Beeldtaal Perspectieven voor makers en gebruikers
BT2 30032015.indd 1
17-04-15 17:06
Beeldtaal Perspectieven voor makers en gebruikers Tweede herziene uitgave
Jos van den Broek Willem Koetsenruijter Jaap de Jong Laetitia Smit
Boom Lemma Uitgevers Amsterdam 2015
BT2 30032015.indd 3
17-04-15 17:06
INHOUD
5
Inhoud 5
Deel 2. Theorie. Drie visies op beeld 44
Voorwoord. Omdat het er nog niet was 8
4 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 4.9 4.10 4.11 4.12 4.13 4.14
Deel 1. Stop! Eerst kijken! Dan lezen! Dan interpreteren! 10 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8
Inleiding. Een boek over kijken 12 Wat dit boek is 13 Wat bedoelen we met beeld? 14 Beeld en vorm 14 Beeld en tekst 15 Beeld en dimensie 16 De kracht van beeld met tekst 16 Communicatief-retorisch 18 Drie theoretische scholen 19
2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5
Beeldgeletterdheid. Kennis van beeld maakt beeldwijs 20 Definities genoeg 22 Twee perspectieven 22 Vaardigheden en kennis 23 Context Beeldgeletterdheid-lijstje 24 Gestalt, semiotiek en retorica 25 Interpretatie is een iteratief proces 27 Context Beeldclichés als buitenkans 28 Context Magritte en de dino’s van Burian 30
3 Waarom beeldtaal? De functies van beeld 32 3.1 Doet complexiteit recht 34 3.2 Vertelt een universele boodschap 34 3.3 Vertelt, bewijst en overtuigt 35 3.4 Maakt vergelijken mogelijk 36 3.5 Prikkelt, emotioneert, kwetst en vermaakt 38 Context Beelden trekken meer aandacht dan tekst 40
BT2 30032015.indd 5
Gestalt. Handig hulpje maker én gebruiker 46 Context Gestalt van een Marsmannetje 48 Gestalt = eenvoud 49 Context Gestaltwetten als sorteerregels 50 Wet van voorgrond en achtergrond 52 Wet van eenvoud 53 Wet van nabijheid 54 Wet van overeenkomst 55 Context Worstelen met de Wet van nabijheid 56 Wet van symmetrie 58 Context Gestalt en semiotiek in Rotterdam 59 Wet van gelijke achtergrond 60 Wet van gelijke bestemming 61 Wet van geslotenheid 62 Wet van ingeslotenheid 62 Wet van het ingevulde hiaat 63 Wet van continuïteit 64 Wet van ervaring 65 Context Kennis van Gestalt zorgt voor focus 66 Gestalt als totaalbeleving 66 Context Gestalt-checklist 67
5 Semiotiek. De betekenis van wat we zien 70 5.1 Tekens om ons heen 71 5.2 Drie soorten tekens volgens Peirce 73 5.3 Betekenislagen: de theorie van Barthes 77 Context Connotatie wordt denotatie 78 5.4 Wie heeft gelijk: Barthes of Peirce? 80 Context United Colors of Benetton revisited 81 5.5 Is er één betekenis van een teken? 83 5.6 Het belang van doelgroepen 83 5.7 Wat hebben we aan deze wetenschap? 84 Context Recept voor een semiotische analyse 87 6 Visuele retorica. Beelden die overtuigen 88 6.1 Klassieke retorica: overtuigingskunst 91 6.2 Moderne retorica 93 6.3 Retorica en het beeld 93
17-04-15 17:06
6
6.4 6.5 6.6 6.7 6.8 6.9
INHOUD
Ethos, pathos en logos 95 Context Is Osama dood? Logos versus pathos 101 Kairos: het juiste moment 102 Context Kairos op Iwo Jima 104 Klassieke stijlfiguren 106 Schema’s: regelmatigheden 106 Tropen: onregelmatigheden 108 Context Metaforen: onverwachte elementen 112 Context Framing: selectie, salience en spin 114 Model voor een retorische beeldanalyse 116 Context Gestalt, semiotiek én retorica in samenhang 118 Context De stijlfiguren van Gorilla 120
Deel 3. Praktijk. Basiselementen van beeldtaal 122 7 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 7.7
