Adviseren in het familiebedrijf
Prof. dr. Roberto H. Flören Baker Tilly Berk Leerstoel Familiebedrijven en Bedrijfsoverdracht 22 juni 2012
Leadership • Entrepreneurship • Stewardship
[email protected] +31 (0)346-291 291 www.nyenrode.nl/familiebedrijven
Opzet presentatie • Tentamen • Het familiebedrijf Overlappende systemen en rolconflicten
• De bedrijfsoverdracht Ratio en emotie De potentiële opvolger Emotionele waarde
• De adviseur van het familiebedrijf
De oudste familiebedrijven 1545 1640 1652 1660 1662 1680 1691 1695 1696 1700 1703
Touwfabriek G. van der Lee Tichelaars Aardewerk- en Tegelfabriek KnaapenGroep Klokkengieterij Petit & Fritsen Van Eeghen Groep Bavaria Nolet Jeneverstokerij-Distilleerderij De Kuyper C. de Koning Tilly Vergeest Metaalbewerking Joh. Enschedé
Oudewater Makkum Son Aarle-Rixtel Amsterdam Lieshout Schiedam Schiedam Haarlem Druten Haarlem Bron: Flören & Jansen (2010)
Aantal bedrijven in Nederland Aantal werknemers 1-9 10-99
Aantal Percentage bedrijven familiebedr. 304.000 73
Aantal fam.bedr. 222.000
65.000
55
36.000
100-199
3.400
45
1.500
200 of meer
2.350
28
650
375.000
69
260.000
Totaal
Bron: Flören, et al. (2010)
Definitie familiebedrijf Een bedrijf, ongeacht de grootte, is een familiebedrijf als: • De meerderheid van de zeggenschap verbonden aan de eigendom in handen is van een natuurlijk persoon dan wel de familie. • Deze meerderheid kan direct of indirect zijn. • Tenminste één familielid formeel betrokken is bij het bestuur van de onderneming. • Voor beursgenoteerde bedrijven: tenminste 25% van de zeggenschap in handen van de familie. Bron: EU (2009)
Familiebedrijven in Nederland • • • • •
Ruim 260.000 bedrijven 49 % van de werkgelegenheid 53 % van het BNP Stabiele factor in de economie Groeiende waardering voor familiebedrijven • Familiebedrijven zijn winstgevender dan niet-familiebedrijven
Verklaringen kracht familiebedrijf De lange termijn en aandeelhouderswaarde • Koppeling salaris en beurskoers • Optieregelingen en winstmaximalisatie • Kapitaalvernietiging door korte termijn denken
• Geduldig kapitaal • Rentmeesterschap (denken in generaties) • Aanhouden personeel ten tijden van recessie
Rentmeesterschap Een goede rentmeester is een specialist in duurzaam beheer. Maar wat hij beheert is wel geleend en moet dus ongeschonden, liefst met opslag, aan de eigenaar worden geretourneerd of doorgegeven aan een nieuwe generatie.
Bron: Boer (2009)
Verklaringen kracht familiebedrijf Betrokkenheid aandeelhouders • Aandeelhandelaren (continue wisselingen) • Openheid vs. kennis concurrentie • Hefboomeffecten • Stabiele dividendstromen
• • • •
Aandeelhouders (stabiel) Veel informatie aan kleine groep Hoge mate van financiering met eigen vermogen Na overleg, dividend gemakkelijker aan te passen
Verklaringen kracht familiebedrijf Passie en betrokkenheid • Scheiding werk en privé • Cultuurverschillen
• • • • • • •
Overlap familie en bedrijf (ons bedrijf) Regionale binding Groot persoonlijk belang Herkenbaarheid naar buiten Paternalisme (sociaal betrokken) Minder snel uitwijken naar ‘lage lonen landen’ Flexibiliteit in werk, tijd en geld
11
Het familiebedrijf: verschillende belangen? Familiesysteem
Bedrijfssysteem
• • • • • • •
• • • • • • •
Verbonden vanaf geboorte Levenslang Gebaseerd op emoties Streven naar gelijkheid Onbewust gedrag Intern georiënteerd Minimaliseren van verandering (traditie)
Toetreding is eigen keuze Tijdelijk Gebaseerd op ratio Zoeken naar verschillen Bewust gedrag Extern georiënteerd Benutten van verandering
Drie-cirkelsysteem: familie, bedrijf en eigendom
E F
B
Oorzaken van conflict: rolverwarring
E F
B rolverwarring
Oorzaken van conflict: rolonduidelijkheid
E F
rolonduidelijkheid
B
Oorzaken van conflict: systeemdominantie
E F
B
Aantal jaren leiding bedrijf
AEX Niet-familie Familie Agrarisch
0
10
20
30 Jaren
De OASE •
Overlijden
•
Arbeidsongeschiktheid
•
Stoppen met werken
•
Echtscheiding
De OASE: Boekos Foodgroep
•
DGA in 2000 overleden
•
Bedrijf verkocht aan grootste concurrent
•
Verkoopopbrengst: 0 euro!
