Bezuinigingen op cultuur: bedreiging of kans voor erfgoed? De gevolgen van gemeentelijke bezuinigingen op erfgoed in Zuid-Holland

Bezuinigingen op cultuur: bedreiging of kans voor erfgoed? De gevolgen van gemeentelijke bezuinigingen op erfgoed in Zuid-Holland

Tympaan Instituut - Postbus 93010 - 2509 AA Den Haag - tel 070 3371000 - fax 070 3371010 - [email protected]

februari 2012 J.W.K. Bams, A.M. van Essen, W. van der Heide, M.G.A. Ligtvoet-Janssen ©Tympaan Instituut


Bezuinigingen op cultuur: bedreiging of kans voor erfgoed?

Samenvatting

Samenvatting Het huidige kabinetsbeleid gaat uit van forse bezuinigingen op het gebied van cultuur. Uit diverse onderzoeken blijkt dat ook gemeenten in Zuid-Holland gaan bezuinigen op cultuur. Het is onduidelijk wat de gevolgen zijn van gemeentelijke bezuinigingen voor cultureel erfgoed in Zuid-Holland. Op verzoek van Erfgoedhuis Zuid-Holland heeft het Tympaan Instituut in kaart gebracht: • wat relevante ontwikkelingen zijn op het gebied van erfgoed; • welke gemeenten (gaan) bezuinigen op erfgoed; • wat de strategieën van erfgoedinstellingen zijn die worden geconfronteerd met bezuinigingen; • waarom gemeenten ervoor kiezen om niet te bezuinigen op erfgoed of juist het budget voor erfgoed te verhogen. Uit literatuuronderzoek blijkt dat landelijk en provinciaal fors wordt bezuinigd op cultuur, maar dat erfgoed wordt ontzien. Deels heeft dit te maken met wettelijke verplichtingen en verplichtingen voortvloeiend uit internationale verdragen. Deels heeft dit ook te maken met de toenemende publieksbelangstelling voor cultuurhistorie en het besef dat erfgoed een belangrijk middel is om de Nederlandse identiteit te versterken. Erfgoed bij gemeenten staat wel onder druk. Door de modernisering van de monumentenzorg krijgen gemeenten taken erbij die extra kosten met zich meebrengen. Dit betreft taken op het gebied van borging van cultuurhistorische waarden in structuurvisies en bestemmingsplannen. De extra kosten die de taakverzwaring met zich meebrengt, gaan ten koste van het autonome beleid van de gemeenten rond musea en het gemeentelijke monumentenbeleid. Dit zorgt onder meer voor versobering van het monumentenbeleid en versobering van de collecties van erfgoedinstellingen. Erfgoedinstellingen hebben nog geen duidelijk beeld van de manier waarop ze de bezuinigingen gaan opvangen. In gemeenten die niet bezuinigen op erfgoed of juist investeren in erfgoed, is erfgoed veelal een speerpunt van het cultuurbeleid en wordt verbinding gezocht met andere beleidssectoren, bijvoorbeeld de toeristische sector. De resultaten van het onderzoek worden door Erfgoedhuis Zuid-Holland gebruikt bij advisering van gemeenten over erfgoedbeleid.



Inhoud 1 1.1 1.2 1.3 1.4 2 2.1 2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.2.4 2.3 2.4 3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 4 4.1 4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.2.4 4.2.5 4.2.6

Inleiding Aanleiding Vraagstelling Aanpak Leeswijzer Relevante ontwikkelingen erfgoed

Inhoud

blz 1 1 1 2 3 4

Inleiding Aanbodaspect: bescherming van erfgoed Niveaus voor bescherming van erfgoed Rijksniveau Gemeentelijk niveau Overige partijen Vraagaspect: belangstelling voor erfgoed Voorgenomen beleid

4 4 4 4 5 6 7 8

Bezuinigingen op erfgoed in Zuid-Holland

10

Inleiding Bezuinigingen op cultuur in het algemeen Bezuinigingsmogelijkheden cultureel erfgoed Verschillen tussen gemeenten in Nederland Beleidskeuzen en strategieën in Zuid-Holland Strategieën van erfgoedinstellingen en gemeenten Inleiding Strategieën van erfgoedinstellingen Inleiding Financiële relatie met de gemeente Wijze en effecten van de bezuinigingen Acties om bezuinigingen tegen te gaan Maatregelen om de bezuinigingen op te vangen Andere ontwikkelingen van invloed op budget


10 10 10 11 12 14 14 14 14 14 15 17 17 19


4.3 4.3.1 4.3.2 4.3.3 4.3.4 4.3.5 4.3.6 5 5.1 5.2

Strategieën van gemeenten Inleiding Beleidskeuzen rond erfgoed Strategieën van gemeenten om erfgoed betaalbaar te houden Erfgoedbeleid na 2012 Ontwikkelingen in de gemeenten Belang van cultureel erfgoed Conclusies en aanbevelingen Conclusies Aanbevelingen

Inhoud

19 19 19 20 21 21 21 23 23 24

Literatuur

2 Tympaan Instituut - Postbus 93010 - 2509 AA Den Haag - tel 070 3371000 - fax 070 3371010 - [email protected]


1

Inleiding

1.1

Aanleiding

1 Inleiding

Het huidige kabinetsbeleid gaat uit van forse bezuinigingen op het gebied van cultuur. Uit diverse onderzoeken blijkt dat ook gemeenten in Zuid-Holland gaan bezuinigen op cultuur. Uit een inventarisatie van COELO 1 eind 2010 blijkt, dat gemeenten in Zuid-Holland in 2011 en/of 2012 naar verwachting minder zullen uitgeven aan cultuur dan in 2010, (mede) als gevolg van de landelijke bezuinigingen. Tegelijkertijd gaf een aantal gemeenten in Zuid-Holland aan (nog) niet te gaan bezuinigen op cultuur en verwacht een aantal gemeenten zelfs meer te gaan besteden aan cultuur. Het is onduidelijk wat de gevolgen zijn van gemeentelijke bezuinigingen voor cultureel erfgoed 2 in Zuid-Holland. Erfgoedhuis Zuid-Holland heeft daarom het Tympaan Instituut verzocht, in aanvulling op en verdieping van de onderzoeken, in kaart te brengen in hoeverre gemeenten in Zuid-Holland bezuinigen op erfgoedsectoren. Daarnaast wil Erfgoedhuis Zuid-Holland weten wat goede voorbeelden zijn van strategieën van gemeenten die, ondanks de financiële druk, verwachten de bestedingen aan cultureel erfgoed gelijk te houden of te laten toenemen. De resultaten van het onderzoek worden door Erfgoedhuis Zuid-Holland gebruikt bij advisering van gemeenten over erfgoedbeleid.

1.2

Vraagstelling In het onderzoek zijn de volgende vragen beantwoord: 1 Wat zijn relevante ontwikkelingen op het gebied van erfgoed? 2 In hoeverre bezuinigen gemeenten in Zuid-Holland op cultuur? 2.1 In welke Zuid-Hollandse gemeenten is er in 2011 en 2012 sprake van (voorgenomen) bezuinigingen op cultuur? 2.2 In welke van deze gemeenten is er vanaf 2011 sprake van bezuinigingen op cultureel erfgoed? 2.3 Wat is de omvang van de bezuinigingen op cultureel erfgoed in de betreffende gemeenten? 2.4 Welke erfgoedsectoren 3 worden in de betreffende gemeenten door bezuinigingen getroffen? 3 Wat zijn good practices van strategieën van lokale erfgoedinstellingen voor het omgaan met de bezuinigingen? 3.1 Op welke manier zijn lokale erfgoedinstellingen geïnformeerd over de omvang en de reden van de bezuinigingen? 3.2 Welke mogelijke oplossingen zien lokale erfgoedinstellingen om de gevolgen van de bezuinigingen op te vangen (bijvoorbeeld samenwerking met andere instellingen)?

1

Centrum voor onderzoek van de economie van lagere overheden, verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen.

2

Onder cultureel erfgoed wordt verstaan: alle materiële en immateriële overblijfselen uit het verleden die de samenleving uit cultuurhistorisch oogpunt wil bewaren.

3

Hierbij wordt in het bijzonder aandacht besteed aan monumentenzorg (waaronder instandhouding van monumenten, organisatie van monumenten-/erfgoedcommissie), archeologie, erfgoededucatie, (vrijwilligers van) historische verenigingen, musea en archieven.



1 Inleiding

3.3 In hoeverre zijn gemeenten betrokken bij oplossingen om de gevolgen van de bezuinigingen bij de erfgoedinstellingen op te vangen? 4 Wat zijn strategieën van gemeenten die niet gaan bezuinigen op cultureel erfgoed? 4.1 Wat zijn redenen van gemeenten om de uitgaven aan cultureel erfgoed gelijk te houden of zelfs te verhogen? 4.2 Voor welke erfgoedsectoren wordt een verhoging van uitgaven voorzien? 4.3 Welke maatregelen nemen de betrokken gemeenten om erfgoed ‘betaalbaar’ te houden? 4.4 In hoeverre worden in de betreffende gemeenten in de toekomst alsnog bezuinigingen verwacht op cultureel erfgoed?

1.3

Aanpak In kaart brengen van relevante ontwikkelingen Voor het in kaart brengen van relevante ontwikkelingen op het gebied van cultureel erfgoed, zoals de modernisering van de monumentenzorg en herbestemming van monumenten (onderzoeksvraag 1) is literatuuronderzoek uitgevoerd.

Inventarisatie van gemeentelijke bezuinigingen Voor de inventarisatie van gemeentelijke bezuinigingen zijn de volgende activiteiten uitgevoerd: • Analyse van kwantitatieve gegevens uit het onderzoek van COELO en gegevens van de DSPgroep over de bezuinigingen op cultuur in Zuid-Hollandse gemeenten, zoals gebruikt voor de rapportage over gemeentelijke bezuinigingen op cultuur uit februari 2011 (Bogaart, Van der Horst 2011). • Internet search naar en analyse van gemeentelijke programmabegrotingen voor de jaren 2012-2015. Op basis van de resultaten van deze activiteiten is een selectie gemaakt van gemeenten die wel en gemeenten die niet gaan bezuinigen op erfgoed 4. Deze selectie is voorgelegd aan en aangevuld door Erfgoedhuis Zuid-Holland.

