Erfgoed in gemeente Noordoostpolder
Pionieren in erfgoed 2013
1
Ons erfgoed vertelt waar we vandaan komen.
2
3
Inleiding
De belangstelling voor ons erfgoed is
In de hoofdstukken 1, 2 en 3 beschrijven
groter dan ooit. En terecht: ons erfgoed
we kort het bijzondere karakter van ons
vertelt waar we vandaan komen en vormt
erfgoed en in hoofdstuk 4 hoe we met ons
op die manier een belangrijk deel van
erfgoed om willen we gaan. Bij deze
onze identiteit.
uitgave hoort een Uitvoeringsprogramma,
De erfgoednota formuleert het ambitie-
een Bouwstenenrapport en een
niveau met betrekking tot ons erfgoed.
Monumentennota. Samen vormen ze de
Wat vinden we belangrijk, waar moeten
weerslag van het erfgoedbeleid van
we extra aandacht aan schenken, waaruit
gemeente Noordoostpolder.
bestaat de ‘eigenheid’ van de polder en de bewoners en wat vinden we de moeite waard om daarvan te bewaren? Dit is de eerste erfgoednota van de gemeente Noordoostpolder. In het formuleren van het erfgoedbeleid voelen we ons dan ook, in lijn met de inwoners van de Noordoostpolder, pioniers in erfgoed. 4
5
01 6
Leren lezen
7
Het werkelijk unieke verhaal begint in de 20-ste eeuw. 8
Al zo’n 14.000 jaar wonen en werken er mensen in
Vanaf ca. 1000 na Chr. beginnen de bewoners zich
het gebied dat we tegenwoordig Noordoostpolder
actief te beschermen tegen het water. Er worden
noemen (zie bouwstenen 1 en 2). De eerste bewo-
dijken aangelegd en op en nabij hoger gelegen
ners waren jagers die door het gebied zwierven,
gebieden zoals Schokland ontstaan een aantal
dat toen het uiterlijk van een uitgestrekte toendra
terpen. Tegelijkertijd beginnen ze echter ook met
had. Zij woonden in tijdelijke kampementen. Sporen
het ontginnen van veen. En die activiteit leidt er juist
daarvan zijn aangetroffen aan de Kuinderweg en
toe dat er steeds meer water in het gebied wordt
bij Nagele en Schokland. Rond 5300 voor Chr.
toegelaten. De eerste burcht van Kuinre werd in de
ontstaan de eerste min of meer permanente
12e eeuw gesticht en twee eeuwen later krijgen de
nederzettingen als de rondtrekkende jagers gelei-
heren van Kuinre de helft van het gesticht ‘Emelair-
delijk overgaan op landbouw. De Swifterbantcultuur
den’ op Schokland. Maar de Zuiderzee won mede
is kenmerkend voor deze periode. Resten van deze
door de veenafgravingen steeds meer terrein, de
gemeenschappen zijn onder meer aangetroffen in
burchten verdwenen en uiteindelijk bleven alleen het
Schokland, rond Nagele, Emmeloord en de Nage-
oostelijk deel van de Noordoostpolder en de oude
lerweg. Het water rukte echter steeds verder op
dekzandopduikingen als (schier)eiland boven water.
en rond 2000 voor Chr. wordt het gebied gedomi-
De belangrijkste en bekendste daarvan zijn Urk en
neerd door grote veengebieden en moerasbossen.
Schokland. Tijdens een grote stormvloed in 1448
Bewoning werd steeds moeilijker en was vanaf de
wordt Schokland van het vasteland afgesneden. De
5e eeuw na Chr. eigenlijk alleen nog mogelijk op
zee heeft dan vrijwel het gehele gebied ingenomen.
een aantal schiereilanden en op een aantal hoger
De meeste scheepswrakken uit de Noordoostpol-
gelegen gebieden bij Kuinre, Schokland en Voorst:
der stammen dan ook van na de middeleeuwen.
“het oude land”. Deze oude keileemopduikingen zijn
Op Schokland houdt de bevolking het nog lang vol,
ook nu nog herkenbare en waardevolle elementen
maar rond 1850 wordt het eiland geheel ontruimd.
in het landschap.
