Verminking industrieel erfgoed - Brouwerij De Dijle
Inleiding : Modernisme aan de Leuvense Vaartkom Robin Engels
Naar aanleiding van de afbraak van een deel van de brouwerij De Dijle geven we een uittreksel uit het SIWE-magazine nummer 33/34, p. 22-23, 2008. ... De Leuvense Vaartkom wordt de volgende jaren één grote bouwwerf. De oude industriële site transformeert tot een geheel nieuw stadscentrum waar cultuurbeleving en wonen en werken aan het water hand in hand gaan. Er is ondertussen al heel wat af gebroken en gebouwd en er staat nog veel meer op het programma. Hoog tijd dus voor een ontdekking van het bouwkundige en industriële erfgoed dat in de plannen zijn plaats opeist. Het beeld van de Leuvense Vaartkom, de binnen de stadsgordel gelegen kom aan het uiteinde van het kanaal Leuven-Dijle, kwam voornamelijk tot stand na de Tweede Wereldoorlog. Haar geschiedenis is echter veel ouder. In 1944, werden er in de buurt van de Vaartkom grote verwoestingen aangericht. In de daaropvolgende jaren werd de buurt in ijltempo heropgebouwd met grote industriële complexen en in een functionele architectuur met modernistische stijlkenmerken. Toch bevinden zich hier en daar nog sporen van de oudere bebouwing zoals de welbekende Molens Van Orshoven, de watertoren van de Artois brouwerij en de Silo. De belangrijkste panden uit deze bijzondere architecturale en typologische evolutie zijn vandaag beschermd als monument. Wij lichten er de werken uit van twee relatief onbekende architecten, wier bouwstijl aansluiting zoekt bij het internationale modernisme, maar lokaal verankerd is: Victor Broos en Paul Stevens. ... De eveneens in art-decostijl ontworpen toegangspoort tot het Artoisbrouwerijcomplex is een uniek staaltje van industriële archeologie. Het is een metalen guillotinepoort, die een verticale schuifbeweging maakt in plaats van een horizontale schuivende of een opendraaiende. De beide posten in similisteen zijn bekroond met lantaarns en de symbolen van Stella Artois: een ster en een horen.
Links en rechts van deze toegangspoort verrees na de oorlog een volledig nieuw front aan de Vaartkom. De ontwerpers kozen voor een zakelijke en functionele stijl. Om de bouw van een grootschalige industriële brouwerij toch een gezicht te geven werd het industriële studiebureau van F. Courtois uit Brussel, dat instond voor de bouw van de brouwerij, uitgebreid met de eveneens van Brussel afkomstige architect Paul Stevens. Over deze miskende bouwmeester is weinig bekend. Voorlopig werden slechts enkele interessante realisaties in private woning- of appartementsbouw in naoorlogse modernistische stijl getraceerd, onder meer in de Paul Lebrunstraat in Leuven en de Kortijksepoortstraat in Gent. Hij is samen met Jacques Stevens, zijn broer, ontwerper van het gebouw Hungaria in de buurt.
22
Het nieuwe ‘waterfront’ met de brouw-, mout- en machinezalen van Stella Artois, werd een hoge gesloten bakstenen wand, geritmeerd door betonnen pijlers en geflankeerd door torenvolumes op de hoeken van de Vaart- en Sluisstraat. Links van de toegang bevinden zich de nieuwe brouwzalen en rechts de machinezalen. Typerend is het motief van de hoekvensters met sterk geprononceerde horizontale lijsten toegepast, eigen aan de modernistische stijl. Ook de plint is zuiver functioneel ingevuld met loskaden waardoor de gesloten straatwand nog benadrukt wordt. Grote glasvlakken zijn spaarzaam doch strategisch geplaatst. Het enige ornament is de herhaling van de letters ARTOIS en de symbolen van de brouwerij Stella Artois: een combinatie van een horen en een ster. Op de hoek met de Vaartstraat werd nog een lager gebouw toegevoegd in dezelfde stijl en materialen maar iets uitnodigender door zijn schaal en functie: taverne De Lantaarn, het proeflokaal van de brouwerij. Hoewel Inbev de brouwerijgebouwen daterend van omstreeks 1950 aan de Vaartkom in Leuven zo goed als volledig verlaten heeft, en investeerders plannenmakers opzoeken om aan de zogenaamde woonvraag te voldoen, mag het industriële verleden van de Vaartkom niet worden vergeten of veronachtzaamd. De Kom en de plek maakten