In kaart brengen van strategieën van lokale erfgoedinstellingen en gemeenten Voor het in kaart brengen van strategieën van lokale erfgoedinstellingen die worden geconfronteerd met bezuinigingen (onderzoeksvraag 3) en strategieën van gemeenten die niet bezuinigen op erfgoed (onderzoeksvraag 4) zijn telefonische interviews gehouden. Voor beide categorieën zijn tien interviews gehouden. In totaal zijn dus twintig interviews gehouden. De namen van de lokale erfgoedinstellingen zijn verkregen door navraag bij de tien betrokken gemeenten, bestudering van de programmabegrotingen en internet search. Daarnaast heeft Erfgoedhuis Zuid-Holland namen van lokale erfgoedinstellingen aangeleverd die volgens zijn informatie op enigerlei wijze gekort of geraakt worden door gemeentelijke bezuinigingen. Bij het maken van de afspraken voor de interviews bleek dat een aantal gemeenten, waarvan op grond van de beschikbare gegevens werd aangenomen dat ze niet zouden gaan bezuinigen, toch bezuinigen. Deze gemeenten zijn vervangen door andere gemeenten.

4

Alleen de gemeenten met minder dan 90.000 inwoners. Erfgoedhuis Zuid-Holland is een provinciale cultuurinstelling die mede met behulp van provinciale subsidie gemeenten ondersteunt met minder dan 90.000 inwoners. Grotere gemeenten worden rechtstreeks door het Rijk gefinancierd.



1 Inleiding

Voor de interviews is een checklist gebruikt, die is voorgelegd aan Erfgoedhuis Zuid-Holland. De interviews zijn uitgevoerd in de periode december 2011-januari 2012. Van de interviews zijn verslagen gemaakt die zijn voorgelegd aan de respondenten.

1.4

Leeswijzer Hoofdstuk 2 gaat in op relevante ontwikkelingen op het gebied van erfgoed. Hoofdstuk 3 geeft een overzicht van de bezuinigingen op erfgoed in de Zuid-Hollandse gemeenten. In hoofdstuk 4 worden de strategieën weergegeven van erfgoedinstellingen die geconfronteerd worden met bezuinigingen. Daarnaast worden in hoofdstuk 4 de strategieën beschreven van gemeenten die niet gaan bezuinigen op cultureel erfgoed. Hoofdstuk 5 sluit af met conclusies en aanbevelingen.



2 Relevante ontwikkelingen erfgoed

2

Relevante ontwikkelingen erfgoed

2.1

Inleiding Ter voorbereiding op de interviews met gemeenten en erfgoedinstellingen zijn via literatuurstudie relevante ontwikkelingen op het gebied van cultureel erfgoed in kaart gebracht. Onder cultureel erfgoed wordt verstaan: alle overblijfselen uit het verleden die de samenleving uit cultuurhistorisch oogpunt wil bewaren. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen: • materieel erfgoed: monumenten, (collecties van) musea en archieven en archeologische locaties; • immaterieel erfgoed, zoals tradities, rituelen, verhalen, gebruiken en levenswijzen. Immaterieel erfgoed valt buiten het kader van het onderzoek. Hierover zijn niet of nauwelijks gegevens bekend. Bij het in kaart brengen van relevante ontwikkelingen op het gebied van materieel erfgoed is gekeken naar twee aspecten, namelijk naar het aanbod- en het vraagaspect van erfgoed. Het aanbodaspect omvat de taak van de overheid om erfgoed in stand te houden ofwel de bescherming van erfgoed (paragraaf 2.2). Het vraagaspect behelst de belangstelling van het publiek voor erfgoed (paragraaf 2.3). Tot slot is gekeken naar relevante beleidsontwikkelingen (paragraaf 2.4).

2.2

Aanbodaspect: bescherming van erfgoed

2.2.1

Niveaus voor bescherming van erfgoed Erfgoed dat onvervangbaar en uniek is voor de hele wereld krijgt erkenning van UNESCO als werelderfgoed. Welke relicten dat zijn, wordt bepaald door een onafhankelijke commissie. Werelderfgoed vergroot de bekendheid en versterkt de toeristische aantrekkingskracht. Bescherming van erfgoed kan daarnaast op rijks-, provinciaal en gemeentelijk niveau plaatsvinden. Zuid-Holland kent echter geen provinciale monumenten (meer).

2.2.2

Rijksniveau De weten regelgeving op rijksniveau is vastgelegd in de Monumentenwet 1988 en in de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht (Wabo). In de Monumentenwet is onder meer geregeld hoe rijksmonumenten en van rijkswege beschermde stads- en dorpsgezichten aangewezen kunnen worden. De wet heeft betrekking op gebouwen, objecten, groenstructuren, stads- en dorpsgezichten en het archeologisch bodemarchief. Erfgoed met de status rijksmonument is beschermd op grond van een besluit van de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW), van rijkswege beschermde stads- en dorpsgezichten op grond van een besluit van de ministers van OCW en Infrastructuur en Milieu. De Wabo regelt de omgevingsvergunning. De omgevingsvergunning is één geïntegreerde vergunning voor bouwen, wonen, monumenten, ruimte, natuur en milieu. Doel van de Wabo is een eenvoudigere en snellere vergunningverlening en een betere dienstverlening door de overheid op het terrein van bouwen, ruimte en milieu. Voor de instandhouding van het materiële erfgoed zijn naast de Monumentenwet en de Wabo nog andere wetten en regels van kracht. Zo worden het archeologische bodemarchief en archeologische locaties beschermd via de Wet op de archeologische monumentenzorg (Wamz), wat 4 Tympaan Instituut - Postbus 93010 - 2509 AA Den Haag - tel 070 3371000 - fax 070 3371010 - [email protected]



in principe een wijziging van de Monumentenwet 1988 is. Deze wet regelt de bescherming van archeologisch erfgoed in de bodem, de inpassing ervan in de ruimtelijke ontwikkeling en de financiering van opgravingenonderzoek: ‘de veroorzaker betaalt’. De Wamz is een uitvloeisel van het Verdrag van Malta. Dit verdrag is in 1992 door de lidstaten van de Raad van Europa ondertekend. Dit verdrag beoogt het cultureel erfgoed dat zich in de bodem bevindt beter te beschermen. Het gaat om archeologische resten als nederzettingen, grafvelden en gebruiksvoorwerpen. Uitgangspunt van het verdrag is dat het archeologische erfgoed integrale bescherming nodig heeft en krijgt. Dit is gevat in drie principes (http://www.wikipedia.nl): • streven naar behoud in situ van archeologische waarden; de bodem is de beste garantie voor een goede conservering van archeologische resten; • tijdig rekening houden in de ruimtelijke ordening met de mogelijkheid of aanwezigheid van archeologische waarden, zodat er nog ruimte is voor archeologievriendelijke alternatieven; • de verstoorder betaalt voor het doen van onderzoek en het documenteren van archeologische waarden, wanneer behoud in situ niet mogelijk is. Voor archieven en musea is onder andere de Wet tot behoud van cultuurbezit (Wbc) van belang. Deze wet beschermt voorwerpen van grote cultuurhistorische en wetenschappelijke betekenis die voor Nederland onmisbaar en onvervangbaar zijn 5. Daarnaast beschermt deze wet roerende zaken die integrerend deel uitmaken van een openbare collectie van een museum, een archief of een vaste collectie van een bibliotheek, en waarvan de Staat of een ander openbaar lichaam eigenaar is. Het is verboden deze buiten Nederland te brengen zonder dat de eigenaar daartoe schriftelijk toestemming heeft gegeven (http://www.erfgoedinspectie.nl). De Archiefwet regelt hoe overheidsinstellingen (gemeente, provincie, Rijk, politie, waterschap) met hun archieven moeten omgaan. De Archiefwet stelt onder meer strenge eisen aan de wijze waarop archieven moeten worden bewaard (kluis met strikte klimaatregeling) en regelt onder andere de openbaarheid ervan. Vanaf 2009 is de monumentenzorg gemoderniseerd. Dit heeft onder meer tot doel gemeenten en provincies in hun ruimtelijke ordening rekening te laten houden met cultureel erfgoed. Ingezet wordt op: • zwaarder laten meewegen van cultuurhistorische belangen in de ruimtelijke ordening; • eenvoudiger en krachtiger regelgeving; • bevorderen van herbestemming van monumenten die hun functie verliezen (Ministerie van OCW 2011).

2.2.3

Gemeentelijk niveau Gemeenten zijn op grond van de Monumentenwet 1988 verplicht om de wettelijke taken uit te voeren op het gebied van vergunningverlening en handhaving voor rijksmonumenten. Dit wordt door gemeenten verplicht verankerd in een monumentenverordening (of een erfgoedverordening) en het instellen van een monumentencommissie. Verder zijn gemeenten verantwoordelijk voor begeleiding en toezicht bij de voorbereiding, planning en uitvoering van fysieke ingrepen in gebouwd en archeologisch erfgoed. Gemeenten krijgen er door Modernisering Monumentenzorg (MoMo) extra taken bij zowel binnen de sector monumentenzorg als op het grensvlak met ruimtelijke ordening (Andersson Elffers Felix 2010).

5

De Wbc is van toepassing op voorwerpen die eigendom zijn van particulieren, verenigingen en stichtingen (http://2008.cultuur.nl).