Compositie. Ordening en hiërarchie 124 Welke factoren bepalen een compositie? 125 Begrenzing 132 Compositie en Gestalt 133 Beweging 134 Semiotiek over compositievormen 136 Context Stamboom groeit alle kanten op 140 De afbeelding als een ontmoeting 142 Context Vectoren wijzen de weg 144 Context Eigenwijze pijl wijst niet altijd de weg 146 Compositie als een retorisch middel 148
8 Typografie. Letters met karakter 150 8.1 Kiezen voor een letter 152 8.2 Lettertypes en auteursrecht 153 8.3 Geschreefd of schreefloos? 153 8.4 Typemachineletters en afspatiëren 154 8.5 Kapitalen of onderkast 155 8.6 Typografische retorica 156 8.7 Typografie en Gestalt: types en families 157 8.8 Typografie en semiotiek 158 8.9 Uitvullen en witruimtes 159 8.10 Voorbeelden van lettertypes 161 Context Tips voor typografie 165
BT2 30032015.indd 6
9 9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 9.6
De derde dimensie. Licht op perspectief 166 De kracht van licht 167 Van plat naar perspectief 167 Hulpmiddelen voor perspectief en diepte 170 Gezichten in een wolkenlucht 171 Lineair perspectief 172 Standpunt als retorisch middel 174 Context Het is maar hoe je tegen Darwin aankijkt 176 Context Licht op aangetaste aders 178
10 10.1 10.2 10.3 10.4 10.5 10.6 10.7 10.8
Kleur. Kleurloos, smakeloos 180 Kleurenleer 181 Kleursystemen 182 Perceptie van kleur 185 Welke kleuren kiezen we? 186 Context Twintig kleuren voor Beatrix 188 Context Focus en de kracht van wit 190 Soms liever zwart-wit 192 Semiotici over kleur 192 Kleur en betekenis 193 Context Tips voor het gebruik van kleur 196 Kleur als retorisch middel 196
Deel 4. Praktijk. Goed gebruik van beeldtaal 198 11 11.1 11.2 11.3 11.4 11.5 11.6 11.7 11.8
Fotografie. Focus op foto’s 200 Iedereen fotograaf 203 De ethiek van Photoshop 205 Context Beroemde gemanipuleerde beelden 206 Informatief of illustratief? 208 Retorische effecten 208 Context Hoe maak je een retorisch portret 215 Foto en bijschrift vormen een eenheid 216 Iconische foto’s 218 Context De geheime stad van Rob Overmeer 220 Context Focus in een fotoreportage 224 Waar haal ik mijn beeld? 226 Context Foto of illustratie? 227 De stockfoto-industrie 228
17-04-15 17:06
INHOUD
7
14 14.1 14.2 14.3 14.4 14.5 14.6
Webpagina’s. Websites die werken 278 Ontwerpprincipes 279 Gestalt en webdesign 281 Webdesign en semiotiek 282 Context Wildgroei in webicoontjes 283 Webethos in woord en beeld 284 Context Maak het de bezoeker gemakkelijker 287 Iets nieuws? Maak een mood board! 288 User-generated content: foto’s van lezers 290
15 15.1 15.2 15.3
Tijdschriftpagina’s. Pak mij! Lees mij! En tot straks! 292 Semiotiek: bladen met een smoel 293 Gestalt en opmaak: het stramien 294 Context Tien tips voor eenheid op de pagina 296 Tijdschriftpagina’s en compositie 298 Context Strooi goed! 299 Context Tips voor de opmaak van tijdschriften 301
16 16.1 16.2 16.3
Beeld in presentaties. Stekkers en stropdassen 302 Presenteren met PowerPoint en Prezi 303 Context Pechakucha: 20 x 20 304 Filmpjes in je presentaties 306 Visuele props 308
Context Thumbnail visibility 229 Context Briefing van de fotograaf 230 Context Spelregels nieuwsfotografie anp 232 12 Grafieken en tabellen. Breng getallen beter in beeld 234 12.1 Wel of geen grafiek? 235 Context Retorica met weinig data 236 12.2 Lijngrafiek 238 Context Semiotiek en lijngrafiek 239 12.3 Staafdiagram 240 12.4 Cirkeldiagram 242 12.5 Kaartdiagram 243 12.6 Multidimensionale grafiek 243 12.7 Puntenwolk 243 12.8 Radargrafiek 244 12.9 Retorische manipulatie met grafieken 244 12.10 Het soberheidsprincipe 247 Context Kleine veelvouden besparen ruimte 248 Context De Amerikaanse verkiezingen verbeeld 250 Context Chart junk (1): De strengheid van Tufte 252 Context Chart junk (2): De retorica van Holmes 254 12.11 Tabellen 256 12.12 Vormgeving van een tabel 258 Context Tips voor tabellen en grafieken 260 13 13.1 13.2 13.3 13.4 13.5
