leiding van Hilly den Besten gemaakte moderne objecten. Deze zijn gemaakt van antiek linnen. Daarnaast exposeren er ruim tien andere kunstenaars hun werk. En uiteraard wordt er in tekst en beeld uitgebreide uitleg gegeven over het ontstaan en de productie van linnen.
40 BEKNOPT
MEI 2015
ONLINE MUSEUMNIEUWSBRIEF EFFE BOMEN… Overal is verandering merkbaar, voelbaar. Verandering naar een andere tijd, nieuwe tijd. Juist een museum dat zich nogal bezighoudt met het verleden moet zich dan aanpassen. Want cultuurhistorie staat al even niet meer op ieders verlanglijstje. Daar moeten we op inspelen. Niemand kan in de toekomst kijken. Iedereen kan wel een visie ontwikkelen. In die visie moeten we opnemen hoe wij in de toekomst willen functioneren. Dat zal de basis moeten zijn voor de aanpak van veranderingen. Veranderingen die nodig zijn om de toekomst aan te kunnen. Denkt en doet u met ons mee?
De bewerking van het land voor de vlasteelt.
INLEIDING Linnen wordt wel gezien als een deftige en dure stof, dat alleen is weggelegd voor de beter gesitueerden onder ons. Dat is slechts gedeeltelijk waar. Linnen wordt gemaakt uit vlas. De verwerking van vlas tot linnen is een lang proces dat bestaat uit veel (be)handelingen. Een van de stappen in het proces is het zogenaamde roten. In China en Oost-Europa worden de bossen vlas in water geroot, door ze in grote bakken onder water te laten
Dick de Jong
KOMENDE ACTIVITEITEN
2 juni 20154 workshop tafelloper sjabloneren 19.30 u. 10 juni 2015 kinderen sjabloneren placemat 14.00 u. 26 juni 2015 Ierse muziekavond Shepherds’ Pie juli-augustus kinderactiviteiten: - Detectivespel zoek de geldzak van de boer - Oude spellen: Op pad met de knapzak
LINNEN : uit de kast – in de kunst Vanaf 22 mei 2015 is er een nieuwe expositie, over linnen. Linnen zoals dat vroeger werd gebruikt, maar nadrukkelijk ook het linnen zoals dat nu wordt toegepast. Op de expositie is linnen te zien uit de eigen textielcollectie. Dat zijn allemaal heel bijzondere stukken. Het meest komt echter de toepassing van linnen in de kust aan bod. Op het affiche is een kunstobject te zien van Hans van Gerwen, bestaande uit zilver met een linnen rol erin. Verder zijn er bewerkte linnen servetten, speciaal voor de expositie ontworpen linnen stoffen en huishoudlinnen van de hand van Christie van der Haak. Zij heeft ook het nieuwe Leidse Laken in 2014 ontworpen. De Rehobothschool exposeert door leerlingen onder BEKNOPT 40
1
mei 2015
zakken. Hierdoor raken de rivieren vervuild met organische afvalstoffen. Ook in België kende men dit probleem, wat het einde van de vlasteelt inhield. Linnen heeft een goed vocht opnemend en vocht doorlatend vermogen. Velen zullen vooral de nadelige eigenschap opnoemen: het kreukt snel, ook na een antikreukbehandeling. Het grote verschil en voordeel in vergelijking met katoen is dat de teelt van vlas milieuvriendelijker is: er zijn weinig bestrijdingsmiddelen nodig en ook kunstmest is niet noodzakelijk. De overstap naar biologische teelt is dan ook goed te realiseren. Dit komt echter niet op grote schaal voor. Wanneer je zou moeten kiezen tussen een gangbare katoenen of een gangbare linnen broek is er, op basis van het milieuvoordeel tijdens de teelt van vlas, goede reden om te kiezen voor linnen! Vlas geldt als een relatief milieuvriendelijke vezel. Bij teveel (kunst)mest wordt het vlas te lang en te slap. Vergeleken met katoen zijn bij vlasteelt veel minder bestrijdingsmiddelen nodig.
