Alba amicorum
Ellen Versélewel de Witt Hamer-Zwaan
in de familie Versélewel de Witt Hamer
145
Als initiatiefneemster van het vervaardigen van het liber amicorum voor mijn echtgenoot Tom wil ik in deze bijdrage enig licht werpen op de vijf alba amicorum die zich in het familiebezit Versélewel de Witt Hamer bevinden en die alle op eigen wijze een prachtige verzameling goede wensen en afbeeldingen bevatten voor de oorspronkelijke eigenaren. Een verzameling verhalen niet noodzakelijkerwijs over Tom, maar wel voor Tom moet ook dit boek zijn. Om een antwoord te vinden op de vraag wat een album amicorum precies is, heb ik naast het uitvoerig bekijken van de familie-alba gezocht op internet. Bij het intikken van de woorden album amicorum of liber amicorum op de internet zoekmachine van Google, is het aantal hits enorm. Naast vele libri amicorum die de laatste jaren in het Nederlandse taalgebied zijn verschenen is ook veel algemene informatie te vinden. Zo kwam ik al snel op het spoor van het prachtige boek ‘Alba amicorum, vijf eeu-
wen vriendschap op papier gezet: het album amicorum en het poëziealbum in de Nederlanden’ 1 dat werd uitgegeven ter gelegenheid van een tentoonstelling over alba amicorum in Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum te Den Haag in 1990.
In het kort kan een album amicorum omschreven worden als een boekje waarin bekenden, vrienden en familieleden uit genegenheid tot de eigenaar ervan afbeeldingen en teksten plaatsten. Een andere benaming voor album amicorum was ook wel philotheca. Het woord vrundboeck, stamboek en vriendenrol komen in het Nederlands ook voor. Tevens ben ik de term souvenir d’amitié tegengekomen2. In het Duitse taalgebied worden termen als Gesellenbuch en Gedenkbuch gebruikt3. De term Gesellenbuch geeft aan dat het gaat om een boek voor een man. Dat is niet zo verwonderlijk, want oorspronkelijk was het album amicorum vooral een gebruik voor volwassen mannen en met name onder mannen binnen de universitaire wereld. De bijdragen die door de vrienden geschreven werden, waren vooral citaten van bekende eigentijdse geleerden of van oude schrijvers. Vaak werd als illustratie een tekening gemaakt, of een afbeelding van het familiewapen toegevoegd. Het oudste in Nederland voorkomende album amicorum dateert uit 1556 en was van de Deventer student Stephanus van Rhemen. Er staan bijdragen in van vrienden en 146
bekenden van verschillende Europese universiteiten. In die tijd waren alba amicorum vooral in gebruik onder studenten, protestantse theologen en wetenschappers. Studenten reisden door heel Europa van universiteit naar universiteit om kennis te vergaren bij verschillende professoren. In de diverse steden verzamelden de studenten bijdragen voor hun album amicorum. In de zeventiende eeuw was het album amicorum met name een uitwisselingsboekje onder academici en bevatte het meestal citaten, motto’s of een opdracht en iets over de plaats waar de schrijver zich op dat moment bevond. In de achttiende eeuw werden alba amicorm vooral gevuld met citaten. Volwassen vrienden schreven iets voor elkaar en citeerden dan graag de bijbel of bekende auteurs. Cicero, Bilderdijk en Feith waren populair. Ook schreef men vaak zelf gedichten4. In de achttiende eeuw zien we ook een derivaat van het album amicorum ontstaan: het ‘huldeboek’ of wel het ‘liber amicorum’. Dit is een tot op de dag van vandaag in ere gehouden variant op het album amicorum en betreft een boek dat niet dóór maar vóór degene voor wie het bestemd is, tot stand komt. Gedurende de negentiende eeuw verandert het album amicorum geleidelijk van een echt boekje in een losbladige verzameling en is het niet meer exclusief voor de universitaire wereld. Het vindt nu ook zijn weg naar de huiskamers van de gegoede burgerij. Het werden kleine, vaak fraaie doosjes met daarin losse albumblaadjes waar om heen dan weer een losse hoes geschoven werd. De reden om over
Album amicorum van Mr. Cornelis de Witt Hamer
147
