BEKNOPT
HOE MEET JE SUCCES?
45
Elke ondernemer maakt na 1 januari een berekening van hoe het afgelopen jaar is verlopen. Dat doet hij om te kijken of het afgelopen jaar een succes is geweest. Ook in musea wordt er gemeten. En dan niet alleen op financieel gebied. Musea hebben ook nog een andere mogelijkheid om succes te meten. Museumsuccessen worden gekoppeld aan bezoekersaantallen. Vooral de grote musea trekken veel bezoek en vinden daarom dat het goed gaat met de Nederlandse musea. Dat is een mening. Bezoekers komen namelijk om iets te bekijken. Maar… tentoonstellen is voor musea slechts de tweede taak. Het eerste taak is het verzamelen van een collectie. Materialen die een waarde (niet in geld uitgedrukt) hebben, moeten bewaard worden. In het geval van De Koperen Knop gaat het dan om een cultuurhistorische collectie. Toch is het bezoekersaantal niet onbelangrijk. Maar je moet het dan niet laten bij tellen van wat er binnenkomt alleen. Je moet ook kijken of je met die telgegevens kunt sturen. Pas dan heeft dat tellen van het aantal bezoekers zin. En dan kun je er gelijk iets anders aan koppelen. Wat tel je mee in het bezoek? Om dat niet te ingewikkeld te maken: iedereen die via het kasregister wordt aangeslagen. Dat kunnen ook bezoekers zijn die geen entree betalen. Omdat ze komen op uitnodiging van iemand die op de museumzolder een productpresentatie of een lezing geeft. Of omdat ze komen om iets in de museumwinkel te kopen. Of … vul maar in. Al die bezoekers zorgen samen met alle andere betrokkenen voor een maatschappelijk draagvlak. En dat is belangrijk. Dat is de basis voor onze samenleving. Sinds 2005 is het aantal vrijwilligers in musea in Nederland met 82% gegroeid. Die vrijwilligers helpen een handje. Met elkaar verrichten ze heel veel werk en geven het museum bestaansrecht. Het zijn van vrijwilligers heeft ook nog andere kanten: een goede invulling geven aan je vrije tijd, het onderhouden van sociale contacten, wat opsteken van wat het museum biedt en wat het bezoek vertelt. Het zijn die vrijwilligers die door hun houding ten opzichte van het publiek zorgt dat dat publiek nog eens terugkomt. Bij een andere expositie, of met andere mensen. Dat meten gaan we overigens in 2016 ook weer doen. Maar dan zijn er veelal andere onderwerpen aan bod, zoals de leeftijd van de bezoekers.
december 2015
ONLINE MUSEUMNIEUWSBRIEF Kerstmis is eeuwen terug in de plaats gekomen van het Germaans midwinterfeest. Daarbij namen onze verre voorouders afscheid van de najaarsstormen en verwelkomden zij het nieuwe licht. Immers de dagen begonnen weer te lengen. Dat feestvieren ging gepaard met veel herrie en geschreeuw. Daarom werden midwinterfeesten ook wel joelfeesten genoemd, omdat er zoveel werd gejoeld. Die naam joel is nog steeds terug te vinden in de Scandinavische benaming voor Kerstmis: Jul.
EFFE BOMEN… Deze maand komen er twee digitale nieuwsbrieven. Naast deze ‘gewone’ december-nieuwsbrief, verschijnt er over enkele weken nog een speciale kersteditie. Toch staat deze nieuwsbrief ook al een beetje in het teken van het ‘eindejaarsgebeuren’. December is immers een heel speciale maand, die vaak oproept tot herinneringen. Dat lees u verderop. Dick de Jong
KOMENDE ACTIVITEITEN E.D.