tie in een marginale positie terecht. Vlas leent zich veel minder voor grootschalige industriële bewerking. Vlasvezels zijn erg stug waardoor speciale machines nodig zijn. Bovengenoemde factoren maken van linnen een duur en marginaal product, vaak teruggevonden in het segment van de duurdere, exclusieve kleding. PRODUCTIE Vlas treffen we aan in twee variëteiten: olievlas en vezelvlas. Olievlas wordt gebruikt voor de productie van onder andere lijnolie, dat op haar beurt weer dient als grondstof voor verf, vernis en linoleum, maar ook voor diervoeding. Linnen wordt gemaakt uit de vezels die zich rondom de houtachtige kern in de stengel bevinden. De plant is de eenjarige wit- of blauwbloeiende vlasplant (Linum ussitatissimum). Na de oogst wordt het vlas in bundels bij elkaar gezet om te drogen. In een stengel bevinden zich dertig tot veertig vezelbundels die vijftig tot honderd cm lang kunnen zijn. Ze bestaan uit cellulose en worden bij elkaar gehouden door pectine. Vlas wordt overigens ook gebruikt voor het vervaardigen van spaanplaat en touw. Vlas kent zodoende veel toepassingen! In de verschillende stadia van de productie komt elke keer een deel van de plant vrij, dat voor iets gebruikt kan worden. Nadat de vlasplant uit de grond is getrokken, wordt deze gerepeld. Hierbij wordt het zaad gescheiden van het stro. Dit gebeurt nu op het land vóór het roten, waardoor de repelbedrijven in Nederland zijn verdwenen. Door het roten, een rottingsproces met water, vallen de bundels uit elkaar en komen de vezels uit het stro beschikbaar. Dauwroten kan vóór en na de ontzading. Voor geeft zaadverlies doordat het zaad kan gaan ontkiemen op het veld.
Een rol linnen.
GESCHIEDENIS Al in het stenen tijdperk werd vlas geteeld in de Nijldelta en bewerkt tot stoffen voor kleding. De Romeinen hebben het gewas in Noord-Europa geïntroduceerd met als gevolg dat het gedurende de middeleeuwen het meest e gebruikte textiel werd. Na de 13 eeuw volgden er ook andere vezels uit het Verre Oosten, zoals zijde. Eind 18e eeuw werd er steeds meer katoen geïmporteerd waardoor het gebruik van linnen sterk verminderde. Tot de Tweede Wereldoorlog heeft de vlasteelt en verwerkende industrie in Nederland, België en Frankrijk een belangrijke rol gespeeld voor de economie. Zo werd er rond 1913 meer dan 120 kilogram vlas in de Belgische rivier de Leie geroot. Dit bracht ernstige vervuiling met zich mee aangezien roten een rottingsproces is waarbij veel organisch afval − afval van de planten − in het water terecht komt. Het roten in de Leie werd daarom verboden waardoor de vlasnijverheid daar ten onder ging. Door de opkomst van de industriële productiemethoden, veranderingen in landbouwbeleid en de opkomst van synthetische vezels kwam de vlasteelt en linnenproducBEKNOPT 40
Het roten van het vlas.
Dan volgt een reeks van mechanische bewerkingen. De eerste is het braken. Daardoor wordt de houtpijp, die binnen de vezelbundelring is gelegen, in korte stukjes van 1 à 2 cm lengte gebroken. Vervolgens het zwingelen. In een zwingelturbine wordt het hout van de vezels 2
mei 2015
gescheiden. Het hout wordt in spaanplaat gebruikt. Van de onbruikbare (korte) vezels (of lokken) wordt touw gemaakt. De lange vezels worden in balen geperst. Opbrengstverhouding lange vezels en lokken is normaliter 1:1, in een slecht jaar 1:2. Bij het hekelen worden de lange vezels over kammen getrokken om gereed te maken voor spinnerij. Net als bij zwingelen komt ook hier een restproduct vrij: hekelsnuit. Deze kan worden versponnen in een natspinnerij en heeft weer een hogere prijs dan lokken. Hekellint is het resultaat van het spreiden en bundelen van lange vezels in bossen.