Op het terrein van beleidsontwikkeling: • sectoraal: investeren in inbreng van burgers bij waarderen en selectie; • ruimtelijke ordening: - ruimtelijk inventariseren van cultuurhistorische waarden (waardekaarten); - inbedden van belang van cultuurhistorie in het ruimtelijk beleid (structuurvisie); - borgen van cultuurhistorische waarden (bestemmingsplannen). In de beleidsuitvoering: • sectoraal: monumentenvergunning verlenen binnen korte termijnen; • ruimtelijke ordening: toetsen van bouwplannen aan bestemmingsplan met het oog op cultuurhistorische waarden. Op het gebied van toezicht: • sectoraal: investeren in vooroverleg; • ruimtelijke ordening: signaleren van leegstand; • inbreng bij aanpassen van beleidskader per project. In het kader van vergunningvrij bouwen neemt tegelijkertijd een aantal taken voor gemeenten af, waaronder advisering aan het Rijk bij aanwijzing van beschermde stads- en dorpsgezichten. Een nieuwe wettelijke taak is het archeologiebeleid. Sinds de invoering van de Wamz per 1 september 2006 is de gemeente verplicht bij ruimtelijke ontwikkelingen rekening te houden met de mogelijke aanwezigheid van archeologische waarden. Archeologie is zo een integraal onderdeel van het ruimtelijke beleid van de gemeente. Archeologie is in het kader van bezuinigingen echter nauwelijks relevant, omdat het nagenoeg niet drukt op de begroting van (de meeste) gemeenten. De kosten worden bijna volledig betaald door de vergunningvrager. Uitgangpunt is ‘de verstoorder betaalt’. Gemeenten hebben tot slot een wettelijke taak om hun archieven te bewaren en ter inzage te geven aan hun inwoners. De gemeenteraad kan besluiten welk overig erfgoed bescherming van de gemeente krijgt. Verder kunnen ze erfgoed ondersteunen via subsidies aan musea, historische verenigingen, andere lokale erfgoedinstellingen en monumenteneigenaren. Bij lokale bezuinigingen op erfgoed gaat het dan vooral om het autonome beleid van gemeenten wat betreft erfgoed.

2.2.4

Overige partijen Herbestemming is een goede manier om gebouwen en complexen, die hun originele functie verloren hebben, te bewaren voor de toekomst. Marktpartijen (projectontwikkelaars, woningcorporaties) spelen een belangrijke rol bij het herbestemmen van grootschalige cultuurhistorische gebouwen en complexen, van kerken tot appartementen en van forten tot horeca. De overheid heeft daarbij vooral de rol van makelaar door partijen bij elkaar te brengen die samen kunnen werken aan de toekomst van dergelijke complexen en door ervoor te waken dat cultuurhistorische waarden van monumenten ondergeschikt worden gemaakt aan commerciële belangen. Gemeenten hebben via de gemeentelijke Monumentencommissie (verplichting uit de Monumentenwet 1988) hier een sterke rol in. Als het her te bestemmen gebouw of complex een rijksmonument is, heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) een belangrijke adviserende taak. Naast de overheid en marktpartijen hebben non-profitorganisaties en particulieren een rol in de bescherming van erfgoed. Bij non-profit moet gedacht worden aan landelijk opererende organisaties als Erfgoedvereniging Heemschut of Vereniging Hendrick de Keyser. Maar zeker ook aan de vele lokale historische verenigingen en oudheidkundige genootschappen (veelal heemkundekringen) en archeologische werkgemeenschappen. Historische verenigingen zijn in de loop 6 Tympaan Instituut - Postbus 93010 - 2509 AA Den Haag - tel 070 3371000 - fax 070 3371010 - [email protected]



van twintigste eeuw sterk in aantal gegroeid, vooral in de jaren zeventig en tachtig. Zijn er landelijk begin jaren zeventig ten minste 128 lokale en regionale historische verenigingen, halverwege de jaren tachtig zijn het er al ruim 540 (Ribbens 2002). Particulieren spelen een rol in de bescherming als bewoner/eigenaar van een monumentaal pand of door giften voor de instandhouding van erfgoed. Particuliere eigenaren van monumenten zijn vaak niet goed in staat de benodigde onderhoudskosten te financieren. Maar liefst 95% van de eigenaren geeft aan behoefte te hebben aan ondersteuning. Vooral aan financiële ondersteuning (79%), maar ook begeleiding tijdens het ontwerp- en vergunningentraject. Het gevolg is dat noodzakelijke onderhoudswerkzaamheden niet worden uitgevoerd. De gemeente is het eerste aanspreekpunt voor monumenteneigenaren (Right marktonderzoek 2011).

2.3

Vraagaspect: belangstelling voor erfgoed In opdracht van het ministerie van OCW rapporteert het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) met enige regelmaat over de culturele belangstelling van de Nederlandse bevolking. In de studie Cultuurbewonderaars en cultuurbeoefenaars (Van den Broek et al 2009) wordt verslag gedaan van de laatste ontwikkelingen en de actuele stand van zaken. Wie gaan er naar musea, bezoeken podia en zijn zelf kunstzinnig actief? Welke media gebruiken Nederlanders? Ook verschillen in de cultuurdeelname tussen bevolkingsgroepen komen aan de orde. Uit het SCP-onderzoek (2009) komt onder meer naar voren dat het culturele erfgoed in de afgelopen tijd sterk in omvang is toegenomen (meer musea, monumenten, meters archief en archeologische opgravingen). Ook de aandacht voor het behoud en de presentatie van erfgoed is in de voorbije decennia gegroeid. Daarnaast is de toegankelijkheid van het erfgoed in de afgelopen jaren sterk verbeterd door nieuwe informatie- en communicatietechnologieën. Via internet heeft men toegang tot meer digitaal erfgoed dan een doorsnee boekenkast kan bevatten, terwijl langs digitale weg ook informatie kan worden opgevraagd over collectie, toegangsprijs, openingstijden en bereikbaarheid van erfgoedinstellingen. De publieke belangstelling voor cultureel erfgoed onder de Nederlandse bevolking is tussen 1995 en 2007 toegenomen. In 2007 bezocht 41% van de Nederlanders ten minste eenmaal een museum, tegen 35% in 1995. Die groei geldt voor alle typen musea, met uitzondering van volkenkundige musea. In dezelfde periode nam ook het percentage bezoekers van monumenten toe van 43 tot 45%. Archieven trokken eveneens meer publiek: in 1995 was dat nog 2,9% van de bevolking van 16 jaar en ouder, in 2007 4,3%. Sinds 2003 is het museum- en archiefbezoek wel gestegen, maar monumentenbezoek niet meer (Van den Broek et al 2009). Belangstelling voor erfgoed hangt sterk samen met opleidingsniveau en leeftijd: hoe ouder en hoe hoger opgeleid, hoe vaker men erfgoedinstellingen bezoekt of zelf actief is op het gebied van erfgoed, bijvoorbeeld door het doen van vrijwilligerswerk. Toch hebben ook kinderen van 6-11 jaar in het afgelopen decennium vaker (kunst)musea en monumenten bezocht. Ook onder tieners groeide de toeloop naar (kunst)musea (en in mindere mate naar monumenten). Dit is mogelijk een succes van de beleidsimpuls Cultuur en school. Dit project was erop gericht leerlingen met kunst en cultureel erfgoed vertrouwd te maken. Het effect van het ouderlijke milieu op het aanwakkeren van culturele belangstelling lijkt echter groter dan dat van scholen (Van den Broek et al 2009).




Archieven en archeologische locaties trekken meer mannen dan vrouwen. Bij bezoek aan musea en monumenten is nauwelijks een verschil te zien tussen de seksen. Inwoners van de vier grote steden tonen niet meer of minder interesse voor monumenten dan inwoners van andere gemeenten (Van den Broek et al 2009).

2.4

Voorgenomen beleid Het kabinet Rutte bezuinigt 200 miljoen euro op de cultuursector (de jaarlijkse uitgaven door het Rijk van 900 naar 700 miljoen). Het cultureel erfgoed en de bibliotheken worden goeddeels ontzien, maar bezoekcijfers en eigen inkomsten moeten een nog grotere rol gaan spelen. Iedere instelling die door het Rijk gesubsidieerd wordt, moet minstens 17,5% van haar inkomen zelf verdienen. Het kabinet wil zo cultureel ondernemerschap nog meer bevorderen. Musea die de norm niet halen, krijgen slechts subsidie voor het behoud en beheer van hun collectie en niet meer voor publieksfuncties. Deze musea moeten op zoek naar nieuwe financieringsbronnen of samenwerkingspartners. Bij de meeste musea wordt bezuinigd op hun wetenschappelijke activiteiten. Een aantal musea daarentegen wordt in staat gesteld zich te ontwikkelen tot een wetenschappelijk topinstituut, onder meer op de gebieden kunsthistorische documentatie en immaterieel erfgoed (Ministerie van OCW 2011). Het beleid gericht op meer ondernemingsschap van gesubsidieerde instellingen is niet nieuw. Vanaf de jaren negentig moeten musea zich van de overheid als ondernemers gaan gedragen met aandacht voor eigen inkomsten uit entreegelden, sponsorgelden, restaurants en museumwinkels. Doel was musea ertoe aan te zetten zich meer op de wensen van de bevolking te richten. De eigen inkomsten bedroegen in 2001 drie keer die van 1990. De overheidssubsidies verdubbelden in die jaren eveneens (Van den Broek et al 2005). Het aandeel van de eigen inkomsten in de totale inkomsten groeiden daardoor van 24 naar 36%. De belangrijkste overweging bij gemeenten om op kunst en cultuur te bezuinigen is dat gemeenten nu eenmaal moeten bezuinigen (Bogaart et al 2011). De inkomsten uit het gemeentefondsen, de opbrengsten uit grondexploitatie en bouwprojecten lopen terug, terwijl gemeenten er taken bij krijgen met krappe budgetten. Bij de interne zoektocht naar mogelijkheden om te bezuinigen, komen de eigen organisatie en de autonome taken van de gemeente het eerst in beeld. Kunst en cultuur zijn grotendeels een autonome taak die het mogelijk maakt daarop te bezuinigen. Provincies bezuinigen op kunst en cultuur omdat de inkomsten uit het provinciefonds teruglopen. De bezuinigingen gaan vaak gepaard met een kerntakendiscussie. In die discussie wordt teruggegrepen naar het bestuursakkoord tussen provincies en de rijksoverheid waarin alleen monumentenzorg en culturele infrastructuur als provinciale taken staan vermeld. Gemeenten en provincies bezuinigen, maar investeren ook. Gemeenten investeren om bijvoorbeeld mee te dingen naar de kandidatuur voor culturele hoofdstad van Europa (2018) of voor de nieuw- en verbouw van podia (pop, theater), nieuw en verbouw bibliotheek, het archief en de musea. Cultuur en de vrijetijdsindustrie hebben immers een steeds belangrijkere economische rol. Een goed onderhouden cultuurhistorische binnenstad trekt veel toeristen, omdat zo’n binnenstad een hoge belevingswaarde heeft. De aanwezigheid van cultuur is ook van waarde als vestigingsfactor voor burgers en bedrijven (uit de creatieve sector) (Marlet 2009). Daarnaast speelt, met name in de landelijke gebieden, regionale identiteit een grote rol in cultuurprojecten. Hierbij wordt vaak een verbinding gelegd tussen het immateriële (regionale gebruiken) en het materiële erfgoed (Van der Heide et al 2012). 8 Tympaan Instituut - Postbus 93010 - 2509 AA Den Haag - tel 070 3371000 - fax 070 3371010 - [email protected]



Van de provincies die bezuinigingen hebben aangekondigd investeert een aantal ook weer in cultuur. Het extra budget is bestemd voor hergebruik van erfgoed, cultuur en ruimte en creatieve economie. Net als gemeenten, investeren provincies in de kandidatuur voor culturele hoofdstad van Europa (Bogaart et al 2011). De provincie Zuid-Holland is van plan haar taken op het gebied van cultuurparticipatie en -educatie af te bouwen. De provincie zet de komende jaren wel in op behoud en ontwikkeling van het cultureel (historisch) erfgoed (Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland 2011).



