jul. aug. sep. 06 Lucasx Industrieel erfgoed
Kunst en fabriek
Pionieren op een oud fabrieksterrein Over de betekenis van cultuur in industrieel erfgoed
De Nota Belvedere en een toenemende belangstelling voor het verleden leiden ertoe dat het Nederlands erfgoed wordt gekoesterd.
tekst: Nanda Janssen foto: Susanne Vorstman
Het Shell-terrein in Amsterdam Noord (links)
pag. 30
Het Shell-terrein wordt her ontwikkeld tot Overhoeks, met woningen, park en cultuur.
pag. 31
Industrieel erfgoed
Kunst en fabriek
Lucasx
jul. aug. sep. 06
Het Centrum voor Beeldende Kunst Utrecht (CBK) gaf met het project Gebakken! de aftrap om kunstenaars te betrekken bij de herbestemming van steenfabriek De Bosscherwaarden in Wijk bij Duurstede. Twaalf kunstenaars werden middels een studieop dracht uitgedaagd om over een nieuwe invulling van de fabriek na te denken en te onderzoe ken welke rol kunst daarin kan spelen. Het CBK gaf, geheel in de geest van de Nota Belvedere, als richtlijn dat er een verbinding tussen kunst, het landschap en de historie van de plek zou moe ten ontstaan. In februari 2006 presenteerden de kunstenaars hun voorstellen, die varieerden van een artist in residence of een kolossale bakstenen toegangs poort tot een trim-met-bakste nen-parcours. De voorstellen zijn gebundeld in de publicatie Gebakken! die in juni verscheen. Gesteund door deze publica tie hoopt het CBK draagvlak te creëren voor kunst op deze unieke locatie. Op het moment van schrijven gaan de gedachten uit naar een (expertise)centrum oftewel ‘International Brick Research Centre’. Een plek waar een relatie wordt gelegd tussen kunst, industrie en stedenbouw in workshops, discussieavonden, lezingen, publicaties en twee jaarlijkse presentaties. Voor het grote publiek zal één of twee keer per jaar een manifestatie plaats vinden. Zullen het CBK en de foto: Nanda Janssen
Wunderland Kalkar, pretpark in kerncentrale in Kalkar (Dld.)
pag. 32
1 Betrokken zijn eigenaar Utrechts Landschap, Provincie Utrecht, Erfgoedhuis Utrecht, Rijksdienst Monumen tenzorg. Een definitieve beslissing over de
fabriek wordt verwacht in december 2006. 2 Een eerder voorstel voor herbestemming van de steenfabriek, ‘Herbestemming steenfabriek ‘De
andere betrokken partijen erin slagen deze bijzondere combi natie van industrieel erfgoed, natuur en hedendaagse cultuur te verzilveren?1
Nota Belvedere De herbestemmingsplannen voor de steenfabriek zijn duide lijk geïnspireerd door de Nota Belvedere die in 19992 verscheen. In deze nota, die is opgesteld door vier ministeries (LNV, VROM, OCW en Verkeer & Wa terstaat), wordt ervoor gepleit het cultureel erfgoed de toekomst in te loodsen onder het motto ‘behoud door ontwikkeling’. Belvedere is de strategie waarin de cultuurhistorie wordt betrok ken bij ruimtelijke ontwikkelin gen en -planvormingsprocessen, oftewel: culturele planologie. Geschiedenis, cultuur en natuur zijn van oudsher sectoren die het meestal afleggen tegen nut en economisch gewin. Maar de slo perskogel is geen optie meer nu Nederlanders massaal hun verle den zijn gaan koesteren. Volgens de nota leidt ‘cultuurhistorische kwaliteit’ al snel tot een hogere marktwaarde en bovendien is cultuurhistorie een belangrijke economische factor in het bin nenlandse toerisme. Weerloos wijzen op de waarde die het cultuurgoed vertegenwoordigt is niet meer genoeg, cultuurhis torie moet marktgericht gaan denken. De Nota Belvedere wordt sinds 2000 kracht bijgezet
osscherwaarden’’ door B Bureau Brons + Partners, ontving in 2002 52.500 euro projectsubsidie van Belvedere.
pag. 33
jul. aug. sep. 06 Lucasx Kunst en fabriek Industrieel erfgoed
door de subsidieregeling Belve dere die door het Stimulerings fonds voor Architectuur wordt uitgevoerd.3 Het projectbureau Belvedere, gehuisvest in Utrecht, ontplooit allerlei activiteiten die aan de implementatie van de Belvedere strategie bijdragen.