Ook de vlas verwerkende industrie bevindt zich in China en Europa. België, vroeger een belangrijk vlas producerend land, neemt een grote rol in de productie van vezels en draden. De verwerking tot textiel en kleding gebeurt met name in China. De vlasteelt in Nederland richt zich in de eerste plaats op de productie van kwalitatief goed zaaigoed. Pas op de tweede plaats komen de vlasvezels voor de textielmarkt. Het logo ‘Masters of linen’ staat garant voor kwaliteit en biedt bescherming tegen namaak. Het label is ontwikkeld door de overkoepelde organisatie van Europese vlasproducenten, spinnerijen en weverijen en is te vergelijken met het ‘Woolmark’ van de wolindustrie.
Oud en nieuw: links het bleken in de zon en rechts een modern hemd.
MILIEU Vlas geldt als een relatief milieuvriendelijke vezel. Bij teveel (kunst)mest wordt het vlas namelijk te lang en te slap. Vergeleken met katoen zijn bij vlasteelt veel minder bestrijdingsmiddelen nodig. In de gangbare vlasteelt werden vroeger nog chemische onkruidbestrijdingsmiddelen (bentazon en lenacil) en insectenverdelgers (parathion) gebruikt, maar deze zijn inmiddels niet meer toegestaan. De overstap naar biologische vlasteelt is dan ook niet moeilijk te realiseren. Bestrijdingsmiddelen kunnen achterwege worden gelaten als het onkruid mechanisch wordt bestreden en insecten worden verjaagd door gewassenrotatie en gebruik van voor hen vijandige diersoorten. Biologisch geteeld vlas is in Nederland voorzien van het Eko-keurmerk en wordt geheel zonder kunstmest en bestrijdingsmiddelen geproduceerd. De verwerking van de vlasvezels gebeurt dicht bij huis, in Nederland en België. Ook in Duitsland wordt biologisch vlas verbouwd volgens de IFOAM-richtlijnen. De verwerking van vlas tot linnen is een lang proces dat bestaat uit veel (be)handelingen. Het roten kan op verschillende manieren. Dauwroten is daarvan de meest milieuvriendelijke, de stengels worden in bossen op het land gelegd. In China en Oost-Europa worden de bossen in water geroot, door ze in grote bakken onder water te laten. Dit is in Europa reeds lange tijd verboden omdat rivieren vervuild raken met organische afvalstoffen. De veredeling (het sterker en mooier maken van de stof al naar gelang de eisen van de gebruiker) van linnen is te vergelijken met katoen. Er wordt gebleekt, geverfd, kreuk- en krimpvrij gemaakt. Hierin zijn verschillende mogelijkheden en gradaties, afhankelijk van de fabri-
Een ‘pak’ linnen.
Een eventuele tussenbehandeling van lokken, hekelsnuit of hekellint is het cottoniseren. Doel is om pectine, lignine en eiwitten te verwijderen zodat er, net als katoen, 90% van de vezel uit cellulose bestaat. Deze worden gebruikt in de mengspinnerij waar vlas wordt vermengd met katoen of synthetische vezels tot menggarens. Het spinnen kan nat (gladde, glanzende rekbare garens) of droog (ruw en grof) gebeuren. Het garen wordt daarna geverfd en vervolgens wordt er doek van geweven. Dit kan in principe op alle typen weefgetouwen, maar het is moeilijker dan met andere garens, doordat vlasgarens stugger zijn en makkelijk breken. Tenslotte vindt er een nabehandeling plaats: verven, bedrukken, krimpvrij, brandvertragend, waterafstotend en kreukvrij maken. Uiteindelijk is er een lap stof gemaakt, waarvan in de confectie een kledingstuk wordt gemaakt. BETEKENIS De wereldproductie van vlasvezels schommelt nogal. Het heeft gemiddeld een omvang van 650 ton per jaar en neemt in de totale kledingproductie een bescheiden plaats in van 1%. Twee derde van de totale vlasproductie vindt plaats in China en een derde in Europa. Frankrijk is met 35% van de Europese productie het grootste vlas producerende land. De voormalige oostbloklanden produceren samen zo’n 45% van het Europese vlas.