3 Bezuinigingen op erfgoed in Zuid-Holland

3

Bezuinigingen op erfgoed in Zuid-Holland

3.1

Inleiding In dit hoofdstuk wordt beschreven in hoeverre gemeenten in Zuid-Holland de komende jaren zullen bezuinigen op cultureel erfgoed. Allereerst wordt ingegaan op bezuinigingen op cultuur in het algemeen en de mate waarin bezuinigingen op cultuur zich verhouden tot bezuinigingen op andere beleidsterreinen (paragraaf 3.2). Paragraaf 3.3 beschrijft de mogelijkheden die gemeenten hebben om te bezuinigen op cultureel erfgoed, gegeven hun wettelijke taken. Vervolgens wordt ingegaan op cultuursectoren waarop gemeenten vooral bezuinigen (paragraaf 3.4). Tot slot wordt in paragraaf 3.5 ingezoomd op Zuid-Holland en wordt op basis van een quick scan van gemeentelijke programmabegrotingen een beeld geschetst van de verschillende beleidskeuzen en strategieën van gemeenten in Zuid-Holland.

3.2

Bezuinigingen op cultuur in het algemeen Bijna alle gemeenten in Nederland bezuinigen op cultuur. Slechts 2% van de gemeenten weet zeker dat niet bezuinigd gaat worden op kunst en cultuur 6 in de periode van 2011-2016 (Bogaart et al 2011). Uit het onderzoek van Allers en Hoeben (2010) blijkt dat gemeenten niet alleen op kunst en cultuur bezuinigen. Gemeenten bezuinigen volgens dit onderzoek sterker op beleidsterreinen als volkshuisvesting en stadsvernieuwing, wegen en openbare ruimte en groenvoorziening. Naast beleidsinhoudelijke bezuinigingen, snijden gemeenten in de eigen ambtelijke organisatie en beleidsvoering. De helft van de beleidsambtenaren geeft echter in het onderzoek van Bogaart en Van der Horst (2011) aan dat er op kunst en cultuur evenveel, meer of veel meer wordt bezuinigd dan op de overige beleidsterreinen. Gemeenten bezuinigen binnen kunst en cultuur met name op de bibliotheek, de eigen organisatie (gemeentelijke voorzieningen) en cultuureducatie voor volwassenen. Voor bezuinigingen op cultuurparticipatie geldt dat gemeenten en provincies pas vanaf 2013 gaan bezuinigen op subsidies die nu gegeven worden in het kader van het Programma Cultuurparticipatie (Bogaart et al 2011). Bezuinigingen op cultuurparticipatie kunnen in de komende jaren dus nog oplopen.

3.3

Bezuinigingsmogelijkheden cultureel erfgoed Musea, oudheidkundige verenigingen, monumenten, erfgoededucatie, archieven en archeologie vormen de onderdelen van het cultureel erfgoed binnen het beleidsterrein kunst en cultuur. Gemeenten hebben hierop slechts beperkte wettelijke taken. Deze concentreren zich rond rijks- en gemeentelijke monumenten, archieven en archeologie (hoofdstuk 2). De meeste beleidsvrijheid hebben gemeenten om te bezuinigen op gemeentelijk monumentenbeleid en subsidies aan instellingen. De VNG en BMC (VNG 2010) geven aan dat gemeenten in dit autonome deel van het cultureel erfgoedbeleid eigenlijk maar twee opties hebben: minimaliseer het beleid of benut het beleid voor bepaling van de uitstraling van de gemeente. Dit

6

Hieronder vallen ook alle aspecten van cultureel erfgoed.




laatste kan bestaan uit een planning voor de bescherming, instandhouding en benutting van cultureel erfgoed voor de lange termijn. Cultureel erfgoed wordt dan expliciet opgenomen in structuurvisies en bestemmingsplannen. De visie op erfgoed kan worden opgenomen in een integrale stadsvisie en een erfgoedbeleidskader. Zo’n integrale beleidskader levert gemeenten tijdswinst op omdat de processen binnen de verschillende beleidsterreinen beter op elkaar afgestemd kunnen worden. Het vooraf opstellen van de cultuurhistorische paragrafen bij bestemmingsplannen is kostenbesparend, omdat in de afweging al meerdere processen op elkaar kunnen worden afgestemd. Opbrengsten en investeringen in het erfgoedbeleid betalen zich met name uit in de toerismesector en de aantrekkelijkheid van de woonomgeving en daarmee de waarde van het vastgoed (VNG 2010).

3.4

Verschillen tussen gemeenten in Nederland De belangrijkste reden die gemeenten geven waarom bezuinigd wordt op cultuur, is de reden dat nu eenmaal bezuinigd moet worden door de dalende inkomsten vanuit het Rijk (Bogaart et al 2011). Aangezien kunst en cultuur voor een groot deel een autonome taak van gemeenten is, is het eenvoudiger hierop te bezuinigen dan op wettelijke taken. In de meeste gemeenten worden de bezuinigingen gefaseerd doorgevoerd. Dit betekent in de meeste gevallen dat de bezuinigingen in de komende jaren oplopen. Naast deze reden geven gemeenten de volgende overwegingen voor bezuinigingen: • organisaties samen laten werken zodat ze met minder subsidie toekunnen; • kunst en cultuur valt onder de eigen verantwoordelijkheid van burgers; • cultuur heeft een lage prioriteit. (Bogaart et al 2011) Er zijn verschillen tussen de keuzen die gemeenten maken waar te nemen. Zo’n 60% van de gemeenten geeft aan op specifieke sectoren binnen kunst en cultuur te bezuinigen of verschillende kortingspercentages te gebruiken. 15% geeft aan dat op alle sectoren in dezelfde mate wordt bezuinigd (Bogaart et al 2011). Gemeenten met een zwakke of matige sociale infrastructuur, bezuinigen het meest op kunst en cultuur (Allers et al 2010). Een zwakke sociale infrastructuur houdt in dat gemeenten weinig formele en informele voorzieningen en arrangementen hebben op gebieden als jeugd, sport, cultuur en vrijwilligersbeleid (Roes 2002). Het is te verwachten dat deze gemeenten ervoor kiezen om het cultuurbeleid zo veel mogelijk te minimaliseren. Ze bezuinigen fors op de toch al beperkte voorzieningen.



3.5


Beleidskeuzen en strategieën in Zuid-Holland Tabel 1

Overzicht bezuinigingen en investeringen Zuid-Hollandse gemeenten (<90.000 inwoners) op basis van programmabegrotingen 201 2-201 5

gemeenten die investeren -

albrandswaard binnenmaas goedereede leerdam lisse middelharnis noordwijk schoonhoven

gemeenten die niet bezuinigen -

alblasserdam bergambacht bernisse bodegravenreeuwijk brielle capelle a/d ijssel cromstrijen dirksland hardinxveldgiessendam hellevoetsluis hendrik-idoambacht krimpen a/d ijssel lansingerland nederlek noordwijkerhout oegstgeest oostflakkee papendrecht ridderkerk schiedam zwijndrecht

gemeenten die investeren en bezuinigen -

alphen a/d rijn boskoop gouda midden-delfland sliedrecht vlist voorschoten

gemeenten die bezuinigen -

barendrecht giessenlanden gorinchem hillegom kaag en braassem katwijk korendijk leidschendamvoorburg maassluis molenwaard1 oud-beijerland ouderkerk pijnacker-nootdorp rijnwoude rijswijk teylingen vlaardingen waddinxveen wassenaar westland westvoorne zederik zoetermeer

onbekend

-

leiderdorp nieuwkoop spijkenisse strijen zuidplas

1

Graafstroom, Liesveld en Nieuw-Lekkerland fuseren per 1 januari 201 3 tot de gemeente Molenwaard. bron: Gemeentelijke programmeringen 201 2-201 5

Van de Zuid-Hollandse gemeenten met minder dan 90.000 inwoners zijn in een quick scan de programmabegrotingen 2012-2015 onderzocht. Daarbij is steeds gekeken naar bezuinigingen op het autonome deel van het erfgoedbeleid: gemeentelijk monumentenbeleid en subsidies voor musea en oudheidkundige instellingen. De analyse van de programmabegrotingen van de Zuid-Hollandse gemeenten levert voor een groot gedeelte dezelfde resultaten op als in de eerdere onderzoeken. Het aantal gemeenten dat niet bezuinigt op erfgoedbeleid is groter dan het aantal gemeenten dat helemaal niet bezuinigt op kunst en cultuur. Daarvan bezuinigen sommige gemeenten alleen op specifieke sectoren binnen het erfgoedbeleid, bijvoorbeeld alleen op de subsidie voor het museum, maar niet op het monumentenbeleid. Gemeenten die investeringen doen (in een bepaalde sector van erfgoedbeleid), geven allemaal aan dat cultureel erfgoed een speerpunt is in hun beleid. Voor een groot deel zijn dit gemeenten waar toerisme een belangrijke economische sector is, bijvoorbeeld de gemeenten op GoereeOverflakkee en Voorne-Putten. Het lijkt erop dat als gemeenten - ook al hebben ze een relatief laag voorzieningenniveau op het gebied van cultuur (http://www.ris-zh.nl) - investeren in cultureel erfgoed als het veel oplevert in het kader van toerisme. Gemeenten die ook investeren zijn grotere (stedelijke) gemeenten als Leerdam en Gouda. Dit ondersteunt de uitkomst van het onderzoek van Allers en Hoeben (2010) dat uitgaven in ge12 Tympaan Instituut - Postbus 93010 - 2509 AA Den Haag - tel 070 3371000 - fax 070 3371010 - [email protected]