te gaan tot een losbladig systeem moet gezocht worden in het niet meer uit handen hoeven geven van het album. Ook door de toename van allerlei handvaardigheid in de alba, bleek een los blad beter bruikbaar5. Er werd vaak geknipt, getekend of geborduurd. Ook in de alba van de famillie Versélewel de Witt Hamer bevinden zich fraaie ‘kunstwerkjes’. De vijf alba amicorum in familie bezit zijn met uitzondering van één album, afkomstig van kinderen van Mr. Jan Gerard de Witt Hamer (1767- 1850), advocaat, raad, secretaris en rechter-plaatsvervanger te Goes en Suzanna Maria van der Bilt (1782-1851). Hun oudste kind, Zywerta Diederika van der Bilt de Witt Hamer, geboren Goes 9 augustus 1800 en overleden te Rotterdam op 22 september 1887, had een losbladig album amicorum waarin de oudste bijdrage dateert van 12 augustus 1815. Wellicht had zij het album enkele dagen eerder op haar vijftiende verjaardag van haar ouders cadeau gekregen. Op de omslag is in goud gedrukt: ‘souvenir de mes parents’. De oudste bijdrage is geschreven door haar vader en ondertekend door haar beide ouders. Onder de datum schreef haar vader in de kantlijn: ‘vertrouw, maar zie, wien gij vertrouwt’. Haar album beslaat een periode van meer dan dertig jaar. De laatst gedateerde bijdrage is uit 1847. Zij trouwde in
Zywerta Diederika van der Bilt de Witt Hamer met haar echtgenoot Isac Hermanus Jacobus Hoek
Album amicorum van Ds. Jacobus Hoek
148
1838 op achtendertig jarige leeftijd met de apotheker Isac Hermanus Jacobus Hoek, geboren te Arnemuiden op 19 oktober 1799 en overleden te Rotterdam op 30 juli 1882. Het album amicorum van haar schoonvader Ds. Jacobus Hoek is eveneens in bezit van de familie en het oudste dat in
Album amicorum van Jacobus Hoek: Eer Ge in dit Album schrijft, Zoo wil toch eerst be-
denken: Of Gij de Vriendschapstrouw in Uwen boezem voedt? Omdat geen valschen Pen dees vriendenrol mag krenken, Noch een Ontrouwe vriend dit Boek bekladden moet; Maar hebt Gij steeds de trouw eens vriends bij U gevonden, Bezit Ge een Edel hart, dat waare vriendschap mint, Zo Zijt ge een vriendschap waard, die nimmer wordt geschonden, Schrijf dan vrij in deez Rol, want zulk een is mijn vrind!
de familie bewaard gebleven is. Het is nog een echt boekje. Jacobus Hoek was student toen hij aan het album begon, de meeste bijdragen stammen uit de periode 1788 – 1796. Jacobus Hoek werd in 1765 geboren te Wissenkerke en overleed op 1 februari 1835 in De Lier. De meeste bijdragen zijn geschreven in Utrecht en later in Leiden. Zo treffen wij van zijn schoonmoeder iets ‘ten afscheid’ aan. Zijn vertrek betreurt zij, maar zij hoopt dat “gij Jezus’ heyl aan zondaars moogt preeken”. Ook andere schrijvers verwijzen naar dit vertrek. Dit doet vermoeden dat hij kort daarvoor zijn studie voltooide en naar zijn eerste gemeente vertrok. Zijn echtgenote, Hester Hess, werd te Gouda geboren in 1767 en overleed op 21 mei 1822. Drie van hun kinderen hebben eveneens in het album amicorum geschreven. Op 1 maart 1809 schreef H.H.J. Hoek de spreuk: ‘door braaf
te zijn en braaf te leren wil ‘k steeds naar plicht mijn ouders eeren’. Ook Isac Hermanus Jacobus Hoek, de echtge149
noot van Zywerta Diederika van der Bilt de Witt Hamer, schreef in 1824 een stukje in het album van zijn vader. Het derde album amicorum dat bewaard is gebleven is van Mr. Cornelis de Witt Hamer, het elfde kind van Jan Gerard de Witt Hamer en Suzanna Maria van der Bilt. Hij werd geboren te Goes op 2 mei 1813 en overleed aldaar op 4 maart 1875. Hij was advocaat en rechter-plaatsvervanger in de arrondissementsrechtbank te Goes. Hij trouwde te Leiden op 27 mei 1837 met Margaretha Gijsbertha Macquelijn, geboren 16 augustus 1813 en overleden op 12 juli 1883. Zij hadden vijf kinderen. Cornelis de Witt Hamer studeerde in Leiden; zijn proefschrift verdedigde hij op 17 juni 1835. De oudst gedateerde bijdrage aan zijn album amicorum stamt uit 1828 en de laatste uit 1856. In 1830 schreef zijn vader een tekst welke bijdrage tevens door zijn moeder ondertekend werd. Zijn zus Willemijn schreef een ge-
Boven: Mr. Cornelis de Witt Hamer Rechts: Borduurwerkje van Margaretha Gijsberta Macquelijn in het album amicorum van Cornelis de Witt Hamer
dichtje in het Frans, zijn broer Jan Gerard vervaardigde een tekening en zijn zus Susanna Maria schreef een opdracht in het album. Op 19 maart 1834 vervaardigde zijn aanstaande echtgenote een borduurwerkje op een van de albumbladen. Van Philippus Mattheus, het vijftiende kind van Jan Gerard en Suzanna Maria, geboren te Goes 5 mei 1819 en over150
leden Delft 9 december 1848 is ook een album amicorum bewaard gebleven. Het beslaat een periode van acht jaar: de periode 1835 -1843. Zijn ouders hebben er niet ingeschreven en ook van zijn broers en zusters ontbreken bijdragen.