Culturele herbestemming Afgezien van deze stimulerings regeling is er weinig financi ële steun van de overheid voor culturele planologie. Sinds de jaren negentig is de trend dat de overheid op de meeste terreinen de marktwerking wil stimuleren, bijgevolg heeft zij zich ook terug getrokken uit industrieel-cultu rele projecten. Tegenwoordig is de projectontwikkelaar (dat kan ook een woningcorporatie zijn) de belangrijkste speler.4 Het mag duidelijk zijn dat deze andere belangen heeft dan de overheid. Ook al staat een projectontwikke laar soms open voor alternatieve herbestemmingen, uiteindelijk leggen dit soort plannen het negen van de tien keer af tegen de lucratieve woningbouw. Veel Belvedereprojecten bestaan dan ook uit voormalige fabrieken of industriële complexen die zijn herbestemd tot woningen, w inkels en kantoren. Er zijn daarnaast diverse voorbeelden te noemen van industrieel erfgoed dat een nieuwe functie als pretpark of vrijetijdsoord heeft aangeno men zoals Wunderland Kalkar 3 In de beleidsperiode 2005-2008 wordt 1,3 miljoen euro per jaar voor deze subsidie aangewend. 4 Peter Nijhof geeft in zijn artikel ‘Het verleden wegpoetsen om het te
en Kernie’s Familienpark in Kalkar (voormalige kernenergie centrale, 1997), Funpark Meppen in Meppen (energiekrachtcen trale, 2005), attractiepark Cape Holland in Den Helder (Rijkswerf Willemsoord, 2004).5 Over het
behouden. Drie decennia Kamer, jaargang (2004) aandacht voor industrieel nr. 6, pp. 16-25. erfgoed’ een gedegen 5 Naast Wunderland Kalkar overzicht van de ontwik en Funpark Meppen heeft kelingen in de herbestem de Nederlander Henny ming van cultureel erfvan der Most nog een goed. Zie De Blauwe hele reeks pretparken
algemeen verdient deze her bestemming tot pretpark niet de schoonheidsprijs. De ont wikkelaars laten zich aan de geschiedenis van zo’n terrein veelal weinig gelegen liggen, het is vooral de sfeer die gebruikt in industriële locaties in zijn portefeuille. Per week krijgt hij tiental len aanbiedingen voor leegstaande complexen. Voor gemeenten is hij een interessante partner
omdat hij veel inves teert, werkgelegenheid biedt én de plaats op de kaart zet. Met succes: Wunderland Kalkar schijnt 600.000 bezoe kers per jaar te trekken.
foto: Nanda Janssen
wordt als ‘unique selling point’. Smaakvollere oplossingen zijn te vinden in de omvormingen tot museum voor hedendaagse kunst, zoals De Pont in Tilburg (voormalige textielfabriek, opende in 1992), Tate Modern in
Wunderland Kalkar, koeltoren als klimwand
pag. 35
jul. aug. sep. 06 Lucasx Kunst en fabriek Industrieel erfgoed
foto: GertJan van Rooij
Pieter Vermeersch, installatie in fabriekshal bij Define Yourself – definitions of space (2004)
pag. 36
pag. 37
jul. aug. sep. 06 Lucasx Kunst en fabriek Industrieel erfgoed
Pieter Vermeersch, installatie in fabriekshal bij Define Yourself – definitions of space (2004)
pag. 38
pag. 39
Lucasx
jul. aug. sep. 06
onden (energiecentrale, 2000) en L Baltic in Gateshead (meelfabriek, 2002). Ook is een aantal bedrijven met succes tot cultureel centrum bestemd zoals Cultuurpark Westergasfabriek in Amsterdam (2000-2004) en de Lieu Unique in Nantes (voormalige LUfabriek, 2004). Al wordt de authenticiteit minder aangetast dan met wonin gen, kantoren en pretparken het geval is, toch wordt ook in dit hergebruik een groot deel van het verleden weggepoetst. Herbestem mingen waarin de historie naar de toekomst wordt vertaald, zijn spaarzamer.