BEKNOPT 40
3
mei 2015
kant. Een specifieke op vlas toegepaste veredelingstechniek is het ‘cottoniseren’. Hierbij wordt het cellulosegehalte van de vlasvezel langs een chemische of mechanische weg opgevoerd tot een gehalte vergelijkbaar met katoen. Op die manier kan het ook gemengd worden met katoen. ALTERNATIEF Het is goed mogelijk om biologisch vlas te telen. Ook een milieuvriendelijke veredeling van linnen is goed mogelijk. De stof wordt dan eerst voorgewassen in een alkalinebad om onzuiverheden te verwijderen en de stof zachter te maken. Door koken kunnen variaties worden aangebracht in de natuurlijke kleur van linnen. Bleken kan, net als bij biologische katoen, met waterstofperoxide. Verven kan met zowel synthetische reactieve of plantaardige kleurstoffen.
DINKY TOYS Het waren vooral veel ‘grote kinderen’, die kwamen genieten van de speeltjes op de expositie Dinky Toys. De demonstraties en de beide ruil- annex verkoopdagen gaven extra bezoek. Helaas was er voor de geplande taxatie zo weinig belangstelling dat die niet door is gegaan. Ook vanaf deze plaats dank aan de NAMAC, die het museum veel van de modellen in bruikleen gaf en zorgde voor informatie en extra activiteiten. Bijzonder dank ook aan Speed ’74 voor het beschikbaar stellen van de racebaan, waar velen van groot tot klein een spannend moment hebben beleefd.
UIT HET MUSEUM MUSEUMWEEK Tevreden kunnen we terugkijken op deze periode. Het thema ‘Het is niet allemaal goud, dat er blinkt’ was vrij gemakkelijk in te vullen en velen genoten dan ook van de speciale depotbezoeken en van de museale voorwerpen, die hiervoor waren geplaatst. RIJEN EN GLIJEN OP BEZOEK Het is al vele jaren een goede gewoonte van de Arrensledenclub Rijen en Glijen om op Hemelvaartsdag een rit te organiseren door de Alblasserwaard. Dit jaar was Museum De Koperen Knop in de tour opgenomen en wel als rustpunt voor de lunch.
Ook dit vierjarige meisje was niet bij de racebaan weg te laan.
DICK BRUNA – MEER DAN NIJNTJE Langzaam maar zeker komen de aanbiedingen voor bruiklenen binnen. Maar er kan nog meer bij. Vandaar dat we hieronder de oproep voor materiaal nog een keer herhalen. Natuurlijk is ook van alles over Nijntje welkom, maar we zoeken nadrukkelijk ook ander werk van de veelzijdig vormgever en beeldend kunstenaar. Bij de diverse zoektochten zijn we onder de indruk geraakt van de gigantische hoeveelheid affiches en boekomslagen die Dick Bruna heeft gemaakt. Ongetwijfeld heeft u er in huis, maar weet dat helemaal niet. Want wie leest nu het colofon van een boek…
Tegen 13.00 uur arriveerden 16 door paarden getrokken rijtuigen, die daar een groot uur zouden verblijven. Het was een aangename en gezellige bijeenkomst, met prachtige paarden, mooie rijtuigen en vooral heel goedgemutste koetsiers en passagiers. Dat de club van organiseren weet, blijkt uit de ‘in minder dan geen tijd’ ingerichte drankentafel en het arriveren van een mobiele frietbus. Aan het eind van deze Beknopt treft u een fotoimpressie aan. BEKNOPT 40
4
mei 2015
zorgen. Logisch, want als iemand informatie wil, moet die snel gegeven kunnen worden. Om die reden is er nu naast de woensdagmiddag ook op vrijdagmiddag altijd iemand ingeroosterd, die de gewenste informatie kan geven. Ook is het team van de groepsverzorging uitgebreid. Naast Joke de Groot en Nel Alblas zijn Caroline Bogaard (die al even meedraaide) en Hetty Wijgerse de aanspreekpunten. Als u snel een reactie wil hebben, bijvoorbeeld omdat u met een achterban moet overleggen of het museumbezoek met de groep een onderdeel is van een groter geheel, moet u dat even aangeven. Dan wordt geprobeerd u sneller terug te bellen.