Recht: Philippus Mattheus de Witt Hamer, litho van J.H. Hoffmeister, ca. 1840 Onder: tekening van Jan Gerard de Witt Hamer in het album amicorum van Cornelis de Witt Hamer, 1837
Philippus was apotheker te Delft en huwde op 22 mei 1845 met Henriëtte Sophia Alida Kahle, van wie ook een album amicorum bewaard is gebleven. Zij schreef in 1840 in zijn album. Henriëtte Sophia Alida Kahle werd geboren te ’s-Gravenhage op 3 juni 1818 en overleed op 30 december 1891. Haar album amicorum loopt van 1837 tot december 1842.
151
Haar aanstaande man schrijft drie jaar voor hun huwelijk in haar album. Uit de wijze waarop hij schrijft is niet op te maken of zij op dat moment verloofd waren of dat zij een relatie met elkaar hadden. Deze vijf voornamelijk uit de negentiende eeuw stammende alba bevatten prachtige illustraties, maar de teksten zijn over het algemeen niet zeer uitvoerig. Meestal een enkel citaat of een enkele regel tekst. Naast het Nederlands wordt er in het Latijn en Frans geschreven.
Henriëtte Sophia Alida Kahle
Uit het album amicorum is in de loop van de negentiende eeuw het poëzie-album of vaker poesie-album ontstaan. Het gebruik van versjes schrijven was een variant op het al sinds de vijftiende eeuw bestaande verschijnsel van het album amicorum. Was het album amicorum vooral een mannenaangelegenheid, het poesie-album was vooral voorbehouden aan vrouwen en meisjes. De versjes die hierin geschreven werden waren vooral gericht op een goede moraal en deugdzaamheid. Het hebben van een poesie-album was voor meisjes bijna iets dat vanzelf sprak. In de negentiende eeuw waren het met name (jonge) vrouwen die een poesie-album maakten. Daarna zien we de leeftijd waarop met een poesie-album begonnen werd steeds jonger worden6. Meisjes vanaf een jaar of acht hadden er niet zelden een. Een groot verschil tussen het poesie-album en het album amicorum is de wijze van illustreren. De verschillende alba amicorum bevatten prachtige illustraties waarbij de tekst vaak van ondergeschikt belang lijkt. Vaak is naast de tekst een miniatuur tekening of aquarel dan wel een in ‘petit point’ uitgevoerd borduurwerkje vervaardigd, waarin veel meer tijd is gestoken dan in de tekst. In een poesie-album worden plaatjes geplakt. Deze plaatjes waren al in de negentiende eeuw te koop. Omstreeks 1860 werden de eerste
Album amicorum Cornelis de Witt Hamer
152
poesie-plaatjes gedrukt in Berlijn. Al spoedig werden deze plaatjes ook door andere firma’s geproduceerd7. De versjes met daarin wijze lessen en godsdienstige uitingen zijn tegenwoordig voor een groot deel vervangen door ‘onzinversjes’ of goede wensen in een wat lichtere toonzetting. Mijn eigen poëziealbum staat nog vol met brave en moralistische verzen. Vooral geloof in God en morele waarden klinkt in de meerderheid van de versjes door. Ik weet nog goed dat ik veel versjes als kind helemaal niet begreep. Toch hebben zij grote indruk gemaakt, want ik ken er vele nog uit mijn hoofd en ik herinner mij nog goed dat ik deze versjes ook weer gewoon overschreef in de albums van vriendinnetjes. Zoals inmiddels het album amicorum op internet te vinden is8, zo is ook het digitale poesie-album een feit. Ik vond ze ook gewoon door op Google wat te zoeken. De eigenaresses van deze sites verzoeken de toevallig passerende ‘internetsurfer’ vriendelijk om iets in hun album te schrijven en beloven dat zij het daadwerkelijk in hun album opnemen9. Eindredactie K. Thomassen, met bijdragen van C. Bosters, M.-A. Delen, R.E.O. Ekkart, J. van Geldrop, C.L. Heesakkers, J. Offerhaus en K. Thomassen 2 www.camerara.demon.nl; Liber amicorum Maria Alijda Waller 1803, 3 K. Thomassen, Alba amicorum. Vijf eeuwen vriendschap op papier gezet: het album amicorum en het poeziealbum in de Nederlanden, Maarssen/ Den Haag 1990 4 Als noot 3 5 Idem 6 P. Roggeveen, Rozen verwelken schepen vergaan…Poesie: spiegel van de tijdgeest, Traditie tijdschrift over tradities en trends , 3 1995. 7 Als noot 3 8 Een internetstek, een modern liber amicorum, New page 16. 9 Bijvoorbeeld: ‘poëzie album M. van Buul’ 1
153