Leuven en ’s werelds meest lokale brouwer groot. In iedere fase van de geschiedenis werden de fabrieksgebouwen voorzien van de nieuwste productietechnieken, maar ook van een representatieve architectuur. Die gebouwen werden dan ook beeldbepalend voor de Kom en haar omgeving. Het is niet alleen belangrijk om na het vertrek van de productie-eenheden opnieuw leven aan de Vaartkom te brengen, maar dit ook zo te doen dat haar geschiedenis en haar waardevolle architectuur - beschermd of niet - erkend wordt. Die gebouwen zijn echter geen lege dozen. Heel wat relicten van het industriële productieproces staan er werkloos bij na de laatste shift. Niet alle machines zijn echter oud ijzer en klaar voor de milieuvriendelijke ontmanteling. Ook zij dragen de geschiedenis van honderden arbeiderslevens in zich. Pas na een grondige inventarisatie en waarde-evaluatie van het grondgebonden machinepark en de technische uitrusting, kan de herbestemming een aanvang nemen. SIWE kan daarbij steeds hulp bieden met de nodige kennis en specialisatie ter zake, maar zal niet nalaten in de bres te springen om het erfgoed van industrie, wetenschap en techniek te verdedigen, te redden en kenbaar te maken.
23
Verminking industrieel erfgoed Brouwerij De Dijle Ir. arch. R. Kenis & P. Reekmans (LHG) - Ir. arch. R. Engels &. P. Viaene (SIWE)
Van een beeldbepalend industrieel gebouw met een hoog draagvermogen ... plots naar een bouwvallig pand dat afgebroken wordt!?
Sloping middendeel brouwerij De Dyle (bron stad)
In Leuven is een belangrijk deel van het beeldbepalend industriële erfgoed tegen de vlakte gegaan. De Leuvense burgemeester Tobback gaf onverwachts, omwille van de “openbare veiligheid”, het bevel tot onmiddellijke sloping van het middendeel van het brouwerijgebouw De Dijle aan de Vaartkom (foto 1). Het middendeel zal daarna ingevuld worden met woongelegenheden. Gezien de kennis en technische expertise rond gebouwen, foto-opnames tijdens opendeurdagen en evenementen, informatievergaring en analyse tijdens een recent bezoek bij de aanvang van de afbraakwerken, hebben het bestuur van het Steunpunt Industrieel en Wetenschappelijk Erfgoed (SIWE) en het Leuvens Historisch Genootschap (LHG) grote vraagtekens geplaatst bij de aanpak van de plotse afbraak omwille van zogenaamde stabiliteitsproblemen en instortingsgevaar. We zetten de gegevens en feiten op een rij.
In 1990 projecteerde Prof. Marcel Smets reeds in zijn stads
Voorstel 2006:behoud met ontwerp in opdracht van de stad: ... dit brouwerijgebouw de Dijbedrijvencentrum (JVR)
le te herbestemmen als brouwerijmuseum. Vandaag wordt in Brussel een brouwerijmuseum opgezet. Tegelijkertijd wordt in Leuven het markante brouwerijgebouw al voor een deel afgebroken en worden, notabene, in Leuven brouwerijwandelingen voorbereid.
In 2006 stelde ontwerper Johan Van Reeth (JVR) in opdracht van Stella Artois en de stad in zijn masterplan ‘Stadsontwerp Herontwikkeling Vaartkom Leuven’ een juist erfgoedperspectief met:
Achtergevel met de pijlers van de sterke portiekbouw
... het behoud van een aantal waardevolle beeldbepalende gebouwen waaronder de Brouwerij De Dijle. De volledige gebouwenrij heeft een belangrijke cultuurhistorische waarde als unieke getuige van de Leuvense brouwerijgeschiedenis en was, samen met de brouwerij De Hoorn, de bakermat van het moderne Stella Artois. Het gebouw is typerend voor het modernisme dat bij de wederopbouw zijn intrede heeft gedaan, en draagt in voorname mate bij aan het karakteristieke beeld van de Vaartkom. Het gebouw heeft een BETONSKELET met een HOOG DRAAGVERMOGEN. Het gebouw laat een flexibele invulling toe zoals een winkel of toonzaal en horecazaak op het gelijklvoers en op de drie hogere verdiepingen biedt het plaats aan een bedrijvencentrum met kantoorruimte en andere invullingen zoals lofts. (sic JVR)
Verdiepingen - betonskelet met hoog draagvermogen
24
(Nvdr: Ruim gedimensioneerde stijve portiekstructuren als vierendeelliggers ontworpen, twee zettingsvoegen zonder enige beweging door de diepe paalfundering, maken van dit scelet een ingenieus en onberispelijk geheel).