Nijntje verovert De Koperen Knop
OPROEP DICK BRUNA VOORWERPEN Iedereen kan meewerken aan de expositie over het werk van Dick Bruna. Bijna iedereen heeft wel iets in huis dat uit het brein komt van Dick Bruna. De Koperen Knop wil dat misschien wel van u lenen. Knuffels, poppen, boekjes, afbeeldingen, posters, boekomslagen van met name thrillers van Havank, Simenon en Fleming (James Bond) en nog veel meer. De meeste verschenen in de Zwarte Beertjes serie en zijn bekend van dat zwarte schaduwmannetje. Als u dit voor de expositie tijdelijk wilt afstaan kunt u dit doorgeven aan het museum. Daar wordt alles genoteerd en later wordt er met u contact opgenomen.
VAN EEN HELE OUDE KAST Dat ‘drie keer is scheepsrecht’ geen sinecure is, bleek de afgelopen tijd weer. Al weer even terug was er een telefoontje gekomen uit Molenaarsgraaf. Daar stond een restant van een boerenkabinet in een schuur, waar aandacht voor nodig was. Al eerder was het museum hiervoor benaderd, maar kennelijk is dat bericht in het ongerede geraakt. Er werd een afspraak gemaakt en op het genoemde tijdstip arriveerde Dick de Jong op het opgegeven adres. Hij keek ter plaats rond en realiseerde zich een paar boerderijen verder al eens een mooie kast te hebben opgehaald en dat in het belende pand een kantoor was gevestigd, waar het museum al heel wat keren met succes een beroep op had kunnen doen. Belangeloos, want ‘gelukkig zijn er ook nog betalende kanten’. Kortom een ‘vruchtbare’ omgeving dus. Na te hebben aangebeld schoof de bewoner van het pand zijn kousenvoeten in een paar klompen en liep naar de schuur. In de ruime schuur aangekomen kostte het even moeite om aan ‘het licht’ (dus de donkerte) te wennen. Daar stond een onderstel met een gedeeltelijke opbouw van een kruisvoetkabinet. Er ontwikkelde zich een gesprek, waarbij bleek dat Huib de Kok, net als Dick de Jong een van de grondleggers van De Koperen Knop er ook al eens naar was wezen kijken. Vandaar dat ‘drie keer is scheepsrecht: Huib, het eerste telefoontje en het tweede telefoontje… Al praten werd er ook getast en gevoeld. Al snel werd duidelijk dat hier een restaurateur misschien nog wat mee zou kunnen. Maar dat zou een kwestie worden van lange adem. Water nog restte was van voldoende authenticiteit om te voorkomen dat het werd verstookt. Na wat wikken en wegen is besloten het geheel op te halen. Intussen is er een restaurateur gevonden die het in verloren uurtjes wel aan wil beginnen. Echter ook hij realiseert zich dat elk uur dat hierin wordt gestoken maar bar weinig uurloon zal opbrengen.
ZOMEROPENING Het succes van vorig jaar was van dien aard dat intussen is besloten om ook in de komende maanden juli en augustus(2015) het museum op maandagmiddag (van 13.00 tot 17.00 uur) open te stellen voor het publiek. ARRANGEMENT MUSEUMKAART In de komende juli-editie van het digitale Museumkaartmagazine staat een arrangement voor een bezoek aan De Koperen Knop. Elke bezoeker die aantoont van dit arrangement gebruik te maken krijgt voor € 2,50 een kopje koffie of thee, een Nijntje bonbon en het jubileumboekje. En wie op woensdag- of zaterdagmiddag komt krijgt ook nog een gratis rondleiding.
Stilleven aan de slootkant.
GROEPSAFSPRAKEN In de praktijk bleek dat er behoefte was aan meer aanwezigheid van de dames, die de groepsafspraken verBEKNOPT 40
5
mei 2015
In de komend tijd zal de koffiekamer nog meer veranderingen ondergaan, die met name gericht zijn op gezelligheid.
SPECIAAL VOOR SPONSORS Het blijkt dat niet alle sponsors precies weten welke mogelijkheden het museum hen biedt. Daarom noemen we nog eens het gebruik van het pand voor bijzondere activiteiten. Voor (product)presentaties, workshops, cursussen, lunches, een borrel enzovoort. Het voordeel van De Koperen Knop is dat er in de pauzes gemakkelijk even naar het museumgedeelte kan worden gelopen of bij mooi weer even de tuin in. Wellicht hebben de sponsors zelf ook vragen of ideeën. Laat het ons weten en wij denken met u mee.