Woensdag 2, 9 en 16 december 2016: kinderen kunnen onder begeleiding circusacts doen, verkleden in circuskleren en worden geschminkt. Vanaf 7 december 2015 Museum in kerstsfeer. Onder meer met een kerstoom in de mooie kamer. Vanaf 21 december 2015 ‘Met het oog op de winter…’ is er erwtensoep, warme chocolademelk en glühwein verkrijgbaar. De winter is een mooie tijd om eens een van de museumwandelingen te maken. Let op de volgende bijzondere openingstijden: o o o o
24 december 2015 gesloten vanaf 16.00 uur 26 december 2015 open van 13.00-17.00 uur 31 december 2015 gesloten vanaf 16.00 uur 2 januari 2016 open van 13.00-17.00 uur Echte boter…
U bent ook dan van harte welkom! BEKNOPT 45
1
december 2015
De mechanische boterbereiding gaat als volgt. De melk wordt in een afromer ontroomd. De afgeroomde melk wordt meestal verwerkt tot melkpoeder. De room zal verder verwerkt worden tot boter en botermelk. Eerst wordt de room verhit (gepasteuriseerd) om de bacteriën te doden en daarna afgekoeld tot 4°C à 5°C voor opslag in roestvrije gekoelde stalen tanks. De room wordt voor het karnen op 7°C gebracht. Er wordt zuursel aan toegevoegd. De smaak en het aroma van de boter worden voornamelijk door dit zuursel bepaald. De andere dag wordt alles naar een continu werkende boterbereidingsmachine gepompt die in een en dezelfde machine alle bewerkingen uitvoert die nodig zijn om boter te maken: De room wordt in een gekoelde cylindrische karn gepompt waar hij door verschillende kloppers mechanisch snel omgezet wordt tot ruwe boter. De boterkorreltjes klitten aaneen en in een scheidingssectie wordt de boter gescheiden van de botermelk. Hier worden de boterkorreltjes voor de eerste keer gewassen. Deze sectie is ook uitgerust met een schroef die de boter kneed terwijl hij hem naar de volgende sectie voert. Wanneer de boter de scheidingssectie verlaat, wordt hij door een conische opening en een geperforeerde plaat geduwd waar de resterende botermelk verwijderd wordt. De boter wordt dan naar de tweede kneed-sectie geduwd. In deze cylinder wordt het meeste deel van de resterende lucht uit de boter verwijdert in een vacuumkamer en op het einde van de cylinder wordt de boter voor een laatste keer gekneed wanneer het door geperforeerde platen geduwd wordt. Op deze plaats kunnen nog kleine vochtaanpassingen van de boter gebeuren. Wanneer de boter de machine verlaat wordt ze onmiddellijk door een verpakkingsmachine automatisch ingepakt. Gedurende dit proces wordt de room op hoge snelheid rond geslingerd. Dit breekt de vetmembraantjes en zorgt ervoor dat de vetdeeltjes samenklonteren en boterkorrels vormen. De boterkorrels beginnen boven te drijven. Alles wordt afgekoeld om de boterkorrels beter te kunnen scheiden van de inmiddels botermelk geworden vloeistof. De botermelk wordt afgescheiden. De boterkorrels worden nu onder druk door geperforeerde platen geduwd (kneden) om het vocht te verdelen en de boter de gewenste vastheid te geven. De boter wordt verpakt in 25 kg dozen en gekoeld opgeslagen tot bij de verbruiker.
BOTERBEREIDING De levensmiddelenstatistieken laten zien dat boter, echte boter, in december aanzienlijk meer wordt gekocht dan in de rest van het jaar. Het maken van boter was na de kaasmakerij vroeger een van de belangrijke middelen van bestaan in de boerderijen van onze streek. Daarom dit artikel over het bereiden van boter. Boter was eeuwenlang een product van de boerderij. Vooral de Friese boerinnen waren internationaal gerenommeerde botermaaksters. Maar ook de boter uit de Alblasserwaard was vermaard. Boter werd door de boerinnen ook gebruikt als ruilmiddel voor een lap stof of dagelijkse benodigdheden en tevens werd het verkocht op markten. Koemelk bestaat onder meer uit vet en eiwitten. Men liet ontroomde melk verzuren en deze werd in beweging gebracht. De losse vetdeeltjes die zo ontstaan, klonteren samen en scheiden zich af van de karnemelk. Uit het vet wordt de boter gemaakt. Boter bereiden op de boerderij was zwaar werk Het karnen geschiedde aanvankelijk met de hand, later kwam de karnmolen. Hierbij werd een stok via een tandrad voortbewogen. Boterbereiding vond op deze manier op veel boerderijen in heel Europa plaats, al waren er wel grote regionale verschillen. Rond 1900 kwamen de zuivelfabrieken met de boterbereidingsmachines en werd het maken van de boter een stuk vereenvoudigd. Het ontromen van de melk ging met een centrifuge en de karnton werd met stoomkracht aangedreven. Friese boter was jarenlang de internationale standaard voor kwaliteitsboter, vooral door de opkomst van de middenklasse voor wie boter geen onbetaalbare luxe meer was.