9
Deze korte bewoningsgeschiedenis van het gebied
Het erfgoed in de polder is daarom meer dan een
vertelt een verhaal waarin de voortdurende strijd
verzameling objecten die bewaard moet worden.
tegen het oprukkende water centraal staat. Het
Erfgoed in de Noordoostpolder gaat nadrukkelijk
is een boeiend, maar geen uniek verhaal. Op veel
over het concept “polder”. Het gaat over de vraag
plaatsen in Nederland is lang en met wisselend
wat mensen bewoog om een polder te stichten,
succes de strijd met het water aangegaan.
waarom de pioniers juist hier een toekomst op wilden bouwen.
Het werkelijk unieke verhaal van de Noordoostpolder begint in de 20ste eeuw als in 1918 de Zuider-
Erfgoed in de Noordoostpolder gaat over een bij-
zeewet wordt aangenomen. Die wet leidde tot de
zonder verhaal. Het verhaal van het geloof in een
Afsluitdijk en de inpoldering van een deel van de
maakbare samenleving. Waar het om gaat is dat
Zuiderzee. Nederland had in de eeuwen daarvoor
we dat “verhaal van de polder” leren lezen.
veel ervaring opgedaan met het droogmalen van polders. Maar nog nooit werd zo’n groot gebied op het water terug gewonnen. Toch zit ook daarin niet het bijzondere karakter van de Noordoostpolder. Wat het gebied zo uitzonderlijk maakt is dat letterlijk alles wat het zijn huidige gezicht geeft bedacht is. De inrichting van het nieuwe gebied gebeurde op basis van een Dorpenplan, een Uitgifteplan, een Verkavelingsplan en een Landschapsplan. De polder is daarmee een icoon van het denken over mens en maatschappij in de jaren tussen de beide wereldoorlogen uit de vorige eeuw. Dat is een waarde op zich.
10
Het verhaal van het geloof in een maakbare samenleving. 11
02 12
De menselijke maat
13
Een overzichtelijke wereld voor ogen.
Bij het ontwerpen van de Noordoostpolder had men
In de Noordoostpolder is de architectuur van de
een overzichtelijke wereld voor ogen met een zekere
Delftse School beeldbepalend. De aanhangers van
beslotenheid en beschutting. De menselijke maat
deze stijl gaven in hun bouwwerken hun visie op de
was daarbij de norm. Landschap, architectuur en
hiërarchie in de samenleving weer. Woningen waren
stedenbouw vormen samen één integraal ontwerp.
vaak informeel en sober, gebaseerd op eenvoudige plattelandshuizen. Openbare gebouwen echter
De hoofdplaats Emmeloord ligt op het kruispunt
waren juist formeel, monumentaal en refereerden
van de verbindingswegen in het midden van de
aan het classicisme, romaanse stijl of de Hollandse
polder met als hoogtepunt de poldertoren. Rondom
renaissance. Men zocht naar universele waarden en
de hoofdplaats ligt een ring van dorpen op fietsaf-
schoonheid door het gebruik van de ‘juiste’ verhou-
stand. Deze hebben altijd een dorpsweide of groene
dingen, harmonie en licht.
as. Groen moest de dorpen beschutting bieden tegen de wind. De beplanting mocht echter niet
De dorpen in de Noordoostpolder hebben een
te veel schaduw werpen vanwege het agrarisch
typerende opbouw, die te beschouwen is als het
gebruik. De oost-west wegen werden daarom
‘polder-DNA’. Rondom een brink liggen de winkels
alleen aan de zuidzijde beplant. De noord-zuid we-
en andere voorzieningen. Kenmerkend zijn ver-
gen kregen wel aan beide kanten beplanting.
der de mee-ontworpen groenstructuren, de lange straten met bijzondere hoeken en de eenheid in de
Typerend voor de structuur van het polderland-
gebouwen door vormgeving en materiaalgebruik.
schap zijn de boerderijen en dorpen als groene eilanden in een agrarische omgeving, de dijken en de dorpenring, de radialen en het assenkruis, de sluizen, brede vaarten en de verkaveling (zie bouwsteen 2). Van bovenaf gezien vormen zij een patroon dat doet denken aan schilderijen van Piet Mondriaan.