•
Familie met ruzie uit elkaar Bron: Mikkers (2011)
Familiebedrijf niet voorbereid op OASE •
41% van de directeuren van familiebedrijven moeten voor hun 60e stoppen vanwege de OASE
•
62% van de bedrijven is niet voorbereid op de OASE
•
56% van de bedrijven heeft geen procedure voor het verwerven van de aandelen na OASE Bron: PWC (2010); Nyenrode & Baker Tilly Berk (2006 & 2010)
Opties bij bedrijfsoverdracht
Opvolging vaak slecht gepland normaal 40%
intensief 20%
weet niet 3% niet 23%
minimaal 14%
EIM (2006)
Emoties bij de ondernemer • Terughoudend om de macht af te staan • Kiezen tussen kinderen • Angst voor het ‘zwarte gat’ • Eerste stap om te stoppen met werken • Angst voor de dood • Inspraak andere familieleden • “Dit is een slecht moment om te stoppen” • “Niemand kan mijn bedrijf beter leiden”
Emoties bij de familie • Partner ziet op tegen pensioen • Kinderen willen nog “genieten” • Schoonfamilie wil een stem • Praten over afscheid • Taboes binnen de familie
Opvolging: een proces geen gebeurtenis bewustwording voorbereiding &keuze & & richting communicatie planning
• informatie
• gesprekken
• oriëntatie
• emoties bespreken
• structuur bepalen • doelen • inventarisatie
• structuur optimaliseren • opvolgers zoeken • adviseurs • financiering onderzoeken
• opstellen plan voor opvolging of overdracht
uitvoering
• opvolgers coachen • waarde bepalen • bespreken met familie
overdracht & contract
• koopovereenkomst opstellen • contracten ondertekenen
afscheid & nazorg
• afscheid organiseren • relaties informeren • invullen vrije tijd
• toekomst overdrager
• afspraken familieleden
• juridische structuur
• financieel plan concretiseren
• financiering regelen
Redenen voor verkoop •Gebrek aan opvolging • Toekomstverwachtingen • Technologische redenen • Vrijmaken vermogen • Geen ‘core business’ • OASE
Verkoop: wat verkoop je echt?
FORMEEL EIGENDOM
economisch
PSYCHOLOGISCH EIGENDOM
juridisch
Bron: Van de Kimmenade (2003)
Adviezen voor overdrager •
Begin op tijd
•
Zorg voor harmonie familie en continuïteit bedrijf
•
Bespreek ideeën met relevante familie
•
Houd rekening met de OASE
•
Overweeg meer alternatieven (niet alleen familie)
•
Schakel een adviseur in (fiscaliteit, financiering, proces, etc.)
•
Maak plannen voor pensioen
•
Geef de opvolger de ruimte
De opvolgingsmatrix Opvolgingsmatrix leiding en eigendom Leiding
Niet werkend in bedrijf
Operationele functie
Gedeelde leiding met overdager
Leiding
Geen eigendom
A1
B1
C1
D1
Deel eigendom
A2
B2
C2
D2
“Eindsituatie” eigendom
A3
B3
C3
D3
Eigendom
Bron: van Zwol & Flören (2010)
Twijfels nieuwe generatie •
Kan ik de verantwoordelijkheid aan?
•
Heb ik de capaciteiten?
•
Wil ik dit de rest van mijn leven?
•
Kan ik het betalen?
•
Accepteert het personeel mij?
•
Kan ik samenwerken met de overdrager?
Adviezen voor opvolger •
Houd rekening met verwachtingen partner
•
Zorg voor goede opleiding
•
Ga niet direct in eigen bedrijf werken
•
Krijg externe management-ervaring
•
Laat je begeleiden door een mentor
•
Maak je twijfels bespreekbaar
•
Heb respect voor de oudere generatie
Overdracht van eigendom
“Wat ben ik blij dat vader ons allemaal een even groot aandelenpakket heeft nagelaten ...”
Spanningsveld: overdracht van eigendom betrokkenheid
rechtvaardigheid
bestuurbaarheid
Onderzoek: familiebedrijf en de crisis
Waardering van het familiebedrijf
Invloed soort koper op de verkoopprijs
Breng het familiebedrijf in kaart eigendom a
k2 v DGA
o
familie
p
bedrijf b
m
Het familiebedrijf als doelgroep •
Specifieke doelgroep
•
Specifieke behoeften
•
Investeer in kennis
•
Lange termijn perspectief
•
Specifieke dienstverlening
•
Niet alles zelf doen
•
Geloofwaardigheid
Rol familiebedrijfadviseur •
Adviseur van de gehele familie
•
De adviseur van junior?
•
Klankbord & coaching
•
Spin in het web & samenhang adviezen
•
Procesbewaker & planmatig werken
•
Spil tussen privé en zakelijk
•
Communicatie op gang houden
•
Harmonie familie continuïteit bedrijf
Relevante boeken • • • • • •
Van Zwol & Flören (2010), Gespreid bedje of spijkerbed?, Amsterdam, Het Financieele Dagblad/Business Contact. Flören & Jansen (2010), De stille kracht van het familiebedrijf, Deventer, Kluwer. Burggraaf, Flören & Kunst (2008), The entrepreneur & the entrepreneurship cycle, Assen, Van Gorcum. Flören & Jansen (2007), Ondernemerschap en het familiebedrijf, Deventer, Kluwer. Flören & Jansen (2006), Management en het familiebedrijf, Deventer, Kluwer. Flören & Jansen (2005), De emotionele waarde van het familiebedrijf, Deventer, Kluwer.
Meer informatie? - www.nyenrode.nl/familiebedrijven