De laatste jaren gingen in het gebouw nog verschillende publieke evenementen door met de goedkeuring van de stad. De opendeurdagen van de stad Leuven rond het project Vaartkom, verzorgd door de dienst communicatie en het evenement Existenz van de studenten architectuur van de KULeuven met een week vol festiviteiten en o.a. een fuif vonden er plaats. Het is wel vreemd dat bij de afbraak, ondanks het zogenaamde instortingsgevaar, op alle verdiepingen arbeiders rondliepen en zware breekmachines opereerden om de uitrusting (tanks, enz. ) vlot te kunnen verwijderen. Publiek opendeurdag in het In 2009 werd ook dit brouwerijgebouw in het RUP (Ruim- gebouw door de stad telijk uitvoeringsplan, na onderzoek door de stad Leuven, juridisch aangeduid als “TE BEHOUDEN”: ‘Volgende bestaande gebouwen binnen de zone “Zuidelijke schil Vaartkom” zijn te behouden (aangeduid op het grafisch plan in arcering). (Bron: stad) Rond januari 2012 koopt projectontwikkelaar Virix de brouwerijsite aan en rond dezelfde tijd wordt door burgemeester Tobback meegedeeld dat de gebouwen, die tot dan toe als stevig werden omschreven en publieke toegankelijkheid genoten, nu plots ... in zeer slechte staat verkeren en bij politiebevel versneld gesloopt moeten worden. (bron: website stad :www.leuven.be)
Hoe het agentschap Onroerend Erfgoed, na zijn weigering van afbraak van het middendeel, door het politiebevel tot afbraak geen advies meer kan/mocht geven. Het geheel van brouwerij De Dijle is sinds 2009 opgenomen in de Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed. Deze inventaris is hier vastgesteld “... wat een garantie inhoudt (of zou moeten) van bewaringen en ook betekent dat voor welke werken dan ook een niet bindend advies van OE gevraagd moet worden”. Het agentschap Onroerend Erfgoed verzette zich te- Actie tegen versnelde afbraak - Bestuur SIWE-LHG gen de sloop van dit deel van het complex, ook na gezamenlijk onderzoek in het gebouw door twee experten van Onroerend Erfgoed en de stadsambtenaren. In contacten liet het agentschap Onroerend Erfgoed weten die inzichten te handhaven, en dat enkel lokaal een herstelling van slechte delen zinvol en toegelaten was. De stad maakte aan het agentschap Onroerend Erfgoed die tegen de afbraak was, de beslissing over dat het gebouw door zogenaamd ‘onafhankelijke experten’ bouwvallig was verklaard en dat burgemeester Tobback daarom de afbraak bij politiebevel bevolen had. Daardoor kwam de verplichting van schriftelijke advies door het agentschap Onroerend Erfgoed te vervallen, en kon het gebouw direct gesloopt worden, zonder afbraakvergunning Interieur - intacte gangen en zonder openbaar onderzoek. De snelste procedure!
25
Verminking van industrieel erfgoed Brouwerij De Dyle - vervolg De door de burgemeester aangehaalde ‘rapporten van experten’ werden, bij navraag door SIWE en LHG, enkel in een korte conclusie, zonder foto’s en berekeningen, gecommuniceerd aan het agentschap Onroerend Erfgoed. Na een kort bezoek door OE aan het gebouw was er ook geen ruimte meer voor een tegenexpertise.