17 Copyrights. Van wie is het beeld? 312 17.1 Beeld- en portretrecht is auteursrecht 313 17.2 Eigen werk en andermans werk 314 17.3 Beeldcitaatrecht 317 17.4 Bewerken van beeld 318 17.5 Beeldbanken en fotosites 320 17.6 FlickR en Creative Commons 320 Context Fotograferen in semi-openbare gebouwen 322 Index 324
Infographics. Illustraties die tekst en beeld integreren 262 Volwassen en verdiepend 265 Context Anatomie van een goede infographic 266 Niet versimpelen, maar verhelderen 268 Meer dan zo maar een grafiek 268 Gestalt: beter met dezelfde info 271 Semiotiek 272 Context De gelaagde rijkdom van Google Maps 273 Context Stijlboeken zorgen voor eenheid 274
auteurs 334 Nawoord 336
BT2 30032015.indd 7
17-04-15 17:06
8
VOORWOORD
Voorwoord
Omdat het er nog niet was
BT2 30032015.indd 8
17-04-15 17:06
VOORWOORD
9
E
r was maar één goede reden om een nieuw boek te schrijven: omdat het nog niet eerder was geschreven. Er bestonden talloze boeken over beeldtaal, maar niet één – ook niet in de internationale literatuur – dat de diverse manieren van kijken omvat die wij voor ogen hadden. De brede en onconventionele kijk ligt ongetwijfeld aan de gemêleerde samenstelling van ons schrijversteam: een voormalig bladenmaker en wetenschapsjournalist met een grote belangstelling voor infographics; twee neerlandici gespecialiseerd in argumentatietheorie en retorica en tot slot een kunsthistorica. Allemaal met grote belangstelling voor beeldtaal, en fervente amateurfotografen. Drie van ons zijn dagelijks bezig met onderwijs en onderzoek op het gebied van journalistiek, nieuwe media en communicatie aan de Universiteit Leiden. Tijdens de eerste brainstormsessie was de eyeopener dat we bij het verwerken van beeld drie stappen doorlopen: kijken, begrijpen en overtuigd worden. Drie theorieën bleken daarbij te passen: Gestalt, semiotiek en visuele retorica. Een ‘allesomvattende’ studieboek, dat beeld vanuit deze drie theorieën én de praktijk belicht, hebben we tijdens onze schuimtochten door de literatuur niet kunnen vinden. We hebben de handschoen opgepakt en beseften al snel dat zo’n onderneming alleen lukt met een team dat breed genoeg is om zo’n lastig onderwerp te belichten, dat elkaar door en door kent en niet bang is om kritiek te geven en te ontvangen. Als doelgroep hadden we iedereen voor ogen die beroepsmatig met de publicatie van beeld te maken heeft: journalisten, tekst- en beeldredacteuren, infographics-, reclame-, tentoonstellings- en bladenmakers, museummedewerkers, communicatie-adviseurs, fotografen, illustratoren, typografen en webdesigners. De multidisciplinaire aanpak maakt dat iedereen voldoende aangrijpingspunten zal vinden op of net over de grenzen van zijn of haar discipline. De theoretische én praktische aanpak maakt het boek geschikt voor universiteiten én hbo-opleidingen. Inmiddels heeft het boek zijn nut bewezen in de praktijk: de commentaren van docenten – en niet onbelangrijk – van talloze studenten zijn overwegend erg positief geweest. Veel opleidingen hebben Beeldtaal opgenomen in hun curriculum. Een kleine vijf jaar na de eerste druk ligt er nu een – stevig geüpdate – tweede versie in een ruimer jasje, met veel nieuwe voorbeelden, en een extra hoofdstuk over beeld en visuele props in presentaties. En het hoofdstuk over fotografie is geheel herzien.