meenten met sterke stedelijkheid en een sterke regionale functie minder sterk dalen. Tot slot is een aantal gemeenten bezig met het opzetten van gemeentelijk monumenten en erfgoedbeleid om te kunnen voldoen aan de nieuwe voorwaarden Modernisering Monumentenbeleid, met name als het gaat om de verplichting de cultuurhistorische waarden te kunnen aangeven in ruimtelijke plannen. Dit zijn vooral gemeenten die tot voor kort geen autonoom beleid rond cultureel erfgoed voerden. Gemeenten die niet bezuinigen zijn, ten eerste, gemeenten waarbij erfgoed een speerpunt is. Zij geven aan dat bewust niet bezuinigd wordt op erfgoed. Ten tweede bezuinigt een relatief groot aantal gemeenten niet op erfgoed omdat ze nauwelijks autonoom beleid voeren op het gebied van cultureel erfgoed, waardoor ze ook niet kunnen bezuinigen. Een aantal van deze gemeenten is wel van plan om in 2012 te kijken of het noodzakelijk is om beleid te ontwikkelen (onder andere Ridderkerk en Krimpen aan den IJssel), in het kader van de wijzigingen rond monumentenbeleid, waardoor ze in de toekomst mogelijk wel gaan investeren. Gemeenten die bezuinigen op cultureel erfgoed in Zuid-Holland doen dat op dezelfde manieren als in een eerder onderzoek is geconstateerd. Ze bezuinigen evenveel op alle sectoren (kaasschaaf), ze bezuinigen op bepaalde sectoren of ze bezuinigen op alle sectoren, maar niet met dezelfde percentages. Het meest duidelijk zijn de kortingen op of het afschaffen van de monumentensubsidie en het korten op subsidies van musea en erfgoedinstellingen. In het algemeen komt een korting op de subsidies vaker voor dan het korten of afschaffen van het monumentenbeleid. Gemeenten die aangeven dat cultuurhistorie een speerpunt is, korten niet op het monumentenbeleid. Een aantal van deze gemeenten geeft wel minder subsidie aan instellingen rond cultureel erfgoed.



4 Strategieën van erfgoedinstellingen en gemeenten

4

Strategieën van erfgoedinstellingen en gemeenten

4.1

Inleiding In dit hoofdstuk wordt in paragraaf 4.2 ingegaan op de strategieën die erfgoedinstellingen hanteren om de bezuinigingen die hun organisatie treffen het hoofd te kunnen bieden. Paragraaf 4.3 beschrijft de strategieën van gemeenten om erfgoed betaalbaar te houden.

4.2

Strategieën van erfgoedinstellingen

4.2.1

Inleiding In deze paragraaf wordt ingegaan op strategieën van erfgoedinstellingen om hun organisatie in tijden van bezuinigingen overeind te houden. De volgende onderwerpen komen aan de orde: • de financiële relatie van de instelling met de gemeente (subparagraaf 4.2.2); • de wijze van bezuinigen en het effect van de bezuinigingen (subparagraaf 4.2.3); • acties om bezuinigingen tegen te gaan (subparagraaf 4.2.4); • maatregelen om de bezuinigingen op te vangen (subparagraaf 4.2.5); • andere ontwikkelingen die van invloed zijn op het budget van erfgoedinstellingen (subparagraaf 4.2.6).

4.2.2

Financiële relatie met de gemeente Erfgoedinstellingen hebben verschillende financiële relaties met gemeenten. Het type relatie heeft invloed op de mogelijkheden die erfgoedinstellingen hebben om te reageren op de bezuinigingen. Zo is het voor gemeentelijke instellingen juridisch moeilijker om via andere bronnen geld binnen te krijgen. Van de tien instellingen in de inventarisatie zijn er vijf onderdeel van de gemeente. Dit wil zeggen dat ze een dienst of een onderdeel van een gemeentelijke dienst zijn. Het gaat hierbij om twee afdelingen monumentenzorg, twee musea en een archief, dat onderdeel is van een gemeenschappelijk regeling van meerdere gemeenten. Vier instellingen krijgen een subsidie van de gemeente. Dit zijn twee musea en twee verenigingen rondom erfgoed. Verder krijgen twee instellingen een onderkomen van de gemeente. Dat wil zeggen dat de huur wordt betaald of dat gehuurd wordt via een voordelige regeling. Op basis van de interviews is een overzicht gemaakt van typen financiële relaties die erfgoedinstellingen met de gemeente hebben. Dit overzicht is weergegeven in tabel 2.



Tabel 2

Type erfgoedinstelling en financiële relatie met gemeente onderdeel van gemeente

afdeling monumentenzorg

2

museum

2

streekarchief

1

erfgoedvereniging totaal 1


5

subsidie van gemeente

onderkomen (deels) betaald door gemeente

totaal

2 2

1

5 1

2

1

3

4

2

111

Een erfgoedvereniging krijgt zowel subsidie als een onderkomen van de gemeente, waardoor het totaal aantal relaties uitkomt op 11.

Eén erfgoedinstelling heeft gevraagd om de gegeven informatie vertrouwelijk te behandelen. Om deze reden worden de erfgoedinstellingen niet bij naam genoemd.

4.2.3

Wijze en effecten van de bezuinigingen De bezuinigingen op erfgoed maken deel uit van een algemene bezuinigingsronde bij gemeenten. In een bezuinigingstraject is het voor een gemeente niet mogelijk om wettelijke taken ten aanzien van de monumentenzorg, zoals beschreven in subparagraaf 2.2.3, te schrappen. Wel kan gekeken worden naar het niveau en de kosten van de uitvoering van deze taken. Bezuiniging op monumenten die door de gemeente zijn aangewezen is wel mogelijk. Het in stand houden van een museum of erfgoedinstelling is ook geen wettelijke verplichting en de subsidie daarvoor kan daarom eveneens worden verminderd.

Afdelingen monumentenzorg Bij de twee geïnterviewde afdelingen monumentenzorg wordt verschillend bezuinigd. Bij één gemeente is het budget enkele jaren geleden met 58% gekort. Doordat gebruikgemaakt kon worden van de post overig in de algemene subsidieverordening 7 konden de activiteiten worden voortgezet. Nu dit ‘potje’ leeg is zal het monumentenbeleid worden versoberd. De plannen zijn nog niet definitief. Onder andere wordt gedacht aan het terugbrengen van het aantal gemeentelijk monumenten, het beperken van de bescherming van de gemeentelijke monumenten (bijvoorbeeld alleen nog het exterieur), het versimpelen van regels en procedures en samenvoeging van de welstands- en de monumentencommissie. Doelstelling van de versobering is ook om de hinder en/of kosten voor eigenaren van monumenten te verminderen. Bij de andere gemeente krijgen eigenaren van monumenten (zowel rijks- als gemeentelijke monumenten) door de bezuiniging geen tegemoetkoming meer voor het onderhoud van hun monument. Verder zal de Open Monumentendag om het jaar plaats vinden in plaats van ieder jaar. Wel blijft geld beschikbaar voor onderhoud van kunst in de openbare ruimte, gedenkmonumenten en de archeologische werkgroep.

Musea Bij de twee musea die deel uitmaken van de gemeentelijke organisatie is het nog onzeker hoeveel bezuinigd gaat worden. Na protest heeft de gemeente besloten de voorgenomen bezuinigingen nog eens nader te bekijken. Eén gemeente had het voornemen het museum vanaf 2012

7

De algemene subsidieverordening is een raamwerk waarin globaal staat aan welke activiteiten de gemeente subsidie geeft.




per jaar € 20.000,00 minder te geven. De gemeenteraad laat echter eerst door een extern bureau onderzoeken of organisaties/taken van de culturele instellingen/voorzieningen in de gemeente kunnen worden geclusterd. Bij de andere gemeente zou in eerste instantie helemaal geen geld meer beschikbaar zijn voor het museum. Dit besluit zou in feite sluiting van het museum betekenen. Na protest heeft de verantwoordelijke wethouder een werkgroep geformeerd die naar de voorgenomen bezuiniging en een mogelijke nieuwe opzet van het museum heeft gekeken. Deze werkgroep heeft geadviseerd over een periode van vijf jaar de subsidie terug te brengen van € 150.000,00 naar € 65.000,00 per jaar. De rest van de begroting zou uit sponsorgelden moeten komen. Dit advies wordt voorgelegd aan B en W en de gemeenteraad. Najaar 2012 wordt een definitief besluit genomen. Bij een van de twee musea die subsidie krijgen van de gemeente is de voorgenomen bezuiniging teruggebracht van 20 naar 10%. De gemeente was vatbaar voor het argument dat het museum een ‘uithangbord’ is voor de gemeente. Het grootste deel van de inkomsten van het museum komt uit fondsen. De bezuiniging heeft daarom weinig invloed op de begroting van het museum. Voor het andere museum dat subsidie van de gemeente krijgt, is de bezuiniging ingrijpender. De gemeente wil stapsgewijs de subsidie voor het museum afbouwen. In totaal komt dat op een korting van 40%. Het bedrag dat overblijft, gaat dan grotendeels op aan huisvestingskosten. Voor de collectie, activiteiten en personeel blijft dan nauwelijks geld over. Tot slot is er een museum dat geen subsidie krijgt van de gemeente, maar dat wel wordt geconfronteerd met een flinke huurverhoging. De gemeente heeft namelijk het voornemen alle panden van de gemeente kostendekkend te verhuren. Hiervoor wordt per pand bekeken wat de kosten zijn en die worden vervolgens doorberekend aan de huurder. Het voornemen is twee jaar geleden bekendgemaakt en zal per 1 januari 2014 ingaan. Sindsdien is het bestuur van het museum met de gemeente aan het overleggen over de huurverhoging. Als voor 2014 geen oplossing wordt gevonden, zal het museum de collectie weghalen en elders onderbrengen.