Industrieel erfgoed
Kunst en fabriek
Cultuurpark in de Zeche Zollverein Een illuster voorbeeld is de Route Industriekultur in het Roerge bied en in het bijzonder de Zeche Zollverein in Essen.6 Vanaf de jaren zeventig was de kolen- en hoogovenindustrie kwijnende, eind jaren tachtig sloot hier de laatste fabriek. Het Roergebied zag zichzelf met gigantische problemen opgezadeld: een slecht imago, hoge werkloosheid en sociale problematiek. Hoe kon zij het tij keren? In 2001 werd het Roergebied als geheel op Unesco’s werelderfgoedlijst opgenomen en kreeg de Zeche Zollverein een enorme financiële injectie van de Europese Unie, de Duitse deel staat Nordrhein-Westfalen en de stad Essen.7 In 2002 presenteerde OMA het masterplan voor de voormalige kolenmijn. De Zeche
Lily van der Stokker, ontwerp silo’s, Van IJ tot Zee (2002)
North II, kunst in de hal van de NDSM-loods (2005)
pag. 40
foto: Lenny Schroder
6 www.zollverein.de 7 De Zeche Zollverein ontving in totaal ongeveer 100 miljoen euro op voorwaarde dat het niet alleen in het onderhoud maar ook in
Zollverein verlegde haar aan dachtsgebied van kolen naar de nieuwe industrie van het design. Inmiddels is er een designmu seum, verrijst het gebouw van de Zollverein School of Management and Design alsook de Design stadt, waarin een cluster van aan design gerelateerde bedrijven gehuisvest wordt. Het toerisme gedijt zeer gun stig op deze ‘cultuurhistorische kwaliteiten’. Eind 2007 zal het Ruhrmuseum, een museum over de kolenindustrie, geopend wor den. Intussen heeft de bezoeker de keus uit wel twintig soorten rondleidingen, van industrie historische rondleidingen tot ‘erlebnisführungen’ bij nacht of door oud-‘kompels’. Voor wie dat allemaal te educatief is, zijn er diverse café’s, restaurants en een bioscoop. Een reuzenrad voert de bezoeker dwars door de oude cokesoven en ’s winters wordt ge schaatst op de ijsbaan. Naast een aantal obligate kunstwerken (on der andere van Ulrich Rückriem) kan er ook een duik worden geno men in het Werkschimmbad van kunstenaarsduo Dirk Paschke en Daniel Milohnic. ’s Nachts baadt de cokesoven in feeëriek licht naar een ontwerp van de kunstenaars Speirs en Major. De Zeche Zollverein is ook een van de locaties van de prestigieuze Ruhrtrien nale. Deze imposante combinatie van industrie, educatie, vertier, kunst en cultuur is goed voor 500.000 bezoekers per jaar.
de ontwikkeling van het terrein werd gestoken.