Over zogenaamde ‘onafhankelijke experten’ die het gebouw met het label van een hoog draagvermogen plots ‘unaniem’ bouwvallig verklaren. Door de stad werd naar buiten gecommuniceerd dat het gebouw door ‘onafhankelijke experten’ als bouwvallig werd beoordeeld en op instorten stond. In realiteit werden twee ambtenaren (diensthoofd ruimtelijke ordening V.C. en stadsmedewerker G.B., bijgestaan door architect-ontwerper D.N. werkend aan haalbaarheidsstudies voor van Inbev, als ‘onafhankelijke experten’ omschreven. Als toemaat werden de twee specialisten K.M. en N.L. van het agentschap Onroerend Erfgoed, die in hun advies gekant waren tegen afbraak, eveneens tot de ‘unanimiteit rond de afbraak’ gerekend. Dat één adviseur, die voor de eigenaar Inbev (nu Virix) haalbaarheidsstudies verrichtte, en twee stadsambtenaren, die de projectontwikkeling in de Vaartkom begeleiden vanuit het stadsbestuur, samen plots ‘onafhankelijke experten’ worden genoemd, is niet correct. De vooropgestelde invulling met een bedrijvencentrum is om één of andere reden verlaten. Door de nieuwe optie van woongelegenheden, door de projectontwikkelaar ingebracht, is de verleiding tot het afbreken van dit waardevol gebouw uit ‘economische haalbaarheid’ groot. Normale gebreken worden uitvergroot tot een ‘bouwvallig gebouw’ Na haalbaarheidsstudies van een ‘ingebedde expert’ (in opdracht van de Stella uitgevoerd) volgden dan de conclusies. Die resulteerde eerst in een aanpak met sloop van 3 traveeën en enkele dagen later in een politiebevel met het neerhalen van gans het gebouw. Door SIWE en LHG werd bij openbaarheid van bestuur de inzage aangevraagd van die ‘rapporten van experten’ en om de ‘onafhankelijkheidstoets’ te verrichten.
Hoe een voorstelling op de stadsinfo, met twee detailfoto’s van beperkt betonrot en één gebroken balk, volledig instortingsgevaar moet aantonen. De enige beschadigde balk - Vermeld detail betonrot op stadsweb enkel aan hoekgebouw
De in de website aangehaalde gebroken balkligger is helemaal niet representatief voor de overige balkconstructies. Deze éne beschadigde balk met scheur (foto links) op het stadsinfo te zien, was al jaren beveiligd ingepakt met een staalprofiel, en vormde geen probleem meer voor het gebouw, zoals de vele vakkundige herstellingen dit vandaag mogelijk maken. 26
Het getoonde ‘betonrotdetail’ op de foto op de stadsinfo/web is in deze hoedanigheid een uitzondering en situeert zich niet in het middendeel, maar op de hoek van het aanpalende hoger gebouw aan de achterzijde boven de Dijle, zonder gevaar voor het publiek. De vroeger herstelde zuidelijke pijlers opnieuw vakkundig oplossen is vandaag met de verbeterde technieken geen probleem meer. Naar we vernamen wordt het getoonde detail in het hoekgebouw hersteld, terwijl het middendeel wel afgebroken werd! Een goed voorbeeld dat aantoont dat betonrot op zichzelf geen probleem hoeft te vormen voor het voortbestaan van een gebouw zijn de torens van Sint-Maartensdal (eigendom van Dijledal/stad). Deze zijn met een veel zwaardere aantasting van betonrot van de dragende buitenwanden, behouden en vakkundig gerestaureerd.
Betonrot in dragende buitenwanden in torens Sint-Maartensdal Leuven vakkundig hersteld
Is het studentenblok Camillo Torres, dat ook bruin ziet van de betonrotaantasting, misschien de volgende afbraak? Een barst in een balk is zo binnenkort het alibi voor de sloop van veel van ons patrimonium? Laten we hopen dat er in het stadhuis geen barst in een balk of steenaantasting gevonden wordt, vermits burgemeester Tobback verklaarde dan te handelen als met de brouwerij: ... ‘ik zou hetzelfde doen’ (=afbreken).
Ook het roerend industrieel erfgoed van ons brouwerijpatrimonium in Leuven wordt geroofd en ... er komt een brouwerijmuseum in Brussel. Roerend erfgoed brouwketels - Nu uit brouwzaal geroofd!
Stella-horens aan de ingang?
Niet alleen verdwijnt hier ons onroerend maar ook ons roerend patrimonium. Dit gebouw met de brouwzalen werd als museum voorzien. Brouwerijketels en uitrusting allerhande werden ontmanteld en geroofd. Dat ook de twee horens, het symbool van de brouwerij Artois, aan de ingangspoort recent werden ‘weggehaald’, is tekenend voor het gebrek aan zorg en aandacht vanuit de stad voor haar verleden!
27