Streekarchief In de inventarisatie is één streekarchief meegenomen dat de archieven van verschillende gemeenten beheert. Vanaf 2012 is het totale budget van het archief met 5% gekort. Het archief kan de korting opvangen doordat een medewerker op eigen initiatief acht uur per week minder is gaan werken. Daarnaast zijn de kosten verbonden aan uitvoering en beheer naar beneden bijgesteld. In de praktijk betekent dit dat het langer duurt voor stukken gerestaureerd en/of gearchiveerd zijn. Verder is het archief nu twee werkdagen per week gesloten voor publiek en is de avondopenstelling verschoven van eenmaal in de week naar eenmaal per maand. De dienstverlening aan het publiek is dus minder geworden. Op de tijden dat het archief is geopend voor het publiek is het merkbaar drukker geworden. De studiezaalmedewerkers hebben daardoor minder tijd om andere werkzaamheden (naast het begeleiden van het publiek) te verrichten.

Erfgoedvereniging In de inventarisatie zijn verder twee erfgoedverenigingen opgenomen. Het gaat hierbij om een instelling voor de bescherming van molens (Molenstichting) en een instelling die een oudheidkamer beheert en daarnaast verschillende historische activiteiten voor de gemeente uitvoert, bijvoorbeeld op het gebied van archeologie. De subsidie van de Molenstichting komt nu voor 60% van de Rijksoverheid, voor 30% van de provincie en voor de overige 10% van de gemeenten in het werkgebied. Verder zijn er op kleine schaal sponsoren en donateurs. De Molenstichting heeft (nog) niet officieel gehoord dat de 16 Tympaan Instituut - Postbus 93010 - 2509 AA Den Haag - tel 070 3371000 - fax 070 3371010 - [email protected]



gemeenten willen gaan korten op de subsidie. Sommige gemeenten hebben het voornemen van een aanpassing al wel laten doorschemeren. Het effect zou zijn dat er minder geld is voor het behoud van de molens. Dit brengt de instandhouding van de molens in gevaar. Hoe een eventuele bezuiniging uitpakt hangt af van de hoogte van de andere inkomsten. De instelling die de oudheidkamer beheert, krijgt van de gemeente een zogenaamde waarderingssubsidie voor het uitvoeren van activiteiten. De hoogte hangt af van de soort activiteit. Deze subsidie wordt na 2012 stopgezet. De historische collectie kreeg gratis onderdak. Deze accommodatie is niet langer beschikbaar. Voor een nieuwe huisvesting moet de oudheidkamer € 1.500,00 per jaar gaan betalen. Het uiteindelijke effect van de bezuinigingen is nog niet duidelijk. Wellicht wordt besloten om geen activiteiten meer voor de gemeente uit te voeren.

4.2.4

Acties om bezuinigingen tegen te gaan Van de tien geïnterviewde instellingen hebben er zes bij de gemeente protest aangetekend tegen de bezuinigingen. Vier instellingen hebben dit in samenwerking met een derde partij, zoals een ‘Vereniging Vrienden van het Museum’, gedaan. In één geval heeft het bezwaar tot resultaat geleid: de voorgenomen korting op de subsidie is teruggebracht van 20 naar 10%. In twee gevallen heeft het protest tot gevolg gehad dat de gemeente de bezuinigingen nog eens tegen het licht houdt. Bij de overige drie instellingen is nog niet duidelijk wat het effect van het aangetekende bezwaar is. Het bestuur van het streekarchief heeft aan de betrokken gemeenten aangegeven dat niet opnieuw bezuinigd kan worden, omdat dit de wettelijke taken en de dienstverlening te veel zal aantasten. Bij de twee afdelingen monumentenzorg is niet helemaal duidelijk of en hoe vanuit de ambtelijke organisatie is gereageerd op de bezuinigingen. De Molenstichting heeft nog geen actie ondernomen, omdat de bezuiniging nog niet officieel is meegedeeld door de betrokken gemeenten. De Nederlandse Museumvereniging heeft het Meldpunt Bezuinigingen ingesteld (http://www.meldpuntbezuinigingen.nl). Het steunpunt geeft informatie over de bezuinigingen op musea en steunt musea in hun strijd tegen kortingen. Op de website zijn tips en advies bijeengebracht om de bezuinigingen tegen te gaan. Zo wordt geadviseerd een alternatief kostenplaatje te laten zien. Overheden denken met bezuinigingen geld te besparen, maar grote bezuinigingen brengen ook grote kosten met zich mee. Bijvoorbeeld het afkopen van personeel en het onderbrengen van de collectie op een andere plek. Verder wordt onder andere geadviseerd om de maatschappelijke kosten/baten inzichtelijk te maken. Het onderzoeksbureau Atlas voor Gemeenten becijfert in De schat van de stad (http://www.museumvereniging.nl) dat de maatschappelijke waarde van musea in euro's even groot is als het jaarlijkse subsidiebedrag dat overheden aan musea besteden. De sterke relatie tussen overheid en museumsector geeft dus een groot en veelzijdig maatschappelijk rendement.

4.2.5

Maatregelen om de bezuinigingen op te vangen Als oplossing om de gevolgen van de bezuinigingen op te vangen, denken drie musea onder andere aan sponsoring. Eén museum heeft voor de opzet van tentoonstellingen in het verleden al met succes gebruikgemaakt van sponsoren. De andere twee musea hebben daar nog geen ervaring mee. De directeur van één van deze musea geeft aan wel kansen te zien, maar geen wonderen te verwachten. Een ander museum geeft aan dat men geen sponsoren wil, omdat de gemeente dan denkt dat de instelling minder subsidie nodig heeft. 17 Tympaan Instituut - Postbus 93010 - 2509 AA Den Haag - tel 070 3371000 - fax 070 3371010 - [email protected]



Twee musea hebben onderzocht of samengewerkt kan worden met een andere erfgoedinstelling. In beide gevallen bleken de mogelijkheden beperkt, omdat de doelstellingen en organisatiestructuur te verschillend zijn. De andere twee musea willen nog gaan kijken wat de mogelijkheden van samenwerking zijn. Het ene museum denkt daarbij aan een intensievere samenwerking met het onderwijs. Een andere wil onderzoeken of samengewerkt kan worden met een lokale historische vereniging. Het voordeel van een dergelijke samenwerking is dat een vereniging geld kan krijgen uit sommige fondsen en het museum als gemeentelijke organisatie niet. Verhuur van ruimte wordt door drie musea genoemd als mogelijkheid om de bezuiniging op te vangen. De ruimte van het museum zou bijvoorbeeld gebruikt kunnen worden als trouwlocatie of als ontvangstruimte voor het bedrijfsleven. Ervaring met verhuur is nog niet opgedaan. Eén museum geeft expliciet aan dat verhuur van ruimte alleen nooit voldoende geld kan opleveren. Een ander museum wil bekijken of het museum door kan gaan als een cultuurplatform waar kunstenaarsverenigingen en andere partners die getroffen zijn door bezuinigingen, gebruik kunnen maken van het museum en de faciliteiten om tentoonstellingen en activiteiten te organiseren. Verder wil een museum bekijken hoe naar een meer bedrijfsmatige opzet kan worden gezocht. Wellicht wordt daarbij de hulp ingeroepen van de plaatselijke ondernemingsvereniging. Een van de historische verenigingen geeft aan dat de begunstigers is gevraagd om hun donatie te verhogen. Dit hebben de meesten ook gedaan. Daarnaast wordt een folder gemaakt om nieuwe begunstigers te krijgen. Bij de afdelingen monumentenzorg en het streekarchief is, voor zover bekend, niet naar een oplossing gezocht om op een andere manier inkomsten te krijgen. ‘De tering wordt naar de nering gezet’, ofwel de uitgaven worden aan de inkomsten aangepast. In één gemeente zijn de monumenteigenaren wel gewezen op het bestaan van fondsen voor financiële steun: het Besluit rijkssubsidiëring instandhouding monumenten voor rijksmonumenten 8 en het Cultuurfonds voor Monumenten voor gemeentelijke monumenten. De betrokken gemeenten helpen of denken niet actief mee bij oplossingen. In een paar gevallen komt naar voren dat het contact met de ambtenaren beter is dan met de wethouders en de gemeenteraad. Eén respondent merkt op dat de politiek nogal koud reageert en aangeeft dat het museum zelf met beleid moet komen om het museum in stand te houden. Op de website van het Meldpunt Bezuinigingen worden ook voorbeelden gegeven van oplossingen om de bezuinigingen op te vangen. Op de website is te lezen dat MuseumgoudA in Gouda geconfronteerd is met een grote bezuiniging. Als oplossing sloten MuseumgoudA en de gemeente een overeenkomst. De gemeente neemt schulden uit het verleden over en het museum kreeg toestemming om het schilderij ‘The Schoolboys’ van Marlene Dumas (gemeentelijk bezit) te verkopen. De opbrengst kan zij geheel besteden aan collectiebeheer. Met deze verkoop is het museum uit de gevarenzone. De veiling van dit schilderij leidde echter tot grote ophef in de museumwereld. De angst bestaat dat een precedent is geschapen, waardoor vaker onderdelen van de collecties te gelde gemaakt kunnen worden. Dat zou niet alleen aantrekkelijk kunnen zijn voor directeuren van musea, maar ook voor bijvoorbeeld wethouders van financiën. De Collectie Nederland - de verzamelingen van alle musea bij elkaar - zou zo bedreigd worden 9.

8 9

Deze regeling geldt niet voor woonhuizen, maar is bedoeld voor niet-rendabele monumenten. Harmen Bockma, Marlene Dumas is ontzet over stiekeme veiling door Gouds museum. De Volkskrant 2 september 2011.




Crowdfunding is een alternatieve wijze om een project te financieren en is ook in de culturele sector in opkomst. Crowdfunding heeft geen financiële intermediairs, maar zorgt voor direct contact tussen investeerders en ondernemers. Om het benodigde kapitaal voor een project te verwerven biedt de ondernemer het project aan op een platform op internet en vermeldt het benodigde bedrag erbij. Op deze manier kan iedereen via deze website investeren in het project. Particulieren en bedrijven investeren een klein bedrag en deze kleine investeringen bij elkaar financieren het project volledig. Een voorbeeld hiervan is de wijze waarop financiering wordt gezocht voor het behoud van het Schooltje van Dik Trom (http://www.monumenten.nl) in Etersheim.