14
15
De dorpen in de Noordoostpolder zijn traditioneel
In de Noordoostpolder zijn vier typen boerderijen
opgezet in stedenbouw en architectuur. Nagele
te vinden:
vormt hierop een uitzondering. Het is het enige dorp
• De Zeeuwse boerderijen hebben het
dat niet is ontworpen volgens de principes van de
bedrijfsgedeelte en de woning onder één kap,
Delftse School, maar door een groep architecten die
grote deeldeuren in de zijgevel en al dan niet
bekend is geworden onder de naam ‘De 8’. Onder
wolfseinden aan kopgevel en schuur. Het type is
andere Gerrit Rietveld en Aldo van Eyk behoorden
vooral toegepast voor kleinere bedrijven.
tot deze groep. Zij waren vertegenwoordigers van de stroming ‘Het nieuwe bouwen’. Volgens ‘Het
• De Wieringermeer boerderij heeft een hoge
nieuwe bouwen’ werd de vorm van een gebouw
schuur met een kleiner laag woonblokje
alleen bepaald door de functie en techniek. Ontwer-
asymmetrisch ervoor geplaatst en deeldeuren in
pen werden daarom afgestemd op fabrieksmatige
de voorgevel van de schuur naast het huis. Het
productiemethodes en rationele maatsystemen.
type is alleen toegepast voor grote bedrijven.
Kenmerkend voor Nagele zijn de strakke vormen en platte daken.
• De Montage en Hybride boerderijen hebben de verschijningsvorm van montagebouwboerderijen,
De boerderijen in het buitengebied liggen vaak in
maar zijn gebouwd in baksteen.
clusters van 2, 3 of 4 bij elkaar en vormen zo als het ware kleine gemeenschappen. Typerend voor
• Vlak na de 2e Wereldoorlog was er groot
de Noordoostpolder is, dat vrijwel alle oorspronke-
gebrek aan baksteen. Daarom werd soms
lijke boerderijen zijn omgeven door erfsingels. Van
gekozen voor een montagebouwsysteem van
oorsprong waren er bedrijven van 48 ha, 24 ha, 12
schokbetonelementen voor de schuren. Bij deze
ha of 6 ha. Bij de grote boerderijen verrezen land-
montagebouw boerderijen werden de woonhuizen
arbeiderswoningen, vaak in rijtjes van vier en met
wel in baksteen gebouwd. Woonhuis en schuur
forse voortuinen. De Oostenrijkse Noodwoning is op
staan los van elkaar en kunnen onafhankelijk van
diverse plekken in de polder toegepast. We vinden
elkaar op de zon worden georiënteerd. Vooral
ze in de dorpsranden maar ook als woning op een
deze boerderijen zijn kenmerkend geworden voor
erf met montageschuur.
de Noordoostpolder.
16
Zeeuwse boerderijen hebben het bedrijfsgedeelte en de woning onder één kap. 17
03 18
Ons erfgoed
19
Erfgoed gaat niet alleen over bijzondere gebouwen.
Erfgoed gaat niet alleen over bijzondere gebouwen
Schokland laat in het klein de volledige bewonings-
of archeologische vindplaatsen. Iets wordt erfgoed
geschiedenis van Nederland zien. Van de prehisto-
als mensen er betekenis aan hechten en die beteke-
rische bewoning door jagers en verzamelaars via
nis willen overdragen. Landschap- en groenstructu-
de eerste agrarische samenlevingen naar middel-
ren, beeldbepalende stads- of dorpsgezichten
eeuwse veenontginning tot uiteindelijk de droog-
of bijzondere objecten kunnen tot ons erfgoed
makerij. Het voormalige eiland is daarom door de
behoren. En specifiek voor de Noordoostpolder
UNESCO opgenomen op de lijst van werelderfgoed
geldt, dat ook immateriële zaken, de verhalen van
monumenten. Daarnaast wordt op dit moment een
de pioniers, deel uit maken van ons erfgoed.
procedure gevoerd om Schokland tot beschermd dorpsgezicht te benoemen.
