Advies niet-ambtelijke adviescommissie O n d e r w i j s r a a d WOB. Aan de s t a a t s s e c r e t a r i s van o n d e r w i j s en w e t e n s c h a p p e n Postbus 25000 2700 LZ Z O E T E R M E E R
Ons kenmerk OR 2 B / 1 6 4 8 HLP
Uw kenmerk
VO/BVE/BO/O-9 002 . 3 5 0 5 d d . 21 m a a r t 1 9 9 0
S
Nassaulaan 6 2514 JS 's-Gravenhage Telefoon 070-3637955 Telefax 070-3561474
s-uravennage, 6 april 1990
Onderwerp Enige e x a m e n p r o g r a m m a ' s m . e . a . o . I n f o r m a t i c a n i e u w e stijl m . e . a . o . Aanpassing Eindexamenbesluit m.m.o
In antwoord op uw b o v e n v e r m e l d verzoek om advies over g e n o e m d e o n d e r w e r p e n bericht de O n d e r w i j s r a a d u na beraad in de Afdelingen secundair onderwijs ( b e r o e p s o n d e r w i j s ) en kwartair o n d e r w i j s en na k e n n i s n e m i n g van de b e t r e f f e n d e a d v i e z e n van de i n s p e c t i e het v o l g e n d e .
Inleiding. Uw a d v i e s a a n v r a g e heeft b e t r e k k i n g scheiden o n d e r w e r p e n , te w e t e n :
op
een
drietal
onder-
1. E n i g e e x a m e n p r o g r a m m a ' s m . e . a . o . Dit o n d e r d e e l van de a d v i e a a n v r a g e b e t r e f t een aantal reeds in een e e r d e r s t a d i u m g e s t a r t e p r o j e c t e n w a a r v o o r nu e x a m e n p r o g r a m ma's moeten worden vastgesteld. Deze examenprogramma's omvatten de k e u z e v a k k e n e x p o r t , fiscale e c o n o m i e en b e d r i j f s c o m m u n i c a t i e in het m . e . a . o . 2 . I n f o r m a t i c a p r o g r a m m a ' s nieuwe stijl m . e . a . o . Door een a a n t a l scholen is een p r o g r a m m a informatica nieuwe stijl o n t w i k k e l d : - i n f o r m a t i c a I ter v e r v a n g i n g van het h u i d i g e e x a m e n p r o g r a m m a informatica, - i n f o r m a t i c a II als nieuw vak i n f o r m a t i e s y s t e m e n . Informatica informatica
I kan ook zonder informatica II gevolgd II u i t s l u i t e n d in c o m b i n a t i e met i n f o r m a t i c a
worden, I.
V o o r g e s t e l d w o r d t de c o m b i n a t i e van i n f o r m a t i c a I en II samen sa met de v a k k e n b e d r i j f s e c o n o m i e , b e d r i j f s a d m i n i s t r a t i e , Ned erlands en een moderne vreemde taal onder te b r e n g e n in een s p e c i a l i s a t i e b i n n e n de bedrij f s a d m i n i s t r a t i e v e r i c h t i n g
Vermeld bij beantwoording van een brief kenmerk en datum
2 3. A a n p a s s i n g E i n d e x a m e n b e s l u i t m . m . o . Bij de invoering van de m.m.o.-BD studierichting heeft het M i n i s t e r i e van E c o n o m i s c h e zaken g e v r a a g d de e x a m i n e r i n g van de vakken economie, commerciële vorming en w a r e n k e n n i s als een samenhangend c l u s t e r te b e s c h o u w e n omdat a n d e r s de opleiding niet erkend kon w o r d e n in het kader van de v e s t i g i n g s w e t g e v i n g . De c o n s e g u e n t i e was dat bij een h e r e x a m e n ten g e v o l g e van een o n v o l d o e n d e voor één van deze drie v a k k e n a l l e d r i e de vakken opnieuw g e d a a n m o e s t e n w o r d e n . Door de s c h o l e n is dit altijd als zeer o n r e c h t v a a r d i g ten opzichte van de b e t r o k k e n leerlingen beschouwd. Gelet op het g r o t e belang voor de s c h o l e n van tijdige be a n t w o o r d i n g van a a n v r a g e n voor h e r z i e n i n g van e x a m e n p r o g r a m m a ' s ac ht de Raad het s p i j t i g dat de a f h a n d e l i n g v a n de v e r z o e k e n , di e deels d a t e r e n uit de eerste helft van 1 9 8 9 , zoveel tijd in be slag n e e m t . Eerst in de tweede helft van m a a r t 1990 nam de On d e r w i j s r a a d k e n n i s van de a d v i e s a a n v r a g e met b e t r e k k i n g tot deze ve r z o e k e n . Algemeen. Het middelbaar economisch en administratief onderwijs streeft ernaar haar leerlingen een brede basisopleiding te b i e d e n . Een r u i m e inzetbaarheid van de a f g e s t u d e e r d e n in de b e r o e p e n v e l d e n w a a r v o o r deze o n d e r w i j s v o r m o p l e i d t , vormt een belangrijke doelstelling. Voorwaarde om d e z e doelstelling te k u n n e n v e r w e z e n l i j k e n is een adeguate a f s t e m m i n g v a n het o n d e r w i j s op de a r b e i d s m a r k t . E x p e r i m e n t e n w a a r b i j de s c h o l e n n i e u w e k e u z e v a k k e n w i l l e n i n v o e r e n of de huidige e i n d e x a m e n p r o g r a m m a ' s willen a a n p a s s e n met name om de a a n s l u i t i n g op die b e r o e p e n v e l d e n te v e r b e t e r e n , h e b b e n om die reden in het a l g e m e e n de instemming van de O n d e r w i j s r a a d (zie onder m e e r de R a a d s a d v i e z e n van 28 n o v e m b e r 1 9 8 8 , OR 2 E / 1 3 6 4 S, van 2 f e b r u a r i 1 9 8 9 , OR 2B/1402 S en van 16 m a a r t 1 9 9 0 , OR 2B/1623 S ) . De v o o r t g a a n d e e x p e r i m e n t e n v e r t o n e n op z i c h z e l f een beeld van p o s i t i e v e o n t w i k k e l i n g e n . De Raad meent dat bij d e z e o n t w i k k e l i n g e n een e n k e l e k a n t t e k e n i n g op haar p l a a t s i s . De p o g i n g e n via v e r b e t e r i n g en a a n p a s s i n g v a n de c u r r i c u l a tot een nauwere afstemming arbeidsmarkt-beroepsonderwij s te k o m e n , leiden tot steeds meer a a n v r a g e n om op e x p e r i m e n t e l e basis k e u z e v a k k e n in te v o e r e n en deze deel te l a t e n u i t m a k e n van het e x a m e n p a k k e t . A a n p a s s e n en v e r b e t e r e n van de i n h o u d e l i j k e opzet en u i t w e r k i n g van c u r r i c u l a vraagt een e x t r a i n s p a n n i n g van de d o c e n t e n naast hun g e w o n e l e s t a k e n , niet a l l e e n in de e x p e r i m e n t e l e fase m a a r ook later in de i m p l e m e n t a t i e - en e v a l u a t i e v e fase. Wil men in de e x a m e n p r o g r a m m a ' s de n a u w e r e l a t i e met de a r b e i d s m a r k t v i n d e n en h a n d h a v e n , dan v r a a g t dat b o v e n d i e n een in overleg met het bedrijfsleven opgebouwd examenprogramma, w a a r i n met name de p r a k t i j k c o m p o n e n t met g r o t e zorg ingevuld d i e n t te z i j n . Dit l i j k t , mede gelet op de i n s p e c t i e a d v i e z e n , in de hier aangeboden examenprogramma's niet steeds even goed g e l u k t te z i j n . Met name schort het aan d e u g d e l i j k e v e r b i n d i n g e n t u s s e n k e u z e v a k , e x a m e n p a k k e t en b e r o e p s p r o f i e l , in ieder geval
3 zijn d e z e niet altijd d u i d e l i j k a a n g e g e v e n . In haar eerdere advies met b e t r e k k i n g tot invoering van de e x p e r i m e n t e l e k e u z e v a k k e n e x p o r t , fiscale economie en b e d r i j f s c o m m u n i c a t i e in het m . e . a . o . heeft de Afdeling secundair o n d e r w i j s ( b e r o e p s o n d e r w i j s ) h i e r o v e r al e n k e l e o p m e r k i n g e n gemaakt (OR 2 B / 1 3 6 4 S, dd. 28 november 1 9 8 8 ) . Nauwere aansluiting bij de beroepspraktijk vereist een meer i n t e g r a l e b e n a d e r i n g van de diverse ( k e u z e ) v a k k e n . In de b e r o e p s p r a k t i j k zullen de m . e . a . o . - a f g e s t u d e e r d e n nu e e n m a a l ook niet g e d i f f e r e n t i e e r d naar de o n d e r s c h e i d e n schoolvakken hun werkzaamheden kunnen vervullen. Bij het i n v o e r e n van nieuwe (examen)vakken of - p r o g r a m m a ' s moet t e l k e n s k r i t i s c h w o r d e n n a g e g a a n , of hetgeen de scholen met het i n v o e r e n van nieuwe vakken beogen na te s t r e v e n , niet kan w o r d e n b e r e i k t door b e s t a a n d e curricula op te s c h o n e n dan wel aan te v u l l e n . Het t e l k e n s invoeren van nieuwe ( e x a m e n ) v a k k e n of -programma's kan leiden tot v e r s n i p p e r i n g en o n g e w e n s t grote onderlinge verschillen tussen de m.e.a.o.-scholen, waardoor w e l l i c h t m e d e het civiel effect van de door de a f z o n d e r l i j k e s c h o l e n u i t g e g e v e n d i p l o m a ' s een u i t e e n l o p e n d e m a a t s c h a p p e l i j k e w a a r d e r i n g te zien gaat g e v e n . Ad.