pag. 41
jul. aug. sep. 06 Lucasx Kunst en fabriek Industrieel erfgoed
Kunst als katalysator Niet in iedere situatie is er draagvlak voor een permanente culturele herbestemming of is het industrieel complex een alternatieve herbestemming waard. Soms is een tijdelijk kunstproject het beste antwoord op de situatie. Sinds een aantal jaren is er een rijk aanbod van kunstprojecten op te herontwik kelen locaties. Een kleine greep: Werkspoor op het Storkterrein in Amsterdam (2001), Van IJ tot Zee I & II in fabrieken langs het Noordzeekanaal (2001 en 2002), Kaap Helder op de voormalige Rijkswerf Willemsoord in Den Helder (2003), Define Yourself – definitons of space op het oude Havenkwartier in Deventer (2004), Binck op industrieter rein de Binckhorst in Den Haag (2005) en North op verschillende industriële locaties in Amster dam Noord (2004-2008).8 Hoe verschillend deze projecten ook zijn, ze hebben allen gemeen dat de organisatoren verwachten door middel van kunst de blik op de omgeving te kantelen en de functionaliteit van het gebouw of complex opnieuw te definië ren en hun potentie zichtbaar te maken. Maar is kunst eigenlijk wel bij machte om dat te bewerkstel ligen? En is het sturen van de blik wel nodig? Dat laatste klinkt nogal vooringenomen: alsof de gewone burger geen oog heeft voor industrieel schoon. Toch 8 www.werkspoor.org; www.vanijtotzee.nl; www.kaaphelder.nl; www.defineyourself.nl; www.stichtinggang.org (Binck)
zit er wel iets van waarheid in. Mensen hebben de neiging een blinde vlek te ontwikkelen voor industrieel erfgoed in hun eigen omgeving; jarenlang fietsen ze er ongemerkt aan voorbij. Tijdelijke projecten kunnen zo’n patroon doorbreken en een bewustwor ding op gang brengen. Maar is het eenvoudigweg openstellen van het terrein dan niet genoeg? De Open Monumentendag trok in 2005 immers ruim 900.000 bezoekers. Wat is de toegevoegde waarde van kunst?
t oegankelijk en ervaarbaar kan maken en daarmee verdieping brengt in het aanbod van open stelling, rondleiding of historisch museum.
Kunst als voorstudie Tijdelijke kunstmanifestaties proberen vaak niet alleen de blik van de leek te beïnvloeden maar ook die van de betrokken pro jectontwikkelaar, stedenbouw kundige, architecten, beleids makers en monumentenzorg. Maar kunnen ze ook echt invloed hebben op het stedenbouwkun dige plan voor een industrieel complex? Timing blijkt daarvoor van cruciaal belang. CBK Deventer (nu Kunstenlab) ontwikkelde haar plannen op een gunstig tijdstip in het be sluitvormingsproces. Het laatste plan was door de gemeente naar de ijskast verwezen. Define Yourself – definitions of space droeg ertoe bij dat de impasse werd doorbroken. Tijdens het kunstproject kreeg een aantal voormalige fabrieksgebouwen tijdelijk een nieuwe functie. Enerzijds door de installatie van kunstwerken, anderzijds door de gebouwen te gebruiken als café, informatiecentrum en theater. De Davo-fabriek (van de postzegelalbums) werd voor even de nieuwe hotspot. Door Define Yourself – definitions of space kwam ook aan het licht dat er intussen allerlei spontane initiatieven waren ontstaan en
Interessante tentoonstellingsruimte Merel Bem vraagt zich het volgende af in haar inleiding bij Define Yourself – definitions of space: “Zou het kunnen dat het juist de beeldende kunst is die het industrieel erfgoed nodig heeft in plaats van andersom?”9 Verlaten fabrieken bieden inder daad een interessante alterna tieve tentoonstellingslocatie. Helaas komt het niet zelden voor dat de kunst het onderspit delft in de overweldigende en met historie beladen ruimten. Merel Bem concludeert terecht dat kunst enkel toegevoegde waarde heeft wanneer de kunstwerken ingaan op de geschiedenis, de fysieke kenmerken of de sociaalmaatschappelijke context zonder zich daarmee ondergeschikt te maken aan de omgeving.10 Kunst heeft dus als surplus dat het aspecten van het erfgoed
9 Merel Bem, ‘inleiding’ in Define Yourself – definitions of space, Deventer (CBK Deventer) 2004, p. 5
pag. 42
10 idem 11 Mieke Conijn in een telefonisch interview met Nanda Janssen op 19 mei 2006.