De bescherming van ons erfgoed is vastgelegd in landelijke, provinciale en gemeentelijke regelgeving
De erfsingels, wegbeplanting en de dorpsbossen
(zie bouwsteen 3). Zo kent de Noordoostpolder
worden in vele studies als cultuurhistorisch belang-
zeven beschermde archeologische monumenten.
rijk beschouwd, omdat dit de kenmerken van de
Vijf daarvan liggen op Schokland en twee in het
groene eilanden in de polderstructuur zijn, en ook
Kuinderbos. Daarnaast zijn er 47 plekken in de NOP
deel van het geheel ontwerp zijn. Zo ontwierpen
waarvan bekend is, dat ze archeologisch waardevol
bijvoorbeeld Mien Ruys en Wim Boer speciaal voor
zijn.
het dorp Nagele de beplanting en de begraafplaats. Het Waterloopbos is daarnaast voorgedragen als
In totaal 45 gebouwen zijn aangemerkt als Rijks-
kanshebber voor de status van Industrieel erfgoed.
monument. Het gaat vooral om boerderijen en ge-
Met die status kan een beroep gedaan worden op
malen (12), woonhuizen (20) en waterbouwkundige
fondsen om de oude waterloopkundige modellen in
werken (6). De gemeentelijke monumentenlijst be-
het bos uit de periode 1959-1965 te behouden.
staat uit 41 beschermde objecten. Naast een aantal
20
woningen, boerderijen en kerken is ook de Polderto-
De Noordoostpolder is tot ontwikkeling gekomen
ren aangewezen als gemeentelijk monument.
in de periode tussen 1940 en 1965, de periode van
21
de wederopbouw. Het Rijk wil het verhaal van de
De selectie van de toekomstige bewoners
wederopbouw zichtbaar houden in 30 gebieden.
‘Doel was het zoeken naar mannen en vrouwen, die
De Noordoostpolder als geheel is er daarvan één.
met elkaar in staat zijn van de nieuwe polder een
Daarnaast is ook het dorp Nagele aangewezen als
welvarend gebied te maken met een rijke verschei-
wederopbouwgebied. Beide gebieden geven een
denheid aan culturen’.
representatief beeld van de maatschappelijke ont-
‘Mensen die een boerderij wilden pachten, moesten
wikkeling en stedenbouw uit deze periode. Het gaat
zich melden en kregen daarna een oproep om te
dan vooral om de grootschalige droogmakerij met
komen op een van de kijkdagen. Er werden inlich-
rationeel geordende agrarische bebouwing, de ring
tingen ingewonnen over de gegadigden. Dan begon
van dorpen rondom Emmeloord en het patroon van
het lezen van de dossiers. Gekeken werd naar:
(water)wegen en beplanting.
Vakbekwaamheid. Financiële draagkracht (kredietwaardigheid).
Landschap, stedenbouw en architectuur maken
Godsdienstige gezindte (goede verdeling tussen de
samen het “polderconcept” zichtbaar. Maar dat
gezindten).
komt toch vooral tot leven in de verhalen die verteld
Het kunnen leven als kolonist door man en vrouw
worden door de mensen die de polder hebben
(flinkheid en gezondheid).
gemaakt. Ze getuigen van een optimistisch, positief
Screening door de plaatselijke autoriteiten (mensen
maatschappijbeeld, van trots, gemeenschapszin en
met een fout oorlogsverleden kwamen niet aan
ambitie. De verhalen van de eerste bewoners van de
bod).
Noordoostpolder, de pioniers, zijn ons immaterieel
De ‘sollicitanten’ werden door ‘selecteurs’ bezocht.
erfgoed en minstens zo het bewaren waard als de
Elk jaar was het tegen de kerstdagen wachten op de
zichtbare sporen uit het (recente) verleden.
envelop met het antwoord: heb ik wel een boerderij of niet? Naast de mensen die geschikt bevonden werden voor het pachten van een bedrijf, werden er ook velen afgewezen. Er werden uiteindelijk 1484 bedrijven verdeeld over de gegadigden’.
22
De verhalen van de eerste bewoners van de Noordoostpolder, de pioniers, zijn ons immaterieel erfgoed 23
De selectie van de middenstanders ‘Er werd streng toegezien op de vestiging van de middenstanders. Naast vakbekwaamheid en financieel weerstandsvermogen introduceerde de Directie ook het principe van het behoeftebeginsel. Een middenstander mocht zich pas vestigen als behoefte bestond aan een dergelijk bedrijf. De Directie bepaalde zelf of er behoefte was. Het middenstandsbeleid was gericht op ‘een behoorlijke verzorging’ van de gevestigde inwoners’.
24
25
04 26
Behouden, ontwikkelen en beleven 27
Om ons erfgoed te beschermen moet het onderwerp structureel aandacht krijgen.