4.2.6

Andere ontwikkelingen van invloed op budget Aan de instellingen is gevraagd of er andere ontwikkelingen zijn die van invloed kunnen zijn op hun begroting. Een aantal instellingen geeft aan dat de gemeente ook incidentele subsidies aan cultuur heeft afgeschaft, waardoor er minder bewegingsruimte is voor verbindende activiteiten op het gebied van cultuur. Twee instellingen geven aan dat hun begunstigersbestand vergrijsd is, waardoor het extra belangrijk is dat er nieuwe aanwas komt. Eén museum geeft aan dat door de bezuinigingen het kwaliteitsniveau naar beneden kan gaan. Het is voor het museum belangrijk dat het keurmerk van ‘geregistreerd museum’ behouden blijft; kwaliteit is daarbij van groot belang. Verlies van het keurmerk kan tot gevolg hebben dat minder gemakkelijk sponsoren en met name subsidies kunnen worden verworven. Ook het verkrijgen van bruiklenen wordt dan problematisch.

4.3

Strategieën van gemeenten

4.3.1

Inleiding Uitgaande van de inventarisatie van COELO en de gegevens van de DSP-groep is bij een aantal gemeenten ervan uitgegaan dat zij niet bezuinigen op cultureel erfgoed. Bij de bestudering van de gemeentelijke programmabegrotingen en het houden van telefonische interviews met gemeenten bleek dat sommige van deze gemeenten wel degelijk bezuinigen op cultureel erfgoed. Dit komt hieronder aan de orde.

4.3.2

Beleidskeuzen rond erfgoed Twee gemeenten investeren in erfgoedbeleid. Capelle aan den IJssel geeft aan dat het budget dat de gemeente voor cultureel erfgoed heeft mogelijk nog iets wordt verhoogd doordat er extra monumenten zijn aangewezen. Hierdoor gaat de gemeente meer besteden aan monumenten. In Leerdam wordt extra geïnvesteerd omdat het versterken van de culturele as als speerpunt van economisch beleid in de gemeente is neergezet. De gemeente wil attracties (zoals bijvoorbeeld het Nationaal Glasmuseum) beter onderhouden en aan elkaar koppelen, wat een gunstig effect heeft op de economie van de gemeente. Er zijn vijf gemeenten die stellen dat hun budget voor cultureel erfgoed voor 2012 gelijk blijft ten opzichte van 2011 (Brielle, Goedereede, Hardinxveld-Giessendam, Krimpen aan den IJssel en Maassluis). In de regel wordt hiermee bedoeld dat het gemeentelijke deel (monumenten- en archeologiebeleid) in stand wordt gehouden. Eventuele bezuinigingen op subsidies op culturele instellingen waren bij de contactpersonen van de gemeenten niet altijd bekend.




In Brielle is in het verleden een programma voor erfgoededucatie afgesproken. Dit was beëindigd, maar is inmiddels verlengd en structureel geworden. In Krimpen aan den IJssel is in een eerder stadium geld gereserveerd voor het opzetten van een gemeentelijk monumenten- en archeologiebeleid en daar wordt niet op bezuinigd. In drie gemeenten (Binnenmaas, Lisse en Voorschoten) wordt wel bezuinigd op cultureel erfgoed. In Binnenmaas neemt het aantal monumenten in 2012 toe tot 45. In 2011 was er nog € 85.000,00 beschikbaar voor monumenten, in 2012 wordt een subsidieplafond ingesteld van € 50.000,00. Voor de overige erfgoedsectoren, waaronder de Stichting Molens Binnenmaas, geldt dat er in 2012 en 2013 10% wordt bezuinigd en in 2014 en 2015 20% (ten opzichte van 2011). In Lisse wordt op alle gebieden van cultuur, dus ook op cultureel erfgoed, 5% bezuinigd. De subsidies voor monumenten en het onderhoud van panden blijven gelijk, maar de subsidies aan culturele instellingen (zoals ’t Huys Dever) wordt met 5% verminderd. In Voorschoten is in het raadsprogramma 2010-2014 vermeld dat er structureel minder kosten gemaakt moeten worden voor de inhuur van derden. Voor cultureel erfgoed zijn de posten advieskosten en inhuur van derden daardoor naar beneden bijgesteld. Afgezien van de eerdergenoemde hogere uitgaven voor extra monumenten in Capelle aan den IJssel en de versterking van de culturele as in Leerdam zijn er geen erfgoedsectoren waar gemeenten voornemens zijn extra geld aan te besteden.

4.3.3

Strategieën van gemeenten om erfgoed betaalbaar te houden Aan de gemeenten is gevraagd waarom zij niet bezuinigen op cultureel erfgoed. Sommige gemeenten (Capelle aan den IJssel en Goedereede) wijzen op het vaste uitgavenpatroon van cultureel erfgoed, vooral voor de monumenten. Er zijn geen openeinderegelingen. Er is een bepaald budget en dat is leidend voor de uitgaven. Omdat het budget voor erfgoed in de regel vrij bescheiden is, leidt een bezuiniging al snel tot de vraag of je door moet gaan met het monumentenbeleid. De gemeenten vinden erfgoed echter de moeite waard om te behouden en hebben er dus iets voor over om het budget hiervoor te bewaken. Binnenmaas, Brielle en Lisse willen de uitgaven goed tegen het licht houden. Er wordt scherp gekeken naar wat een gemeente moet betalen en wat een eigenaar of een organisatie zelf kan betalen. Brielle wijst erop dat monumenten particulier bezit zijn. Brielle en Lisse wijzen op het belang om culturele instellingen in stand te houden (zoals het historisch museum Den Briel en kasteel Keukenhof). Cultureel erfgoed heeft een vrij hoge prioriteit en er wordt niet snel op bezuinigd. In Brielle is cultureel erfgoed een speerpunt in de city marketing van de gemeente. Binnenmaas oriënteert zich nog hoe om te gaan met de MoMo. Er moet nog gekeken worden hoe nieuwe middelen vanuit de MoMo kunnen worden gebruikt om cultureel erfgoed te waarborgen. Maassluis kan cultureel erfgoed (mede) betaalbaar houden door naast het verstrekken van subsidies ook een adviserende rol aan te nemen. De gemeente informeert eigenaren van monumenten, is behulpzaam bij het aanvragen van vergunningen en kan mensen onder meer verwijzen naar instanties waar ze (bijvoorbeeld) een goedkope lening kunnen afsluiten. In Leerdam is een link gelegd met de toeristische en recreatieve sector door een culturele as te creëren. De aandacht voor historische en cultuurhistorische attracties en het aantrekkelijker maken van de binnenstad gaan hierbij hand in hand met een langer verblijf van bezoekers aan de gemeente. Voorschoten heeft cultureel erfgoed betaalbaar gehouden door minder derden in te huren. Daarnaast wordt er meer bijgedragen door de gemeenten Leidschendam-Voorburg en Wassenaar aan een medewerker archeologie. 20 Tympaan Instituut - Postbus 93010 - 2509 AA Den Haag - tel 070 3371000 - fax 070 3371010 - [email protected]



De gemeenten maken weinig onderscheid tussen de verschillende erfgoedsectoren. Als er bezuinigd wordt, geldt dat meestal voor de verschillende sectoren van cultureel erfgoed. Ook wat betreft het betaalbaar houden van de uitgaven wordt er niet duidelijk naar sector gedifferentieerd.

4.3.4

Erfgoedbeleid na 2012 Hardinxveld-Giessendam geeft aan dat zeer waarschijnlijk bezuinigd gaat worden op subsidies voor restauraties. Binnenmaas en Lisse verwachten geen andere bezuinigingen op cultureel erfgoed dan de eerder genoemde bezuinigingen (subparagraaf 4.1.1). Brielle geeft aan dat er nog wel bezuinigingen in de gemeente verwacht worden op het gebied van cultuur, maar dat cultureel erfgoed hierbij zo veel mogelijk wordt ontzien omdat het belangrijk wordt gevonden. Een kanttekening hierbij is dat gemeenten afhankelijk zijn van wat er op landelijk en provinciaal niveau besloten wordt. Bezuinigingen van de Rijksoverheid hebben consequenties voor gemeenten. Capelle aan den IJssel, Maassluis en Voorschoten geven aan dat vooralsnog niets bekend is over eventuele (nieuwe) bezuinigingen. Capelle aan den IJssel maakt hierbij wel een duidelijke scheiding tussen de wettelijke en de niet-wettelijke taken. Op wettelijke verplichtingen, zoals die bijvoorbeeld voortvloeien uit de Monumentenwet, kan niet worden bezuinigd. Eventuele bezuinigingen treffen de niet-wettelijke taken. Op een vrijwillige taak als de bescherming van dorpsgezichten kan mogelijk bezuinigd worden. Voor Goedereede is het vanaf 2013 onzeker hoe het precies verder gaat wat betreft eventuele bezuinigingen. De huidige vier gemeenten op Goeree-Overflakkee vormen vanaf 2013 één gemeente, wat de nodige veranderingen met zich mee zal brengen. De effecten van deze herindeling voor cultureel erfgoed zijn vooralsnog lastig in te schatten.

4.3.5

Ontwikkelingen in de gemeenten Aan de gemeenten is gevraagd of zij nog ontwikkelingen in hun gemeente zien die van invloed kunnen zijn op de hoogte van het budget voor cultureel erfgoed. Binnenmaas hoopt dat het Prins Bernhard Fonds meer mogelijkheden gaat bieden voor eigenaren van monumenten. Brielle geeft aan dat er in 2013 driehonderd jaar vestingwerken gevierd kan worden. Indien het college van B en W ermee instemt is er budget voor. Hierbij is het van belang dat blijvend aandacht aan de vestingwerken besteed kan worden. Goedereede wil op de ingeslagen weg doorgaan, al zal er in de toekomst wat nadrukkelijker gekeken worden naar de geldstromen. Er zal met name sprake zijn van efficiencykwesties. Capelle aan den IJssel, Lisse, Maassluis en Voorschoten zien op korte termijn geen ontwikkelingen in de gemeente die van invloed zijn op de hoogte van het budget voor cultureel erfgoed.