De bereiding en het gebruik van boter bestaat al duizenden jaren. Naast gebruik als voedsel speelde boter ook een belangrijke rol als geneesmiddel, als offergave en zelfs als schoonheidsproduct. De room werd vroeger op de boerderij met hand urenlang gestampt in een stampkarn tot de vetbolletjes zich afscheidden van de karnemelk. Daarna werden de vetbolletjes ambachtelijk gekneed en eventueel gezouten. De boter werd meestal in boterpotten bewaard en op de markt verkocht.
A: Toestel om boterblokjes te maken. B en C: Vormen om blokjes en rollen te maken. D: Verschillende vormen boter als resultaat. E: Mes en palet om de boter te snijden en kanten te kloppen.
BEKNOPT 45
2
december 2015
kousen werd zo goed als stopgezet en de prijzen van één paar stegen van 1,25 dollar naar ruim 10 dollar per stuk. Het Amerikaanse ‘War Production Board’ had de fabrieken die de synthetische stof produceerden namelijk overgenomen om de productie van oorlogsmaterialen op te schroeven. Zo werd nylon onder meer verwerkt in parachutes, tenten, touwen, kledingstukken en zelfs autobanden.
DE NYLONKOUS IS 75 JAAR Je netjes aankleden, soms zelfs feestkleding aantrekken, hoort bij Kerstmis. Bij nette kleding horen voor de dames ook kousen. En die zijn in 2015 al 75 jaar oud. In 1937 werd in de Verenigde Staten de ‘wonderstof’ nylon uitgevonden. Vandaag de dag zit dit synthetische goedje verwerkt in allerlei producten, maar in de loop der tijd werd de stof ook ingezet voor wat minder alledaagse doeleinden. Zo ontwierp men in 1969 een ‘dievennet’ van nylon en ging het spul dat jaar tevens mee naar de maan. In het voorjaar van 1935 deden de wetenschappers van het Amerikaanse chemiebedrijf Du Pont De Nemours & Co een historische ontdekking. Zij slaagden er in om een groep synthetische polymeren samen te stellen die de eigenschappen van de stof zijde imiteerden. Vermoedelijk was deze ontdekking grotendeels te danken aan het werk van wetenschapper Julian Hill, maar DuPont besloot de uitvinding later als eerbetoon toe te schrijven aan zijn leidinggevende Wallace Carothers. Die had namelijk last van een bipolaire stoornis en pleegde vlak voor de patentaanvraag in 1937 zelfmoord.
NYLONREVOLUTIE Op de lange termijn pakte de tijdelijke productiestop tijdens de Tweede Wereldoorlog echter alleen maar positief uit voor de nylonkous. Zo was de vraag inmiddels zo hoog opgelopen dat het warenhuis Macy’s op de eerste dag van de nieuwe verkoop maar liefst 50.000 paar in 6 uur verkocht. Uiteindelijk zou het product in de Verenigde Staten nog ruim drie jaar lang vrijwel continu uitverkocht zijn. Daarnaast was men inmiddels ook in Europa bekend geraakt met het product, waar het al snel uitgroeide tot een populair modeartikel. Zo speelde de nylonkous een prominente rol bij de emancipatie van de vrouw en de seksuele revolutie van de jaren ’60. MAAN Inmiddels is nylon niet meer weg te denken uit ons alledaagse leven. Naast kousen en andere kledij wordt de stof inmiddels ook gebruikt bij de productie van onder meer vislijnen, gitaarsnaren, autostoelen, chirurgische materialen en vloerkleden. Een aantal producten gemaakt van nylon heeft het zelfs gehaald tot op de maan. Zo waren de ruimtepakken van de astronauten en de Amerikaanse vlag die Neil Armstrong op 21 juli 1969 in het maanoppervlak achterliet grotendeels gemaakt van de ‘wonderstof’.
