DE KIP EN HAAR EIEREN
38 BEKNOPT
De oorsprong van de kip ligt ergens bij de dinosauriërs maar de kip zoals wij die kennen dateert van rond 5.000 voor Christus. Deze oerkippen zwierven door de heuvels in zuid-Azië en stonden bekend als Gallus Gallus, ze hadden een sterke snavel en scherpe klauwen. Rond 2.500 voor Christus kwam de Gallus Domesticus; getemde kippen als offerdieren, voor hanengevechten en als beginvorm van de klok! De kip had snel de wereld veroverd; van Amerika tot Japan maar ook de Egyptenaren begonnen met de productie van kippen en eieren als voedingsmiddel.
MAART 2015
ONLINE MUSEUMNIEUWSBRIEF EFFE BOMEN… Vooruitgang… De ouderen onder ons kunnen zeggen dat hun grootouders de komst van de auto nog hebben meegemaakt. De meesten van ons hebben zo’n ding en zo eentje, die zoveel computers aan boord heeft dat het een wonder is dat ie nog vooruit komt. Ik weet nog goed dat bij ons thuis telefoon werd aangelegd. 1960. Dat was een geweldige vooruitgang. Alle buren kwamen toen bij ons bellen. Ik weet nog van de eerste televisie. Daar werd een speciaal tafeltje voor besteld, bij ‘doebedoebedoebie’ Kant en Klaar. 1969. Terwijl wij de telefoon soms nog gebruiken om te bellen kijken we ook regelmatig televisie. De jeugd anno nu kijkt telefoon…
Ook veel Griekse Goden eigenden zich de kip toe. Ze was gewijd aan Pallas Athene, de godin van wijsheid en oorlog, voor Eros was ze een symbool van liefde en verlangen en voor Hermes van handel en productiviteit. Vanwege de connectie met de Goden aten de Grieken geen kip maar wel veel eieren. Onder het Romeinse keizerrijk begon men met het fokken van kippen voor het vlees en de eieren maar pas in de Victoriaanse tijd - onder Koningin Victoria - kreeg men ook veel belangstelling voor hun uiterlijk. Men organiseerde clubs, wedstrijden en tentoonstellingen en betaalde veel geld voor een mooie raskip. Wel verbood zij rond 1850 de hanenvechtsport. In de laatste jaren is er veel veranderd op het gebied van voedselproductie. Steeds meer mensen willen de ethische afkomst van hun voedsel weten. Het kopen van scharrelkippen en dito eieren is een prima begin maar je kunt ook verder gaan en zelf kippen gaan houden!
Dick de Jong
PASEN De uitbreiding van het aantal parkeerplaatsen wordt zichtbaar
HET PAASFEEST Mandemakers' Keukens, de Gamma, Ikea, Loods 5, de Tapijthal. Dat zijn de associaties die het gros van de mensen tegenwoordig met Pasen zal hebben. Veel religieuze websites beginnen dan ook met de vraag: Wat is Pasen? Eén generatie geleden kon iedere Nederlander hierop het juiste antwoord geven. Met Pasen gedenken christenen Jezus' verrijzenis uit de dood, nadat hij twee dagen tevoren aan het kruis was gestorven. Wat ook ongelovigen nog weten is dat de
KOMENDE ACTIVITEITEN
19 maart 2015 28 maart 2015 18 april 2015 25 april 2015 2 mei 2015
BEKNOPT 38
lente avond ruilbeurs Dinky Toys start museumweek taxatie miniatuurauto’s ruilbeurs Dinky Toys 1
maart 2015
datum ervan flink schuift, en wel tussen 22 maart en 25 april, zijnde de eerste zondag na de eerste volle maan in de lente. Dat de maan als referentie dient is opmerkelijk, want de christelijke kalender volgt juist de zon. Die datum is echter al in de 4e eeuw op het concilie van Nicea vastgesteld. De opzet was Pasen nimmer te laten samenvallen met het joodse Pesach, in de nacht van 14 op 15 Nisan. Hoewel het woord Pasen afstamt van Pesach (= overdoen in het Hebreeuws), herdenken joden dan iets anders: hun ontsnapping aan de slavernij in Egypte. De wens om zich hiervan te onderscheiden was kennelijk zo groot dat latere pausen bereid waren de zonnekalender voor hun belangrijkste feestdag te negeren en de joden in hun maankalender te volgen, ook al beweegt Pasen hierdoor een dikke maand in het jaar heen en weer.