4.3.6

Belang van cultureel erfgoed De gemeenten vinden cultureel erfgoed van belang, al worden daar niet altijd specifieke redenen voor genoemd. In de regel wordt verwezen naar het belang van bewustwording voor het waardevolle erfgoed dat langer of korter geleden is ontstaan. Dit belang wordt soms (zoals door Binnenmaas en Lisse) geïllustreerd door te wijzen op de monumenten die er de komende tijd (bij)komen of het feit dat er in de gemeente veel cultuurhistorie is te vinden (zoals in Goedereede en Maasluis). Binnenmaas wijst erop dat in de gemeente meer draagvlak is voor cultureel erfgoed dan tien jaar geleden. Vermoedelijk heeft dit te maken met de landelijke aandacht voor




het onderwerp. Mogelijk speelt hierin ook de historische traditie en de ‘ouderdom’ van de gemeente een rol. Het belang dat aan cultureel erfgoed wordt gehecht heeft een esthetische kant (‘het is mooi’), een identiteitskant (‘het is kenmerkend voor de streek of omgeving’), maar daarnaast soms ook duidelijk een economische kant omdat het toeristen en bezoekers aantrekt. Ook is cultureel erfgoed een bron van informatie over het leven en werken van mensen in het verleden.



5

Conclusies en aanbevelingen

5.1

Conclusies

5 Conclusies en aanbevelingen

Erfgoed wordt ontzien in het kabinetsbeleid en in het provinciale beleid Erfgoed heeft minder te vrezen van het huidige kabinetsbeleid dan andere vormen van cultuur zoals podiumkunsten en beeldende kunsten. Verklaringen voor het ontzien van erfgoed bij de bezuinigingen zijn de toenemende belangstelling van het publiek voor cultuurhistorie en het besef dat erfgoed een belangrijk middel is om de identiteit van Nederland (binnen Europa) te versterken. Daarnaast is Nederland voor de bescherming van het culturele erfgoed aan een aantal internationale verplichtingen gebonden, zoals de UNESCO-verdragen voor werelderfgoed en immaterieel erfgoed. Het provinciale beleid voor de komende cultuurplanperiode biedt kansen voor erfgoed, omdat het behoud van het cultureel (historisch) erfgoed (waaronder monumenten zoals molens en landgoederen, monumentale complexen zoals Kinderdijk en de Limes en de uitvoering van de wettelijke taken op het gebied van monumentenzorg en archeologie) speerpunt worden van provinciaal beleid. Extra taken door MoMo zorgen voor druk op het erfgoedbudget Door de modernisering van de monumentenzorg krijgen gemeenten taken erbij die extra kosten met zich meebrengen. Dit betreft taken op het gebied van borging van cultuurhistorische waarden in structuurvisies en bestemmingsplannen. De vergunningverlening wat betreft rijksmonumenten en toezicht en handhaving lagen al grotendeels bij de gemeenten, evenals de archeologische monumentenzorg. De gelden voor restauratie en onderhoud van rijksmonumenten loopt via belastingsaftrek en subsidie van rijksinstellingen. Hierin hebben gemeenten geen taak. Taakverzwaring gaat ten koste van het autonome cultuurbeleid De extra kosten die de taakverzwaring met zich meebrengt, gaan ten koste van het autonome beleid van de gemeenten rond musea en het gemeentelijke monumentenbeleid, zo blijkt uit dit onderzoek. Bij gemeenten die veel bezuinigen is dit een duidelijke keuze: cultureel erfgoed is geen speerpunt in hun gemeente. De gevolgen van de bezuinigingen zijn met name: • versobering van het gemeentelijke monumentenbeleid; • vermindering van het aantal publieksactiviteiten georganiseerd door erfgoedinstellingen/krappere openingstijden; • dreigend gevaar van sluiting van erfgoedinstellingen; • versobering/verkoop van collecties van erfgoedinstellingen. Soms wordt een bezuiniging door de gemeente op een verkapte manier doorgevoerd, bijvoorbeeld door huurprijzen te verhogen. Erfgoedinstellingen hebben geen duidelijk beeld van oplossingsrichtingen voor bezuinigingen Erfgoedinstellingen lijken nog geen duidelijke plannen te hebben voor het opvangen van de tekorten. Erfgoedinstellingen zijn ook somber over de mogelijkheden die er zijn voor samenwerking en alternatieve financieringsbronnen. Als instellingen goed kunnen beargumenteren waarom een bezuiniging niet wenselijk is, lijken gemeenten daar overigens wel gevoelig voor.



5 Conclusies en aanbevelingen

Verbinding met andere beleidssectoren zorgt voor investeringen op het gebied van erfgoed Gemeenten die aangeven niet op erfgoed te gaan bezuinigen, lijken vaak een wat beperkte taakopvatting te hebben als het gaat om erfgoedbeleid. Vaak blijkt dat ze niet op de wettelijke taken bezuinigen, maar dat wel in de autonome taken wordt gesnoeid. Gemeenten die daarentegen juist investeren in (specifieke) onderdelen van het cultureel erfgoed doen dit met name omdat cultureel erfgoed in deze gemeenten van belang is voor de toeristische sector of om aan de huidige verplichtingen te kunnen gaan voldoen in het kader van de MoMo. Deze keuzen komen overeen met de opties die gemeenten hebben voor het cultureel erfgoedbeleid: minimaliseer het of benut het voor de beeldbepaling van de gemeente.

5.2

Aanbevelingen Op basis van het onderzoek worden de volgende aanbevelingen aan het Erfgoedhuis ZuidHolland gedaan: • Breng bij gemeenten het belang van lokaal erfgoed onder de aandacht. Wijs hierbij ook op het belang van de verbinding met andere beleidssectoren, zoals economie en leefklimaat. Cultuurhistorie en de vrijetijdsindustrie hebben een steeds belangrijkere economische rol. Een goed onderhouden cultuurhistorische binnenstad trekt veel toeristen, omdat zo’n binnenstad een hoge belevingswaarde heeft. De aanwezigheid van erfgoed is ook van waarde als vestigingsfactor voor burgers en bedrijven (uit de creatieve sector) (Marlet 2009). • Benadruk in de contacten met gemeenten het belang van duidelijkheid voor erfgoedinstellingen over mogelijke bezuinigingen, de noodzaak daarvan en de wijze waarop bezuinigd zal worden. Pleit ervoor dat gemeenten samen met erfgoedinstellingen op zoek gaan naar het oplossen van knelpunten die ontstaan als gevolg van de bezuinigingen. • Laat aan instellingen zien dat protest tegen bezuinigingen succes kan hebben, maar maak ook duidelijk dat ze geen wonderen mogen verwachten. • Maak gemeenten duidelijk dat bezuinigen ook geld kost, bijvoorbeeld door het afkopen van personeel en het onderbrengen van de collectie op een andere plek. • Ondersteun gemeenten en erfgoedinstellingen door voorlichting te geven over mogelijke oplossingsrichtingen, bijvoorbeeld als het gaat om budgettering, samenwerking tussen erfgoedinstellingen en alternatieve financieringsbronnen als crowdfunding, sponsoring en subsidies van cultuurfondsen.



Literatuur

Literatuur Schriftelijke documentatie Allers MA, Hoeben C. Bezuinigingen en crisisbeheersing: Financiële plannen van gemeenten, 2010-2012. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen (COELO), 2010. Andersson Elffers Felix. Gemeenten MoMo-proof. Utrecht: Andersson Elffers Felix, 2010. Bogaart A, Horst A van der. Bezuinigingen van gemeenten en provincies op kunst en cultuur. Amsterdam: DSP-groep, 2011. Broek A van den, Haan J de, Huysmans F. Cultuurbewonderaars en cultuurbeoefenaars. Trends in cultuurparticipatie en mediagebruik. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, 2009. Broek A van den, Haan J de, Huysmans F. Cultuurminnaars en cultuurmijders: Trends in de belangstelling voor kunsten en cultureel erfgoed. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, 2005. Bockma H. Marlene Dumas is ontzet over stiekeme veiling door Gouds museum. Amsterdam: De Volkskrant, 2 september 2011. Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland. Zuid-Holland verbindt en geeft ruimte. Hoofdlijnenakkoord 2011-2015. Den Haag: provincie Zuid-Holland, 2011. Heide W van der, Jong FJ de, Ligtvoet-Janssen MGA. Dynamische dialogen volkscultuur. Een inventarisatie van good practices. Den Haag: Tympaan Instituut, 2012. Marlet G. De aantrekkelijke stad. Nijmegen: VOC, 2009. Marlet G, Poort J, Woerkens C van. De schat van de stad. Utrecht: Atlas voor gemeenten, 2011. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW). Meer dan kwaliteit: een nieuwe visie op cultuurbeleid. Den Haag: Ministerie van OCW, 2011. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW). Beleidsbrief Modernisering Monumentenzorg. Den Haag: Ministerie van OCW, 2009. Programmabegrotingen 2012-2015 van Zuid-Hollandse gemeenten, 2011. Ribbens K. Een eigentijds verleden. Alledaagse historische cultuur in Nederland 1945-2000. Hilversum: Verloren, 2002. Right marktonderzoek. Samenvatting Onderzoek naar de restauratiebehoefte bij eigenaren van gemeentelijke monumenten. Hoevelaken: Nationaal Restauratiefonds, 2011. Roes T. Sociale cohesie en sociale infrastructuur. Verkenning van beleidsmogelijkheden en bestuurlijke modellen. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, 2002. Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en BMC. Van bezuinigingen tot strategische heroriëntatie. Een discussieboek. Den Haag: VNG, 2010. Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). Factsheet Monumentenzorg en Archeologie. Den Haag: VNG, 2011.

Websites http://2008.cultuur.nl

Raad voor cultuur

http://www.erfgoedinspectie.nl

Erfgoedinspectie

http://www.meldpuntbezuinigingen.nl

Meldpunt Bezuinigingen

http://www.monumenten.nl

Rijksdienst van het Cultureel Erfgoed en Nationaal Restauratiefonds

http://www.museumvereniging.nl

Museumvereniging

http://www.ris-zh.nl

Regionaal Informatiesysteem Samenleving Zuid-Holland

http://www.wikipedia.nl

Wikipedia


Bezuinigingen op cultuur: bedreiging of kans voor erfgoed? kost € 8,90 en is onder vermelding van 0495 te bestellen bij het Tympaan Instituut

Bezuinigingen op cultuur: bedreiging of kans voor erfgoed? De gevolgen van gemeentelijke bezuinigingen op erfgoed in Zuid-Holland

Recommend Documents