Het erfgoedbeleid van gemeente Noordoostpolder
de polder: de grootschalige ringstructuur en de
is geen papieren tijger. Het vindt zijn vertaling in
groenstructuur, zoals die tot uiting komt in de
concrete acties. Een compleet overzicht daarvan
erfsingels en de laanbeplantingen.
vindt u in het Uitvoeringsprogramma 2013-2023 (zie bijlage). Dit Uitvoeringsprogramma getuigt
Het gemeentelijk instrument om erfgoed te
van een stevige ambitie en kent drie speerpunten:
kunnen beschermen is een goed uitgewerkt
behouden, ontwikkelen en beleven.
monumentenbeleid. Daarbij horen zogenaamde redengevende beschrijvingen van alle
Met het Uitvoeringsprogramma beogen we de
monumentaal belangrijke objecten, overzichtelijke
samenhang tussen de diverse beleidsvelden en
gemeentelijke subsidieregelingen en een passend
organisaties die met erfgoed bezig zijn te vergroten.
handhavingsbeleid.
We zijn ons zeer bewust van de noodzaak tot het
Parallel aan het erfgoedbeleid is ook het
vinden van die samenhang en het samen oppakken
gemeentelijk monumentenbeleid ontwikkeld. Dit
van initiatieven daar in.
voorziet onder meer in een actieve benadering van eigenaren en gebruikers van (potentiële)
Behouden
monumenten. Het is belangrijk dat zij optimaal
Om ons erfgoed adequaat te kunnen beschermen
geïnformeerd raken over hoe om te gaan met
moet het onderwerp structureel aandacht krijgen
monumenten en welke regelingen hen daarbij
binnen verschillende beleidsterreinen van de
kunnen ondersteunen. Het gemeentelijk
gemeente. Ruimtelijke ordening, archeologie- en
monumentenbeleid wordt de komende vijf jaar met
monumentenbeleid, welstand en handhaving
kracht geïmplementeerd en uitgevoerd.
zijn daarvan de belangrijkste. In de komende vijf
28
jaar worden deze beleidsterreinen voor zover het
Ontwikkelen
erfgoed betreft nader op elkaar afgestemd en zo
Bescherming van ons erfgoed is essentieel. Maar
nodig geëvalueerd en bijgesteld.
het wezenskenmerk van de Noordoostpolder- en
Bijzondere aandacht krijgt daarbij het behoud
daarmee van het erfgoed van de Noordoostpolder-
van beeldbepalende structuurelementen binnen
is “ontwikkeling”. De gemeente wil daarom de
29
bescherming van de waardevolle elementen
de Canon, de steunfunctie Cultuureducatie
zodanig inrichten, dat daarmee geen blokkade
bij het Muzisch Centrum, verenigingen en het
wordt opgeworpen voor nieuwe initiatieven.
pioniersmuseum.
Bij nieuwe ontwikkelingen gaan we actief
Bij het immateriële erfgoed, de verhalen over de
kijken in hoeverre er een bijdrage geleverd kan
beginperiode, de ervaringen van de kinderen in die
worden aan erfgoed. Hierbij valt te denken
tijd, gaat het niet alleen om bewaren. Het verhaal
aan functieveranderingen in monumenten of
van de pioniers geeft de huidige inwoners van
herbestemming waarmee we wel het ‘idee’
Noordoostpolder hun identiteit als polderbewoner.
behouden. Een ander voorbeeld is de wijze waarop
Daarom is het van het grootste belang, dat ‘het
we de structuurvisie hebben opgesteld. Juist
verhaal van de polder’ wordt doorverteld aan de
door cultuurhistorie als uitgangspunt te kiezen
jongere generaties. Samen met de dorpen zullen
voor de toekomstige ontwikkeling van de polder
we in kaart brengen hoe dat kan. Daarnaast
waarborgen we het behoud ervan.
willen we in de komende periode onder meer
Tenslotte wordt onder meer de relatie verstevigd
speciale aandacht besteden aan (de verhalen van)
met organisaties en personen die op de een of
pioniersvrouwen en de open monumentendag.
andere manier met erfgoed te maken hebben. Cultuurhistorie mag zich verheugen in een
Beleven
groeiende belangstelling. Cultuurhistorie kan
Erfgoed is wat mensen kiezen tot erfgoed. Die
daarmee een belangrijke drager worden voor
keuzes komen niet altijd rationeel tot stand.
nieuwe recreatieve en toeristische initiatieven.