f Licht zorgt voor aandacht en perspectief. Alleen al vanwege het stralende wit komt dit hekje extra op de voorgrond in het gedempte avondlicht, zelfs al is de achtergrond spannender. De foto toont een uitzicht vanaf de Cap Griz Nez in Noord-Frankrijk, waar veel gedachten over
JvdB
dit boek zijn ontstaan.
BT2 30032015.indd 9
Leiden, maart 2015 Jos van den Broek, Willem Koetsenruijter, Jaap de Jong en Laetitia Smit
17-04-15 17:06
10
Texas, Verenigde Staten.
BT2 30032015.indd 10
Rich Anderson/commons.wikimwedia.org
Stopbord op de hoek van Mulberry en Locust in Denton,
DEEL 1: STOP!
17-04-15 17:06
EERST KIJKEN! DAN LEZEN! DAN INTERPRETEREN!
11
Deel 1: STOP! Eerst kijken! Dan lezen! Dan interpreteren!
BT2 30032015.indd 11
17-04-15 17:06
12
HOOFDSTUK 1
Hoofdstuk 1: Inleiding
Een boek over kijken Dit boek gaat over kijken. Het is bestemd voor iedereen die beroepsmatig met de publicatie van beeld te maken heeft of krijgt.
BT2 30032015.indd 12
17-04-15 17:06
INLEIDING
13
E
enieder die wel eens een pagina voor een tijdschrift bedenkt, een PowerPoint-presentatie maakt, een brochure schrijft, voor een presentatie een poster moet maken of een idee voor een infographic moet verzinnen, komt vergelijkbare vragen tegen: • Waarom zou ik deze foto juist hier zetten en niet daar? • Moet ik misschien zelfs een heel andere foto (laten) maken? • Welke achtergrondkleur gebruik ik voor mijn presentatie? • Wat is het verschil tussen het opmaken van een tijdschriftpagina en het inrichten van een internetpagina? • Welke foto illustreert dit artikel het beste? • Wat is duidelijker: een schreefloos lettertype of een mét schreef? • Maakt het uit of ik die foto zo bijsnijd of anders? • Wat is een goede kleur voor deze grafiek? • Kan ik voor deze getallen beter een tabel gebruiken of een grafiek? • Is het effectiever om deze informatie te visualiseren in de vorm van een infographic? • Hoe ver kan ik gaan met photoshoppen en hoe kan ik dat verantwoorden? Op dit soort vragen – en nog veel meer – wil dit boek een antwoord geven. Tegelijk is het boek behalve voor de makers van beeld ook bedoeld voor de gebruikers ervan. Onze samenleving wordt overspoeld met beelden, mede door de computer en de digitale camera. Dit boek wil de gebruiker bij de interpretatie van beeld een handje helpen: begrijp je wat de maker ermee wil zeggen?