17E EEUWSE SNACK
Wonder der techniek…
NYLONKOUSEN Een jaar later verscheen het eerste product dat gebruik maakte van de nieuwe uitvinding op de markt: een tandenborstel met nylon haartjes. De grote doorbraak van de wonderstof kwam op de Wereldtentoonstelling van 1939 te New York. Daar introduceerde Du Pont een kous gemaakt van nylon als een goedkoper en kreukelvrij alternatief voor de gebruikelijke zijden kousen. De uitvinding viel meteen in de smaak bij het Amerikaanse publiek: op de eerste dag dat de nylonkousen in de winkel verschenen (in 1940) werden er 72.000 paar verkocht en binnen één jaar stond de teller op ruim 64 miljoen verkochte kousen.
December is de maand dat de meeste hapjes worden gegeten. Daarom moet iedereen in januari hoognodig wat aan de lijn gaan doen. In december wordt daarop niet vooruit gedacht. Dan moet er uitgebreid worden gegeten. Daarom hier een artikel over de oudste snack van ons land. OM WAFELS TE BACKEN De Antwerpse Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience heeft een 17e eeuws kookboek op ‘het net’ geplaatst. Het resultaat was dat tienmaal meer bezoekers kreeg. De bibliotheek plaatste bij het handschrift ook een vertaling van een wafelrecept in het hedendaags Nederlands. Onvoorbereide enthousiastelingen die de site raadpleegden stoten namelijk op enkele problemen. Niet de taal blijkt een struikelblok: ‘Toerte van calfsvleesch’ en ‘Remede voor den loop’ zijn ook vandaag te begrijpen. Het handschrift van de auteur en onbekende of thans verboden ingrediënten zoals verjus (gegist sap van on-
TWEEDE WERELDOORLOG Door de uitbraak van de Tweede Wereldoorlog kwam er een abrupt einde aan de hype. De productie van de BEKNOPT 45
3
december 2015
gerijpte druiven) of reigers doen echter de hersenen kraken. Verder slaat de hedendaagse kok de schrik om het hart bij vage instructie als ‘voeg een pinte’ room en ‘wat’ bloeme toe, vooral omdat bij dat laatste een hoeveelheid bloem van tussen de 300 en 500 gram werd bedoeld. Sabeth Snijders testte een ouderwets wafelrecept daaruit. Haar ervaring was: ‘Ze druipen van het vet, maar zijn de onverwachts lekker, de wafels die men in het 17 eeuwse Zuid-Brabant bakte’.
opzichten een daverend succes met meer dan 700 enthousiaste bezoekers. Dit succes is mede het gevolg van het al heel vroeg optuigen van de PR-machine. Al maanden van te voren zijn waren voorberichten, persberichten, flyers en affiches beschikbaar. Ze hebben hun nut bewezen.