Ook in onze streken is het lang gebruikelijk gebleven om met de paasos te sieren. Menige slager liet zich tot aan de Tweede Wereldoorlog trots met een koe aan een touw voor zijn winkel op de foto zetten. Hoewel diverse genreschilders de paasos tot in de 18e eeuw afgebeeld hebben, noemt Jan ter Gouw hem niet eens meer in De Volksvermaken. Intussen weet L.G. Bergman in Amstelodamum te melden dat zo'n wandelend dier tot eind 19e eeuw in de Jordaan en andere Amsterdamse volksbuurten een vertrouwde verschijning was. Pas de komst van abattoirs luidde zijn definitieve einde in. Op het platteland is de eigen slacht langer doorgegaan, en dat verklaart waarom er aardig wat vooroorlogse foto's van een paasos met omstanders circuleren op internet. Aan zijn gloriedagen herinneren nu alleen nog de Paasveetentoonstellingen in Schagen en Rhenen, al valt hij ook daar niet meer in levenden lijve te aanschouwen. Het vee en andere dieren stonden op de Paasmarkt in Gorinchem, vijftig jaar terug nog een normale gebeurtenis, ook dat ligt inmiddels een eind achter ons. HET PAASEI Het ei zou de steen van het graf van Jozef van Arimathea symboliseren, waaruit Christus is verrezen. Eieren en vruchtbaarheid zijn sowieso een voor de hand liggende combinatie. Joden gebruiken ze ook bij hun Pesach. Dat ze speciaal met Pasen belangstelling wekten had tevens een praktische oorzaak: tijdens de vasten mochten er geen eieren worden gegeten en dat kwam goed uit, want voordat de bio-industrie lichtbakken inzette, waren kippen 's winters van de leg. Maar tegen Pasen was hun productie weer in volle gang en bestond er een eieroverschot. Boeren begroeven ze hierom wel in akkers ter bemesting, en ter conservering werden ze op grote schaal gekookt. In de Russisch-orthodoxe kerk kon het paasei een cultstatus krijgen, getuige de Fabergé-eieren die de tsarenfamilie rond de vorige eeuwwisseling liet vervaardigen. Ook in Engeland verwierf Easter Egg grote betekenis. Het wordt nog gebruikt als benaming voor verborgen boodschappen in films, muziek- stukken en computerprogramma's. In Nederland lag het accent van de wereldse viering van Pasen meer bij palmpasen, al versmaadde niemand het paasei. Net als elders kende men de uitgeblazen eieren die tijdens de vasten voor echt op tafel werden gezet, maar dan viseitjes bleken te bevatten. En uiteraard de overvloed aan gekookte eieren.
Paasos, anoniem schilderij 19de eeuw (OLM).
EEN NIEUWE TIJD Pasen staat symbool voor vernieuwing. Na een lange tijd van donkerte en geen groei op het veld breekt er een nieuwe tijd aan. Een tijd waarin alles spontaan gaat ontluiken. Het was - en is op het platteland nog vaak - gebruik dat mensen op hun paasbest veschijnen: met nieuwe kleren aan. En men wenst elkaar nadrukkelijk een zalig, vrolijk of gewoon gelukkig Pasen; al naar gelang de levensbeschouwelijke achtergrond. Later werden ook per briefkaart paasgroeten overgebracht. Kinderen schreven paasbrieven voor familieleden om te laten zien hoe ver ze in het schrijven gevorderd waren. Tegelijk werd de schaarse wintertijd afgesloten met overvloed. Met speciaal brood: mikken, lammetjes, stoeten; in orthodox-christelijke gezinnen ook matzes, zoals joden met Pesach nuttigen. DE PAASOS Slagers liepen enkele dagen voor Pasen met een vetgemeste en in bloemen gehulde paasos rond, ter opwekking van bestellingen voor hij werd geslacht. De achtergrond van dit gebruik was dat katholieken tijdens de veertigdaagse vasten oorspronkelijk een totaalverbod op vlees hanteerden, zodat slagers met Pasen goede zaken hoopten te doen. Die hoop leeft bij veel slagers nog steeds, want zij richten hun etalages zelden zo weelderig in. BEKNOPT 38
2
maart 2015