1.1 Wat dit boek is
f Onderdeel van de tentoonstelling Conversations in Naturalis in Leiden. Met behulp van spiegels waarop filmbeelden worden geprojecteerd, wordt een diepte-
JvdB
effect bereikt. (Fig. 1.1)
BT2 30032015.indd 13
Beeldtaal. Perspectieven voor makers en gebruikers wil de lezer in de eerste plaats leren kijken: opmerkzaam maken op verschillen in beelden, kleuren en vormen. Wie het doorgewerkt heeft, zal – zo hopen wij – anders tegen beeld in publicaties gaan aankijken en kan meer beredeneerde keuzes maken voor de ene afbeelding boven de andere, of de ene opmaak boven de andere. Het is in de tweede plaats een praktisch boek over het gebruik van beeld in verschillende oude en nieuwe media. Het reikt ideeën aan en praktische tips, gelardeerd met weetjes en handigheidjes. Voor wie verder wil in de studie van beeldtaal, geven we een eerste aanzet met een drietal hoofdstukken over de achterliggende theorie en een bibliografie die je verder op weg kan helpen.
17-04-15 17:06
14
HOOFDSTUK 1
Beeldtaal
V
V B
Beeldtaal
W
V
B
g Bij visuele communicatie denk je vanzelfsprekend het eerst aan beelden (B). Zonder integratie met vormen (V) en woorden (W) ontstaat echter beeldende kunst of zomaar een plaatje, en is er (vaak) geen sprake van visuele communicatie. Woorden geven conceptueel vorm aan communicatie. Ze verschaffen de mogelijkheid om beeldelementen en abstracties te benoemen, te definiëren en te classificeren. Vormen (punten, lijnen, regelmatige of onregelmatige vormen en tussenvor-
RECYCLE!
men) verschillen van beelden: ze zijn abstracter. Ze worden al eeuwen gebruikt om met woorden te
1. Vormen (V)
2. Beelden (B)
3. Combinatie van beeld (B) en vormen (V)
combineren tot diagrammen. De verbo-picturale elementen van par. 6.7 zijn boeiende tussenvormen
Dit is dus geen technische handleiding voor vormgevers of fotografen, geen handleiding voor Adobe Photoshop, InDesign of Illustrator, of een technisch boek over drukprocessen en resoluties (al besteden we daar zijdelings wel aandacht aan). Het is ook geen theoretische verhandeling over beeldtaal, geen studie over de actuele stand van zaken in het wetenschappelijk onderzoek ernaar, ook al besteden we wel aandacht aan die achterliggende theorie.
tussen woord en beeld. (Fig. 1.2)
1.2 Wat bedoelen we met beeld? Beeldtaal Verbale elementen Woorden (W)
Visuele elementen Vormen (V)
Beelden (B)
k Beeldtaal houdt de integratie in van beeld en vormen (visuele elementen) en woord (verbale elementen) tot één enkele communicatie-eenheid. (Fig. 1.3)
BT2 30032015.indd 14
In een boek over beeldtaal mag een definitie over wat wij bedoelen met beeld niet ontbreken. We bedoelen met de term ‘beeld’ in dit boek alle communicatieve middelen die niet primair tekst zijn, door middel van een tweedimensionaal medium tot ons komen (waaronder we dus bijvoorbeeld ook film kunnen rekenen, maar niet architectuur of beeldhouwwerk), en primair een communicatief-retorische functie hebben. Dit boek gaat dus niet over verbale taal (gesproken of geschreven taal), maar over beeldtaal. Al zijn er natuurlijk talloze verschijnselen die tussen tekst en beeld inhangen, zoals bepaalde pictogrammen (tabel 5.1). Ook grafieken en tabellen (hfdst. 12) en infographics (hfdst. 13) maken gebruik van zowel tekst als beeld.
1.3 Beeld en vorm Om de communicatie via beelden goed te laten overkomen, wordt deze vormgegeven. Zo wordt het totaal van een tekst ook een beeld. Met het begrip ‘vorm’ moet je overigens wel een beetje uitkijken. On-
17-04-15 17:06
INLEIDING
Beeldtaal
Beeldtaal
V
W
V
B
Beeldtaal
Beeldtaal
W
W B
JvdB
REC
V B
!
E YCL
RECYCLE!