De wafels van het recept zien eruit en smaken als zware Brusselse wafels. De 17e eeuwse versie is iets vettiger, maar niet in die mate dat het onsmakelijk wordt. Tenminste, zolang je niet meer dan twee wafels eet. Het ontbreken van suiker in het beslag blijkt niet storend. Wat poedersuiker of jam bovenop de wafel compenseren het gebrek ruimschoots. DE OUDSTE SNACK Neempt als ghij wilt een dosijn wafelen backen: een pinte soeten room ende een pont boter. Laet die boter smelten met den room, dan neempt wat blomme ende een lepelken gist ende een lepelken raepsmout. Beslaet u wafelen al werm, dan laetse staen vier ofte vijff uren lanck bijde viere tot datse al op sijn, ende dan gaetse backen. Pinte = 0,65 l. zoete room – is verse room Pont = 430 gram Raepsmout = raapolie. Andere plantaardige olie zoals arachideolie kan ook gebruikt worden. Wat blomme = hier 350 à 400 gram
EXPOSITIE HET CIRCUS De opening van de expositie over het Circus in Nederland op 14 november 2015 werd vooraf gegaan door een kinderworkshop, waar kinderen circusacts leerden. Een uur lang was de museumzolder gevuld met diabolo’s, ringen, knotsen, balletjes en nog veel meer. Clown Jofri en zijn assistente Brenda zorgden voor een wervelend geheel. De door Jofri verrichtte expositieopening sloot daar fantastisch op aan.
UIT HET MUSEUM ANTIEK & BROCANTE Op vrijdag 6 en zaterdag 7 november 2015 stond het museum bol van de verkoopstands. Het was in vele BEKNOPT 45
4
december 2015
deze balg, voor zover nodig gestript van leer en daarvoor moesten nog de nodige spijkers verwijderd worden. Daarna met behulp van de stofzuiger het meeste vuil verwijderd om niet als Zwarte Piet verder te gaan. Bij inspectie bleken er nogal wat scheuren en naden in te zitten en de afdichting van de klep tussen de beide kamers (c) bestond uit een heus bontje langs het gat en zacht leer aan de onderzijde van de klep. Naderhand bleek ook de bevestiging van de stalen strip, waaraan de balg uiteindelijk ophangt, los te zitten. Deze was echter simpel weer aan te draaien, maar zoals nu blijkt zit er toch nog beweging in. Grote vraag was nu ook hoe de klep te repareren daar het bont niet te redden leek. Bovendien was het teveel aangetast door de langsstromende lucht op de plaatsen waar de scheuren zich bevonden. Wat voor bont het was is nooit opgelost, Er is geen documentatie over te vinden. Waarschijnlijk gewoon een konijnenvelletje. Een poging om een vel van een Canadees dier, misschien wel een Poema, te gebruiken, strandde eigenlijk al bij het knippen van de vacht. De gedachte om daarna ook nog eens met Bison kit aan de slag te gaan om dit te verlijmen en de wetenschap dat op internet ook kleppen te zien waren met gewoon een dik leren rand, deed me besluiten niet deze weg te kiezen. De klep van de overgebleven blaasbalg op zolder bleek ook te zijn uitgerust met een rand van gewoon leer, dus dit moest zeker lukken.
DE BLAASBALG BLUES (vervolg) Allereerst werd de balg ingesmeerd met leerolie voor zadels, bereidwillig afgestaan door Ig Vermeulen, om het leer soepeler te krijgen. Dat lukte slechts ten dele en naar later zou blijken was het allemaal voor niets. Navraag bij Harm Struik, een vorige smid, leerde namelijk dat de nu opgehangen balg juist naar de zolder was verhuist omdat deze niet goed meer werkte. De nu opengeklapte balg was daarvoor in de plaats gekomen. Het was al zo vreemd dat hij zo goed paste. Om nu toch te kunnen smeden een toevlucht genomen tot wat modernere techniek en wel de blazer. In een vorig leven was deze gekoppeld geweest aan een opblaasbed. Het geval bleek wonderwel te passen op de blaasbuis naar de vuurhaard en ook nog eens prima te werken, al viel er niets te regelen wat luchtopbrengst betreft. Wel een verschil in afmetingen. Kinderen hadden er weinig moeite mee. Het ging er nu om wie hem aan of uit mocht zetten. Het was nu de keuze of de balg van zolder te repareren, of de opgeblazen balg. besloten om de originele balg te laten hangen en de kapotte balg, die nu toch al open was onder handen te nemen. Met de hulp van Abdirahim is het bovendeel van BEKNOPT 45
De ingesmeerde blaasbalg van zolder. Het leer is zo stug dat het niet in- en uitzakt. 23-05-2015.