Maar zonder kennis over de specifieke aard van
Schokland is daarvan uiteraard een prachtig
ons erfgoed kunnen nauwelijks keuzes gemaakt
voorbeeld.
worden. Educatie en voorlichting zijn daarom van groot belang en worden de komende vijf jaar
Samengevat willen we in de komende jaren:
geïntensiveerd. De beide musea kunnen hierin
•E en samenhangend gemeentelijk instrumentarium
een belangrijke rol spelen. Net als de bibliotheek,
30
hebben ontwikkeld gericht op bescherming en
Cultuurhistorie kan een belangrijke drager worden voor nieuwe recreatieve en toeristische initiatieven. 31
De Noordoostpolder is een kunstwerk dat langzaam verandert en kleur krijgt.
handhaving. Hier verstaan wij bijvoorbeeld onder
van de inwoners. In het afgelopen jaar is met
dat cultuurhistorie en erfgoed een integraal
veel mensen en organisaties gesproken over het
onderdeel vormt van alle beleidsplannen.
erfgoed van de Noordoostpolder. Dat heeft geleid
• Ons immateriële erfgoed hebben vastgelegd.
tot nieuwe inzichten. Maar misschien nog wel
Alle verhalen van de begintijd zijn welkom.
belangrijker dan dat: het heeft geleid tot een grotere
• Een groter bewustzijn hebben ontwikkeld bij
betrokkenheid en een gedeeld gevoel van trots. De
inwoners over de betekenis van ons erfgoed.
Noordoostpolder is het resultaat van denken, durf
Hiervoor zullen we meer aandacht besteden aan
en hard werken. Het is de verantwoordelijkheid van
open monumentendag, leskisten voor de jeugd en
de huidige generatie die dynamiek en ontwikkeling
groen erfgoed
voort te zetten, maar ook de wordingsgeschiedenis
• De kennis over de specifieke aard van ons erfgoed hebben vergroot onder beleidsmakers
ervan levend te houden. Erfgoed is kortom mensenwerk.
en bestuurders. Hierbij moet u denken aan een duidelijke visie op hoe we met musea en archief
Dankwoord
omgaan en hoe we erfgoed een structurele plek
We zijn als gemeente dankbaar voor de warme
geven binnen ons beleid.
belangstelling en de kennis die met ons gedeeld is tijdens het schrijven dan deze erfgoednota door allerlei organisaties en betrokken burgers.
Tot slot Erfgoed is mensenwerk De Noordoostpolder is een kunstwerk, dat langzaam verandert en kleur krijgt door de mensen die het opbouwen. Erfgoed is dan ook niet iets statisch, dat voor eens en altijd is vast te leggen. Het ontstaat. Erfgoedbeleid is daarom niet in de eerste plaats van bestuurders, maar
32
33
Cultureel Erfgoed Materieel Erfgoed
Immaterieel Erfgoed
omvat:
omvat:
Canon van de Noordoostpolder
Verenigingen
Musea
Dorpsarchieven
Archeologie:
Monumentenzorg:
Cultuurlandschap:
Museu en archieven:
• erfgoedverordening
• erfgoedverordering
• ruimtelijke structuurvisie
• museumbeleid
• archeologiebeleid
• monumentencommissie
• landschapsontwikkelingsplan
• cultuurbedrijf
• bestemmingsplannen
• welstandsbeleid
• DNA van de polderdorpen
• archief
• omgevingsvergunning
• omgevingsvergunning
• kwaliteitskaart Noordoostpolder
• Nieuwland Erfgoed Centrum
• ontgrondingen
• handhaving
• groen beleid, handhaving landschappelijke
• kwaliteitskaart Noordoostpolder
• DNA van de polderdorpen
• ruimtelijke structuurvisie
• DNA van Emmeloord
• monumentenzorg
• onderhoud
34
beplantingen en erfsingels • groenonderhoud
De Noordoostpolder is het resultaat van denken, durf en hard werken. 35
Gemeente Noordoostpolder Postadres Postbus 155 8300 AD Emmeloord www.noordoostpolder.nl 36
Voor de foto’ s dank aan: George Appelo