RECYCLE!
4. Woorden (W) en
5. Woorden (W) en
6. Woorden (W), beel-
vormen (V)
beelden (B)
den (B) en vormen (V)
derdelen van beelden zijn namelijk vormen: wie zich oefent in anatomisch tekenen of een cartoonfilm maakt, verdeelt een menselijke figuur in ovalen of blokken. Maar ook een heel beeld heeft een vorm, bijvoorbeeld de menselijke vorm, de vorm van een schip of een man op een paard (zie ook hfdst. 7). Bovendien kan tekst in een bepaalde vorm zijn opgemaakt (fig. 1.4). Wanneer het belangrijk is het onderscheid helder te houden worden lijnen, vierkanten, rechthoeken, driehoeken en dergelijke ‘vormen’ genoemd, de mensen, bomen, huizen die daaruit zijn samengesteld ‘beeldelementen’, en het totaal van een voorstelling heet ‘het beeld’.
1.4 Beeld en tekst De nadruk op beeld betekent dus niet dat tekst niet in dit boek ter sprake komt. Dat komt het wel, maar dan steeds in samenhang met beeld. Bijvoorbeeld: hoe verhoudt het beeld zich tot de tekst (par. 1.6)? En hoe zien tekst en bladspiegel er als beeld uit. Als wij het over beeld hebben, bedoelen we beeld in de media: foto’s en andere afbeeldingen op webpagina’s, in kranten en tijdschriften, op reclameborden, in musea en tentoonstellingen, op tv, in PowerPoint-presentaties, enzovoort. Al die beelden hebben gemeen dat ze via een tweedimensionaal medium tot ons komen: papier, beeldscherm, beamer, billboard, enzovoort. Met beeld doelen we dus niet op ruimtelijke beelden, wel op driedimensionale voorstellingen die via het platte vlak tot ons komen. Moderne media – zoals holografie – zullen het onderscheid tussen 2D en 3D wel doen vervagen.
BT2 30032015.indd 15
15
Om de communicatie via beelden goed te laten overkomen, wordt deze vormgegeven. Zo wordt het totaal van een tekst ook een beeld. Met het begrip vorm moet je overigens wel een beetje uitkijken. Onderdelen van beelden zijn namelijk vormen: wie zich oefent in anatomisch tekenen of een cartoonfilm maakt, verdeelt een menselijke figuur in ovalen of blokken. Maar ook een heel beeld heeft een vorm, bijvoorbeeld de menselijke vorm, de vorm van een schip of een man op een paard (zie ook hfdst. 7). Bovendien kan tekst in een bepaalde vorm zijn opgemaakt. Wanneer het belangrijk is het onderscheid helder te houden worden vierkanten, rechthoeken, driehoeken en dergelijke vormen genoemd, de mensen, bomen, huizen die daaruit zijn samengesteld beeldelementen, en het totaal van een voorstelling heet het beeld.
k Tekst kan in een bepaalde vorm zijn opgemaakt. (Fig. 1.4)
17-04-15 17:06
16
HOOFDSTUK 1
Adobe.com
1.5 Beeld en dimensie
h Een voorbeeld van rendering in Adobe Illustrator. De suggestie van volume wordt veroorzaakt door licht en schaduw en de verkorting van vormen. (Fig. 1.5)
1.6 De kracht van beeld met tekst
www.artoolkit.org
Geon rendering: bol, kegel, cilinder, torus
(‘zwemband’) en platte doos. (Fig. 1.6)
BT2 30032015.indd 16
In de tweedimensionale media die in dit boek ter sprake komen, kunnen vormen de suggestie van een derde dimensie krijgen. Ze krijgen een virtueel volume door toevoeging van schaduwen en glimlichten (zie de afbeeldingen op deze pagina’s en hfdst. 9). Onderschat ook niet het effect van vormen die een perspectivische variatie lijken op andere vormen. Neem bijvoorbeeld de blauwe pot links op deze pagina. De opening is een ovaal, maar je denkt te kijken naar een cirkel die in perspectief staat: je kijkt er van opzij tegenaan, wat een zogenoemde verkorting van de cirkel oplevert (zie hfdst. 4). Geon rendering is het op digitale wijze visuele eigenschappen (kleur, structuur, textuur, glans, tint) toekennen aan geonen. Hieronder een gerenderde afbeelding (fig. 1.6). Ook tekenprogramma’s zoals Adobe Illustrator maken van rendering gebruik, zoals in bovenstaande illustraties is te zien.