PALMPASEN Kerkelijk gezien begint het paasfeest de zondag voor Pasen, met Palmpasen. De glorierijke intocht van Jezus in Jeruzalem, waarbij hij door dezelfde menigte werd toegejuicht die hem enkele dagen later, tijdens zijn gang naar de Calvarieberg, zou uitjoelen, was in die stad al in de vierde eeuw een onderwerp van herdenking. Hosannazondag gold als een feest van nederigheid: Jezus werd in al zijn armoede aanschouwd maar kwam te hulp ('hosanna' is 'help nu' in het Hebreeuws). Tijdens een processie vervulde een bisschop de rol van Jezus, die door kinderen met palm- en olijftakken in de hand werden vergezeld. Rond de 9e eeuw kwam dit voor in heel het westen van Nederland. In de 13e eeuw is aan die processie de palmezel toegevoegd: een draagbaar of wagentje met een ezel van hout en een dito Christusfiguur erop. Het verrijden van die ezels was een eervolle taak voor de pelgrims die naar het Heilige Land waren geweest, of rijke burgers die bereid waren hiervoor veel geld te betalen. Aan deze processies kwam in Nederland radicaal een eind in 1580, toen calvinisten bezwaar maakten tegen elke veruitwendiging van het evangelieverhaal en de kerken ontraadden hun medewerking eraan te verlenen.
af te smeken. Bij katholieken ligt dat voor de hand, maar volgens onderzoeker Bernet Kempers deden protestanten hetzelfde. Hoewel zij geen palmtakjes bij een broedende kip legden of op de hoeken van akkers in de grond staken, zoals onder katholieken gebruikelijk was, versierden zij net zo goed hun graven met buxus boompjes, ten teken van onschuld en overwinning op de dood. Menig protestant nam zelfs een palmtakje in huis. Niet om het achter een spiegel of kruis te steken, zoals katholieken nog doen, maar om het onder het dak of achter een bloempot te verstoppen. Onaantastbaar voor calvinisten leken de palmpaasjes. De oudste gegevens daarover komen uit e de 17 eeuw. Een keur uit Uitgeest uit het jaar 1633 bepaalde dat ouders een boete zouden krijgen als hun kinderen met 'palm of diergelijke groente' over straat liepen. Opvallend hieraan is dat palmpaasjes toen al in handen waren van kinderen en dus geen afgezakt vermaak van volwassenen vormden. Uit de eerste afbeeldingen uit de 18e eeuw blijkt dat het meestal om een lange stok ging, waar vlaggetjes, appels, eieren, bukstakjes en broodhaantjes op waren gestoken. Maar volgens de volkskundige Catharina van de Graft hebben er meteen twee hoofdvormen bestaan. Naast de net beschreven 'Friese stok' was er een 'Saksische palmpaas', die een brede broodkrans in de top had. Hierop bestonden dan allerlei lokale variaties met betrekking tot materiaal en opsmuk, waarin zelfs verschillen tussen protestanten en katholieken tot uitdrukking konden worden gebracht. Een aannemelijke theorie is dat palmpaasjes gekerstende meibomen in miniatuur zijn. De broodhaan in de top staat voor de haan die kraaide toen de apostel Petrus drie keer Jezus Christus loochende te kennen na diens gevangenneming op Goede Vrijdag. Diezelfde haan waarschuwt hiervoor de gelovigen als windwijzer op kerktorens. Meer nog onder protestanten dan onder katholieken trokken kinderen met palmpaasstokken langs de deuren om eieren voor Pasen op te halen. Zij zongen: Palm, palm pasen, Eikoerei, Over ene zondag, Dan hebben wij een ei, Een ei is geen ei, Twee ei is een half ei, Drie ei is een paasei. Het Eikoerei is volgens Van de Graft een verbastering van 'Kyrie eleison', en de benodigde drie eieren herinneren niet zozeer aan het verraad van Petrus alswel aan de goddelijke drie-eenheid, die met Pasen actueel is. Honderdvijftig jaar geleden werd in het hele land nog spontaan met palmpaasjes gelopen; tamelijk uniek, want in het katholieke Vlaanderen was dit toen al niet meer gangbaar. Sindsdien kwam de klad erin. In 1947 stelde Van de Graft vast dat de palmpaasjes nog slechts in
. Palmpasen omstreeks 1930 in het protestantse Staphort, met zowel de Friese als de Saksische stok. Stien Eelsingh,
De calvinistische oekaze had echter voorlopig geen greep op de wereldlijke Palmpasenviering. Twijgjes van de buxusboom, die in onze streken de palmbladeren moesten vervangen, dienden nog eeuwenlang om onheil te bezweren en vruchtbaarheid bij gewas, mens en dier BEKNOPT 38
3
maart 2015
KINDERWORKSHOPS Zeker een succes waren de workshops ‘schilderen op doek’, met als thema: het varken in de kunst, speciaal voor kinderen. Er moest zelfs een extra workshop worden ingelast, om alle belangstellenden tevreden te kunnen stellen.