heel wat bedrijvigheid naar het oude havenkwartier was getrok ken. In een stad als Deventer die bekend staat om haar pittoreske binnenstad, ontwikkel je al snel een blinde vlek voor andere dan idyllische kwaliteiten. Tijdens Define Yourself – definitions of space konden de plannenma kers met eigen ogen de potentie van dit rauwe havenkwartier aanschouwen. Recentelijk sprak stedenbouwkundige Riek Bak ker de wens uit om het gebied onaangetast te laten en zelfre gulatie haar werk te laten doen.11 Deze gedachte kan direct worden toegeschreven aan het kunst project. Marjolijn Boterenbrood en Anne Hemker, de initiatiefnemers en organisatoren van Werkspoor, ontwikkelden nog voordat de gemeente een visie had ontwik keld hun project. Werkspoor fungeerde als een laboratorium waarin ideeën onderzocht wer den door de betrokken partijen, kunstenaars en wetenschappers: kunst als denkproces. Een van de bevindingen was dat er vanaf de VOC-tijd altijd handel en bedrijvigheid is geweest op dit kunstmatige eiland en dat dit historische gegeven vertaald zou moeten worden naar de toekomst. Werkspoor pleitte er voor deze enclave tot bedrijven terrein te handhaven en niet tot woonwijk te ontwikkelen. Deze, maar ook andere uitkom sten van Werkspoor, zijn als
Heeft industrieel erfgoed kunst nodig of is het andersom?
pag. 43
jul. aug. sep. 06 Lucasx Kunst en fabriek Industrieel erfgoed
r ichtinggevend bij de randvoor waarden voor het stedenbouw kundig plan meegegeven. Dat leidde er toe dat het gebied werd ontwikkeld voor de ‘creative in dustry’.12 Dat mag een klein suc ces lijken maar het is een grote stap in het denken geweest. Iedere herbestemming die niet standaard wordt ingevuld met woningbouw, is culturele winst.
Economische waarde Maar de wind waait niet altijd uit een gunstige richting. Henke Baars en Marjolijn Hessing, van Van IJ tot Zee en North, ervaren het als een gevecht om een voet aan de grond te krijgen. De drie edities van North richten zich op de bedrijvigheid in Amster dam Noord, respectievelijk Fokker, NDSM en Shell. Shell weigert het kunstproject op hun terrein. In het beginstadium van North toonden gemeente, projectontwikkelaars en de bedrijven grote interesse. Na de tweede brainstorm was die al tanende en bij de derde bleek het project onderaan de agenda te staan. Voor een privaat initiatief, zonder opdracht van de gemeente, kan het moeilijk zijn een voet tussen de deur te krijgen. De bevolking omarmt het project maar de harde sector ervaart hen als lastig. Een be drijf of projectontwikkelaar is al snel van mening dat zo’n project teveel tijd en geld kost. Henke Baars: “Terwijl een kunstproject 12 ‘Creative industry’ is sinds een aantal jaren een ‘buzzword’. De project ontwikkelaars hebben de creatieve beroeps groep (architecten, ont werpers, webdesigners,
ontzettend veel publiek, en potentiële kopers, op de been brengt en publiciteit oplevert. Voor Van IJ tot Zee I hebben we die rekensom eens gemaakt. Het genereerde 1,2 miljoen euro aan publiciteit, radio en tv nog buiten beschouwing gelaten.”13 Een kunstproject vertegenwoor digt dus wel degelijk een econo mische waarde maar levert geen tastbaar geld op.
Culturele waarde Lang niet iedere kunstmanifes tatie sorteert dus direct effect op de herbestemmingsplannen. Opvallend is wel dat veel kunst projecten een taak vervullen die eigenlijk bij de gemeente of projectontwikkelaar thuis hoort, maar daar niet ingevuld wordt. Kunstprojecten genereren meestal veel historische maar vooral ook actuele kennis over het betreffende gebied die van waarde is bij de planvorming. De organisatoren weten vaak als geen ander wat er speelt omdat ze in direct contact staan met de diverse betrokkenen. Ook met de manifestatie en publicatie Binck is een her te bestemmen terrein op allerlei manieren in kaart gebracht. Binck bracht de bewoners met elkaar in contact en kweekte een voedingsbo dem waarop allianties konden ontstaan. De kunst nam hier de rol aan van een katalysator. Het initiatief bloedde helaas dood op een ondoorzichtig steekspel van
fotografen, filmindustrie, muziekindustrie etc.) ontdekt als potentiële kopers en huurders van kantoren.
