en)

27, 32, 42, 65

u i t v o e r i n g s i n s t e l l i n g ( e n ) (uvi's)

29

variabele beloning

57

veiligheid

35

verlofregelingen

28, 44

verl o fsp a a r r e g e l i n g

66

vermogensoverschot

25

vervoersmanagement

15,38

vrijwilligerswerk

11

WAO

31,32

welvaartsverschillen

19

werkdruk

17, 31, 33, 34

w e r k g e l e g e n h eid

14, 24, 25, 27, 28, 40, 52

werkloosheid

22, 2 4 , 2 7 , 2 8 , 2 9 , 4 1 , 5 7

werkplek (-aanpassing)

43

werktijdverkorting

28

werktijdverlenging

3(i

ziekteverzuim

32, 33, 34, 67

zij-instromers

34

zondagsarbeid

39, 5 1 , 6 8

zorg (-sector)

9, 29, 33, 34, 35, 36, 40, 43, 44, h l , 63, 64

zorgtaken

12, 64, 66

-

Wet-afkortingen PEMBA

P r e m i e differentiatie en m a r k t w e r k i n g bij arbeidsongeschiktheidsregelingen

BBP

Bruto Binnenlands Product

CAO

Collectieve A r b e i d s o v e r e e n k o m s t

CBS

C e n t r a a l B u r e a u v o o r de Statistiek

CPB

C e n t r a a l Plan B u r e a u

CPI ICT

C o n s u m e n t e n Prijsindex

OR PVT

Ondernemingsraad

WAO W e t Rea

Wet o p de a r b e i d s o n g e s c h i k t h e i d Reïntegratie A r b e i d s g e h a n d i c a p t e W e r k n e m e r s

WMO

Wet M e d e z e g g e n s c h a p O n d e r w i j s Wet o p de O n d e r n e m i n g s r a d e n W e r k l o o s h e i d wet

WOR WW

I n f o r m a t i e en C o m m u n i c a t i e Technologie Personeels Vertegenwoordiging

Plesmanstraat 68, 3905 KZ Veenendaal Postbus 900, 3900 A X Veenendaal Telefoon (0318) 54 30 30, Telefax (0318) 54 25 22 E-mail: [email protected] • www.rmu.org