honderd plaatsen voorkwamen, voornamelijk in de oostelijke provincies. Voor uitsterven werd gevreesd. Maar zonder dat daartoe een oproep verscheen, begonnen kleuterleidsters, dominees, priesters en speeltuinverenigingen ineens palmpaasoptochten te organiseren, zelfs in gebieden die nauwelijks nog een herinnering aan het feest hadden. Behoud van een bindende traditie was meestal het oogmerk, waarbij men overigens niet slechts het verleden wilde kopiëren, want oude regionale liedjes en palmstokken zijn vervangen door een mêlee van persoonlijke creaties. Dit artikel kwam tot stand met informatie uit: Rituelen en tradities van Jef de Jager, zoals te vinden is op intenet.
DINKY TOYS Na een intensieve week van voorbereiding openden we op zaterdagmiddag 7 maart jongstleden al weer de tweede expositie van dit jaar. Een expositieruimte vol speelgoedautootjes, die al lang het niveau van spelen achter zich hebben gelaten. Daarom is er wel degelijk ook aan de jonge kinderen gedacht en is er een speelveld, waar gewoon met autootjes kan worden gespeeld en nog veel spannender, er is ook een echte professionele racebaan, van Slotracingclub Speed 74. Voor de inrichting van de expositie hebben we een beroep kunnen doen op de Nederlandse Algemeen Miniateur Auto Club (NAMAC). Op de website vertelt deze vereniging over wie ze zijn en wat ze doen.
UIT HET MUSEUM
De NAMAC is er voor iedereen die modelauto's verzamelt. De club organiseert beurzen, geeft het blad Auto in Miniatuur uit, organiseert clubdagen en andere evenementen. Ook regionaal is de NAMAC actief, met bijeenkomsten op kleinere schaal. De NAMAC organiseert zes keer per jaar de grootste modelautoruilbeurs van Europa, geeft elke twee maanden het magazine 'Auto in Miniatuur' uit, organiseert de 'Miniatuurauto van het Jaar'-verkiezing, diverse evenementen zoals clubdagen, regioactiviteiten en excursies.
HET VARKEN IN DE KUNST 28 februari 2015 was het al weer de laatste dag dat deze kunstexpositie kon worden bezocht. Hoewel het aantal bezoekers lager uitkwam dan we hadden verwacht, kunnen we toch spreken van een succesvolle expositie. De reacties van de bezoekers waren positief en vele kwamen genieten van de afgebeelde en uitgebeelde varkens en biggen.
De expositie werd geopend door de heer Otto Snel, de voorzitter van de NAMAC, die tijdens zijn toespraak onder meer een beeld opriep van de speelgoedwinkel van eertijds. Nu moet je zoeken naar wat de ouderen onder ons als speelgoed ervaren en je eerst door een berg mechanica en computerspul heen graven. Veertig of vijftig jaar terug werd zo’n winkel gedreven door de eigenaar zelf. Een man met hart voor de zaak, gehuld in een grijze stofjes, waaronder een geblokte trui, een overhemd en een stropdas. Die stropdasman lijkt het verleden van de speelgoedwinkel te willen symboliseren. De al genoemde racebaan mag door iedereen worden gebruikt en velen hebben dan ook al een recordpoging gedaan om tot winnaar te worden uitgeroepen. De baan hebben we in bruikleen van Slotracingclub speed 74 uit Hardinxveld-Giessendam. Hartelijk dank daarvoor. Op faceboek staat een filmpje, waarop te zien is hoe suppoosten zich vermaken met de racebaan.