13 Henke Baars in een inter view met Nanda Janssen op 17 mei 2006.
pag. 44
foto: Nanda Janssen
Zeche Zollverein, Essen Route Industriekultur
pag. 45
jul. aug. sep. 06 Lucasx Kunst en fabriek Industrieel erfgoed
belangen tussen ontwikkelaars en gemeente. Mede-organisator Melle Smets is teleurgesteld dat de gemeente het project niet opgepakt heeft en voelt zich te kortgeschoten naar de bewoners. Inmiddels heeft de gemeente de opdracht gegeven voor alweer een nieuw masterplan voor de Binckhorst. Het bureau dat zich hierover gaat buigen, OMA, heeft Smets uitgenodigd voor een gesprek.14 Wellicht weet OMA wel de schat aan informatie die Binck heeft verzameld op waarde te schatten.
ideeën over de herbestemming op gang of zelfs in een stroom versnelling brengt; bewoners en andere betrokkenen mobiliseert of een voedingsbodem kweekt waarop allianties kunnen ont staan. Kunstprojecten blijken daarnaast (bij)producten op te leveren die in harde euro’s te vertalen zijn: publiciteit, kopers en informatie. Kortom, allemaal ‘nuttige’ zaken die ook voor ‘de grote spelers’ interessant zijn. Maar ergens in dat ingewikkelde traject gaat het weleens mis. De verschillende partijen verstaan Kunst als eye-opener elkaar niet altijd. Een kunstpro Voor de projectontwikkelaar kan ject past niet altijd in de manier een kunstmanifestatie een inte van denken van de ontwikke ressant instrument zijn. Door laar of gemeente. Kunst treedt culturele activiteiten te organi vaak op als bemiddelaar tussen seren krijgt een verlaten fabriek de verschillende partijen maar een positieve uitstraling, worden weet niet altijd de juiste vertaal potentiële kopers getrokken slag te maken. Het gevaar ligt en de aanloop van ongewenst op de loer dat een kunstproject gespuis tegen gegaan. In feite is door de projectontwikkelaar de cultuur dan een anti-kraak als goedkope denktank wordt wacht tot het moment dat de gebruikt.15 herontwikkeling wordt ingezet. Als de kaarten openlijk op tafel Kunst- en cultuurcentrum worden gelegd, is daar niets mis De steenfabriek in Wijk bij mee. Duurstede bevindt zich dus Uit de beschreven voorbeelden in een rijk gezelschap van blijkt dat beeldende kunst geslaagde en minder geslaagde meer kan betekenen voor een voorbeelden van culturele i ndustriële locatie door als eye- herbestemming. Industrieel opener te fungeren en de locatie erfgoed kan een mooie toekomst beleefbaar te maken. Kunst kan tegemoet gaan als kunst- en ook een meer toekomstgerichte cultuurcentrum. Maar het moet rol spelen wanneer ze de vorm niet de nieuwe standaardoplos aanneemt van een proces dat de sing worden voor elk historisch 14 Melle Smets in een telefo nisch interview met Nanda Janssen op 18 mei 2006. 15 Werkspoor zag bijvoor beeld een aantal van hun statements terug in de verkoopslogans van de
ontwikkelaar. Een ander risico is dat de project ontwikkelaar met een kunstvoorstel aan de haal gaat. Lily van der Stokker maakte een ontwerp voor de beschildering
van twee silo’s voor Van IJ tot Zee. De projectont wikkelaar meende vrij snel rechten te kunnen ontlenen aan dit ontwerp en het promotioneel in te kunnen zetten.
pand, fabriek, of militair terrein dat vrijkomt. Tijdens het seminar van Gebakken! gingen ook ge luiden op om de steenfabriek rustig te laten verruïneren. Een welhaast fris geluid in de Neder landse regel- en behouddrang. /
pag. 46
foto: Nanda Janssen
Zeche Zollverein, Essen Route Industriekultur
//////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// //////////////////// ////////////////////