Het is een misverstand dat beeldtaal alleen maar over beelden gaat. Een grafiek is onleesbaar zonder verklarende teksten en cijfers bij de assen. Vrijwel elke infographic heeft behoefte aan verklarende woorden, zinnen en tekstblokken om de ‘kijker’ de weg te wijzen. Zonder een bijschrift wordt een foto veelal niet meer dan zomaar een plaatje. Visuele communicatie is volgens Horn (1999) daarom de integratie van beelden en vormen (visuele elementen) én woorden (verbale elementen) tot één communicatie-eenheid. Tekst kan beelden een andere betekenis geven. Bij pastiches en parodieën (pag. 110) wordt dit gegeven bewust toegepast. Mooie voorbeelden van tekst die beeld beïnvloedt – ook vormen van pastiche – kom je tegen tijdens de periodes voor verkiezingen. Beoogd president Barack Obama – in 2008 de eerste ‘zwarte’ president – verscheen destijds op schitterende posters met de woorden ‘hope’ of ‘change’ (fig. 1.8). Variaties lieten niet lang op zich wachten: Obama werd op een vergelijkbare poster afgebeeld als communist. Onder een andere variant verscheen in grote letters het woord ‘nope’. Ook het omgekeerde is het geval: beelden kunnen tekst een heel andere betekenis geven. Foto van een lachende wethouder bij een artikel in de lokale krant waarin stevige kritiek op de betreffende functionaris wordt geleverd, geeft het artikel een heel andere lading dan een afbeelding waarop de wethouder met een serieus gezicht achter zijn bureau zit. De foto van Ruslands sterkste man Vladimir Poetin met
17-04-15 17:06
BT2 30032015.indd 17
Americana83.com
obamamedia.wordpress.com
EPA
ontbloot, afgetraind bovenlijf geeft een artikel over de buitenlandpolitiek van het grootste land ter wereld een andere kleur: deze Russische beer-van-een-vent staat zijn mannetje (fig. 1.7). De hersenen hebben overigens op één moment slechts aandacht voor óf tekst óf beeld. Dat we snel kunnen overschakelen blijkt wel uit het gemak waarmee we een ondertitelde speelfilm kijken. Maar de concurrentieslag om onze aandacht is een factor om rekening mee te houden. In 2001 lanceerde cnn een nieuwe site met interviews, beelden, een voice-over, pictogrammen om de weersvoorspellingen te geven, een lichtkrant met het actuele nieuws. En alle middelen werden gelijktijdig ingezet. Information overload! De felle kritiek dat men al deze verschillende informatie niet ineens kon opnemen heeft het televisienetwerk gedwongen de site te vereenvoudigen. Een ander kras voorbeeld vormt een Wisebit van Bas Haring. In een filmpje van 90 seconden (zie ook par. 16.2) vertelt hij op het strand een verhaaltje over geheime verleidingswapens. Tijdens het verhaaltje is naast de verteller een oogverblindend mooie vrouw in bikini in beeld. Het effect van verteller en beeld pakt buitengewoon nadelig uit voor de tekst uit. De slotzin van Bas Haring tot zijn kijkers is dan ook niet voor niks: ‘Heb je niet alles van dit verhaaltje kunnen volgen, bekijk dit filmpje dan gerust nog een keer.’