De oude manier van lijmen was waarschijnlijk met vislijm daar dit wat meer tegen stoten en bewegen kan dan beenderlijm of konijnenhuidenlijm. Om de oude huid te verwijderen was het voldoende geweest deze te weken in water. Een deel van het leer voor de reparatie kregen we via, via bij een adres in Noordeloos van een handelaar, die uiteindelijk ook schoenmaker was geweest in GrootAmmers. Voor de klep, zo werd verteld, bleken we echter schapenleer nodig te hebben voor de nodige soepelheid bij het scharnier en dit was te verkrijgen bij een schoen5
december 2015
maker in Hardinxveld. Deze is klant van hem en in tegenstelling met de handelaar rekende deze wel een prijs voor het leer.
ICT-ondersteuner. Klusser voor exposites en gebouwonderhoud. Snoeier van (vrucht) bomen en tuinonderhoud. Diverse andere specifieke functies. Iedereen krijgt een interne opleiding. Het museum voert een modern vrijwilligersbeleid met een overlegstructuur, werkbesprekingen en vrijwilligerscontracten.
MUSEUMWINKEL Als u iets zoekt als cadeau of voor het kopen van mooie (kerst)kaarten bent u van harte welkom in het museum. Er is altijd wel iets leuks te vinden.
VRIJWILLIGE ZAKEN PR-ONDERSTEUNING Langzamerhand begint dit enige vorm te krijgen. Dat dit wat langer duurt komt vooral ook doordat het te verrichten werk nog in beeld moet worden gebracht.
WILT U HET MUSEUM IETS NALATEN? MUTATIES
Het komt regelmatig voor dat De Koperen Knop wordt benaderd met de vraag of er interesse is in oude of anderszins voor het museum interessante materialen. Dat is er altijd wel. Alleen als het niet past in de (depot)collectie van De Koperen Knop wordt er een passende bestemming voor gezocht. Vaak is dat een ander museum of een verzamelaarsvereniging. Ook kunt u De Koperen Knop laten opnemen voor uw nalatenschap of een donatie of schenking doen. Hiervoor kunt u contact opnemen met de directeur, Alida de Jong-Ambachtsheer. Het liefst per e-mail
[email protected]. Als u niet over internet beschikt kun u
Als nieuwe vrijwilligers zijn in dienst getreden: Greet Faro-van de Graaf te Hardinxveld-Giessendam. Teuny Bakker-Stout te Hardinxveld-Giessendam. Beiden hebben aangegeven dat ze in zijn voor meerdere vrijwilligersactiviteiten.
bellen met 06-14148618. Het museum is een
MUSEUM DE KOPEREN KNOP Het cultureel en historisch centrum in de Alblasserwaard Binnendams 6 3373 AD Hardinxveld-Giessendam 0184-611366 www.koperenknop.nl
[email protected] NL93RABO0395001005 OPEN: dinsdag t/m vrijdag 13.00-17.00 uur en zaterdag 11-17.00 uur
COLOFON: Redactie Assistentie Foto’s
VRIJWILLIGERS WELKOM Op verschillende museale werkterreinen zoekt De Koperen Knop vrijwilligers, die in teamverband hun bijdragen leveren aan het museum. Verkeersregelaar. Gastvrouw of –heer, met eventueel uitbreiding tot gids. Buffetmedewerker voor koffiekamer en groepsbezoek. Lid van de expositiecommissie voor specifiek algemene en historische exposities: Vervoerder van expositiematerialen. Assistent projecten. Assistent publiciteit. BEKNOPT 45
: Dick de Jong. : Alida de Jong-Ambachtsheer en Johan de Jong. : Ewoud Klop, Ina Maas, Dick de Jong en anderen.
© Voor de samenstelling van deze uitgave is gebruik gemaakt van artikelen en teksten van derden. Voor zover iemand meent dat hierbij de kopierechten zijn geschaad kan er contact worden opgenomen met de redactie.
6
december 2015