Stilleven tijdens een kinderworkshop.
BEKNOPT 38
4
maart 2015
DE KOPEREN KNOP EN FACEBOOK Ruim een jaar geleden zijn we begonnen met een Facebookpagina over ons museum. Er is inmiddels een vaste groep bezoekers van deze pagina die de berichten over activiteiten, evenementen en interessante ‘weetjes’ hebben gelezen. Nu is het wel zo dat deze groep voornamelijk bestaat uit personen die het museum al - van binnen en van buiten - kennen. Graag willen we deze groep uitbreiden. Om dat te realiseren hebben we u/jullie hulp nodig. Langs deze weg wil ik alle lezers van Beknopt vragen regelmatig onze Facebookpagina te bezoeken: (www.facebook.com/museumdekoperenknop).
PERSONEEL Arie Meerkerk heeft zijn werkzaamheden als vrijwilliger bij het museum beëindigd. Aart van Dijk (HardinxveldGiessendam) is als hoepmaker tot het vrijwilligersteam toegetreden.
Holland ten voeten uit.
LENTE AVOND Zoals eerder aangekondigd is er op donderdag 19 maart 2015 in het museum een heel speciale lente avond. Van 19.30-22.00 uur bent u welkom. U kunt deelnemen aan de volgende workshops: PAASKRANS maken van natuurlijke materialen o.l.v. Willemijn van Bloemmijntje € 22,50 p.p. PLACEMAT SJABLONEREN € 7,50 p.p. ORIGAMI papiervouwen € 15,00 p.p. BORDJES BESCHILDEREN € 5,00 p.p. DEMONSTRATIE KETTING MAKEN Rosa Lopes Vieira. DEMONSTRATIE BONBONS: Ad van der Hoogt. Alle workshops zijn inclusief materialen en koffie/thee met wat lekkers. Wel graag VOORAF INSCHRIJVEN.
De illustratie laat zien dat u op verschillende manieren kunt reageren op een bericht: Er is een Vind ik leuk knop, waarmee je aangeeft dat je het leuk vindt. Met de knop Delen komt het bericht ook op jouw Facebookpagina waardoor je aan jouw Facebookvrienden laat zien dat het een interessant bericht is. Dat laatste heeft voor ons museum meer positief effect dan de ‘ik vind het leuk’ actie. Door het bericht ook daadwerkelijk te delen wordt het bereik van het bericht veel groter! We willen hierdoor meer mensen bereiken, en op deze manier meer bezoekers in ons museum krijgen. Een derde manier van reageren op een bericht is uiteraard een eigenhandig berichtje er op achterlaten. We hopen op veel actie en reactie op onze Facebookpagina Museum de Koperen Knop. Ad Kop.
JAARVERSLAG Binnenkort kunt u het uitgebreide jaarverslag 2014 op de website lezen. Het komt te staan onder organisatie – ANBI. --------------------------------------------------------------------------COLOFON:
De resultaten van een kinderworkshop: blijde gezichten.
---------------------------------------------------------------------------
Verschijningsdagtum : 13 maart 2015 Redactie : Dick de Jong. Assistentie : Willy de Jong, Alida de Jong-Ambachtsheer, Elly Snijders- Koopmans, Johan de Jong en Ad Kop. Foto’s : Dick de Jong, Ewoud Klop, Ad Kop, Dick Otten, Hanny Schouten. . Voor de samenstelling van deze uitgave is gebruik gemaakt van artikelen en teksten van derden. Voor zover iemand meent dat hierbij de kopierechten zijn geschaad kan er contact worden opgenomen met de redactie. BEKNOPT 38
MUSEUM DE KOPEREN KNOP Het cultureel en historisch centrum in de Alblasserwaard Binnendams 6
3373 AD Hardinxveld-Giessendam
www.koperenknop.nl
0184-611366
[email protected] NL93RABO0395001005
OPEN: dinsdag t/m vrijdag 13.00-17.00 uur en zaterdag 11-17.00 uur 5
maart 2015