17
h Pas op, buitenlandse mogendheden: deze
Russische beer-van-een-vent staat zijn mannetje! (Fig. 1.7)
i ‘hope’, ‘nope’ of ‘communist’? Amerikaanse
verkiezingsaffiches uit 2008 waarop vooral tekst het verschil maakt. (Fig. 1.8)
blogtopus.com
INLEIDING
17-04-15 17:06
18
HOOFDSTUK 1
1.7 Communicatief-retorisch Vanzelfsprekend worden er aan esthetische beelden – beeld om het mooie, kunst – heel andere eisen gesteld dan aan beeld dat bedoeld is om te communiceren of te overtuigen. De beelden van Henry Moore, de schilderijen van Rembrandt en de versieringen in de Moorse tempels laten we daarom in principe buiten beschouwing, hoewel we wel sommige kunstwerken zullen laten zien als aansprekende voorbeelden van retorica en semiotiek, zoals het schilderij links (fig. 1.9). De communicatief-retorische functie verschaft ons tevens een normatief kader. Bij ieder beeld kun je je afvragen: is het duidelijk en overtuigt het? Het eerste lijkt een voorwaarde voor het tweede: wat je niet begrijpt, kan minder makkelijk overtuigen. Is je doel te informeren, dan is duidelijkheid een noodzakelijke voorwaarde. Is je doel te overtuigen, dan kun je soms ook overtuigend zijn zonder volslagen duidelijkheid.
g Een beeld kan een beroep
doen op je gevoel, om je van een boodschap te overtuigen. Bijvoorbeeld dit schilderij van Matthias Grünewald
dat de toeschouwer wil laten zien hoe Jezus voor de mensheid heeft geleden. Meer over beelden die overtuigen in hfdst. 2. (Fig. 1.9)
BT2 30032015.indd 18
Musée Unter der Linde, Colmar
(het middendeel van het beroemde Isenheimer altaar)
17-04-15 17:06
19
INLEIDING
1.8 Drie theoretische scholen We hebben in de loop der jaren gedurende ons onderwijs veel voorbeelden verzameld van beeld en beeldtaal. We zochten naar een theorie die al die voorbeelden en inzichten kon bundelen. Met een boek als dit wil je immers antwoord kunnen geven op vragen als: • Waarom is dit duidelijker dan dat? • Waarom spreekt dit beeld meer aan dan dat? • Waarom vinden de meeste mensen dit mooier/aangenamer dan dat? • Welk doel beoog ik eigenlijk met mijn illustratie? Je zou willen dat één theorie ten eerste de keuzes die je maakt, onderbouwt, ten tweede een normatief kader biedt voor wat al dan niet deugt, en ten derde ook nog een begrippenapparaat aanreikt om zinnig over beelden te kunnen praten. Eén theorie die dat allemaal verenigt, hebben we niet gevonden. Iedere theorie gaat in op specifieke, vaak toch enigszins beperkte aspecten van beeldtaal. Dit boek beoogt juist een bredere en algemenere handreiking te geven. Wel stelden we vast dat we in de afzonderlijke delen van dit boek vanuit drie verschillende theoretische ‘scholen’ naar ons materiaal hebben gekeken. Niet telkens alle drie: de ene keer paste de ene benadering beter, in een ander hoofdstuk een andere. Maar we kwamen wel drie leidende ideeënverzamelingen op het spoor die de inhoud van dit boek theoretisch kunnen onderbouwen. De drie ‘scholen’ die we hier aanstippen, zijn:
Het zijn ongelijksoortige en onvergelijkbare zaken, de ene meer theorie dan de andere, maar alle drie nuttig voor ons doel. Ze bieden een scala aan inzichten die een verklarend en normatief kader met de nodige verdieping kunnen bieden voor de inhoud van dit boek.
JvdB
• Gestalttheorie • semiotiek • moderne retorica
h Goed toepassen van een drietal theorieën
maakt dat je begrijpt hoe je het beeld interpre-
Bronnen Zie pag. 42.
BT2 30032015.indd 19
teert (Gestalttheorie) begrijpt (semiotiek), en hoe deze je probeert te overtuigen (retorica). (Fig. 1.10)
17-04-15 17:06