TEXTIELSCHENKINGEN De textielwerkgroep kregen de afgelopen maanden weer diverse nieuwe schenkingen te registreren: Fam. van Dijk uit Hardinxveld-Giessendam schonk ons: 1 halve schort en 4 kanten mutsen. Mevr Vernooy uit Hardinxveld-Giessendam: 1 merklapje. Mevr. Kleinendorst uit Dordrecht: 1 divankleed uit ongeveer 1920. Mevr Dijkshoorn uit Alblasserdam: 1 wollen babyjasje, 1 wollen baby-borstrokje, 1 wollen peuter-mutsje, knopen en 1 paar glacé dameshandschoenen. ZORG OM CULTUREEL ERFGOED IS ONEINDIG In de smederij achter het museum is goed te zien dat de smid van destijds zich niet alleen bezig hield met het smeden van ijzer. Naarmate de tijd voortging, ontwikkelde ook hij meer activiteiten. Echter een van de zaken die al heel lang tot zijn vaste taken behoorden, is het slijpen van schaatsen. Ooit maakte hij ze trouwens ook zelf. In de smederij is ook de klem nog aanwezig, waar bij het slijpen de schaatsen werden in vastgezet. Een fraai stukje kunstwerk, zoals op de foto te zien is. Maar de klem is wel in deplorabele toestand. Dat betekent dat er een nieuwe moet komen. En ‘nieuw’ betekent in dit geval een kopie van hetzelfde hout, in dezelfde kleuren, in dezelfde vormgeving, met een authentieke uitstraling. Een prachtige uitdaging voor wie het aandurft.
In de Alblasserwaard en de Vijfheerenlanden is het heerlijk recreëren.
ARRANGEMENTEN MOGELIJK Vorig jaar zijn we gestart met enkele groepsarrangementen. Dat waren een vaartocht over de Giessen, een rondrit met de Jan Plezier, een high tea en een bezoek aan een kaasboerderij. Natuurlijk is er veel meer mogelijk. Door bij de organisatie van een groepsuitje Museum De Koperen Knop in te schakelen maakt u gebruik van de opgedane kennis en ervaring en heeft u verder geen omkijken naar de afspraken en dergelijke. U krijgt alles keurig op papier, zodat u rustig kunt kijken of alles is geregeld. MUSEUMWINKEL De uitbreiding van de winkelactiviteiten blijkt een groot succes. Inmiddels zijn er in de directe omgeving van de balie weer wat aanpassingen gedaan. De plaatsing van een nieuwe uitstalkast vorig jaar heeft ervoor gezorgd dat er meer materialen kunnen worden geshowd, wat uiteraard de verkoop heeft gestimuleerd. Door te zorgen voor een afwisselend aanbod zullen we de winkel aantrekkelijk houden.
COLOFON: KOFFIEKAMER De aanpassingen van de koffiekamer zijn intussen ook van start gegaan. Tegen de achterwand is de kast van de VVV folderservicepost weggehaald. Die kast was qua uitstraling toch al flink ‘over de houdbaarheidsdatum’. Daar is een in ossenbloedkleur uitgevoerde grote kast geplaatst, met voldoende ruimte voor de vele streekfolders en ook flink wat ruimte om er streekproducten te gaan showen, die in het winkelassortiment zullen worden opgenomen.
BEKNOPT 40
Redactie Assistentie
: Dick de Jong. : Willy de Jong, Alida de Jong-Ambachtsheer, Elly Snijders- Koopmans en Johan de Jong. Foto’s : Dick de Jong. Voor de samenstelling van deze uitgave is gebruik gemaakt van artikelen en teksten van derden. Voor zover iemand meent dat hierbij de kopierechten zijn geschaad kan er contact worden opgenomen met de redactie.
6
mei 2015
Het cultureel en historisch centrum in de Alblasserwaard Binnendams 6
MUSEUM DE KOPEREN KNOP
BEKNOPT 40
www.koperenknop.nl
3373 AD Hardinxveld-Giessendam
[email protected]
0184-611366
NL93RABO0395001005
OPEN: dinsdag t/m vrijdag 13.00-17.00 uur en zaterdag 11-17.00 uur
7
mei 2015