1. E n i g e e x a m e n p r o g r a m m a ' s
m.e.a.o.
a. E x a m e n p r o g r a m m a e x p o r t . Bij het h i e r v o o r genoemde advies inzake de i n v o e r i n g van enige experimentele keuzevakken sprak de A f d e l i n g secundair o n d e r w i j s ( b e r o e p s o n d e r w i j s ) haar w a a r d e r i n g uit v o o r de goede onderbouwing van het voorstel voor het k e u z e v a k e x p o r t . Ten a a n z i e n van het nu v o o r l i g g e n d e voorstel merkt de Raad op dat het aan het e x a m e n p r o g r a m m a ten goede was g e k o m e n als er d u i d e lijker a a n k n o p i n g s p u n t e n waren met het b e r o e p s p r o f i e l casu quo de b e r o e p s p r a k t i j k . Ook de weging van de zwaarte van de v e r s c h i l lende o n d e r d e l e n zou meer herkenbaar moeten zijn. G e l e t op het p r o g r a m m a van het s c h r i f t e l i j k e x a m e n is naar het o o r d e e l van de Raad een examentijd van t w e e uur aan te bevelen. G e z i e n de t o e n e m e n d e i n t e r n a t i o n a l i s e r i n g acht de Raad het examenonderdeel export van groot gewicht voor een m . e . a . o . a b i t u r i ë n t . Ten aanzien van het o n d e r z o e k naar de k e n n i s en het inzicht in de a l g e m e n e aspecten van de i n t e r n a t i o n a l e handel zou dan ook toegevoegd kunnen w o r d e n : actuele o n t w i k k e l i n g e n in E u r o p a , in het b i j z o n d e r de E.G. Het o n d e r z o e k naar kennis van en inzicht in juridische a s p e c t e n d i e n t naar de m e n i n g van de Raad g l o b a a l te b l i j v e n . V e r m e d e n m o e t w o r d e n dat hier een voor de b e r o e p s p r a k t i j k onnodig d i e p g r a v e n d e en s p e c i a l i s t i s c h e toetsing p l a a t s h e e f t . Voor het o v e r i g e kan de Raad zich verenigen met de v o o r g e s t e l d e invoering van e x p o r t a l s . e x a m e n v a k . b. E x a m e n p r o g r a m m a fiscale e c o n o m i e . In het e v e n e e n s bij het e x a m e n p r o g r a m m a e x p o r t genoemde a d v i e s met b e t r e k k i n g tot de invoering van enige e x p e r i m e n t e l e k e u z e v a k k e n , zijn bij het onderdeel fiscale e c o n o m i e reeds de
nodige k r i t i s c h e k a n t t e k e n i n g e n g e p l a a t s t . Ook nu nog i s , mede gelet op het i n s p e c t i e r a p p o r t in d e z e , veel aan te m e r k e n op dit o n d e r d e e l . Het v o o r g e s t e l d e e x a m e n p r o g r a m m a omvat niet veel meer dan een sober op rij gezette lijst van b e g r i p p e n zonder heldere structuur en toelichting op onder meer de r e l a t i e naar de b e r o e p s p r a k t i j k , de weging van d*e a f z o n d e r l i j k e o n d e r d e l e n , het niveau van de b e k w a a m h e d e n en v a a r d i g h e d e n die van de kandidaat w o r d e n v e r w a c h t . In aansluiting op het advies van de inspectie beveelt de Raad u aan om, alvorens invoering toe te s t a a n , hier eerst een b e t e r u i t g e w e r k t e x a m e n p r o g r a m m a te v e r l a n g e n , waarin h e r k e n b a a r r e k e n i n g wordt gehouden met de hier en e e r d e r gemaakte kanttekingen. c. E x a m e n p r o g r a m m a b e d r i j f s c o m m u n i c a t i e . Ten aanzien van dit examenprogramma heeft de Afdeling secundair o n d e r w i j s ( b e r o e p s o n d e r w i j s ) in haar e e r d e r e advies erop g e w e z e n dat het haars inziens w e n s e l i j k is de n o o d z a a k van een a f z o n d e r l i j k vak b e d r i j f s c o m m u n i c a t i e d e u g d e l i j k te onderb o u w e n . De o n d u i d e l i j k h e i d d a a r o m t r e n t w r e e k t zich t h a n s in de o p b o u w en u i t w e r k i n g van het e x a m e n p r o g r a m m a . Niet d u i d e l i j k te b e a n t w o o r d e n is bij voorbeeld de vraag naar de a r b e i d s m a r k t r e l e v a n t i e . Het p r o g r a m m a komt de Raad nogal a m b i t i e u s over, terwijl de e i n d t e r m e n niet helder z i j n . Zicht op de beoogde b e r o e p s p r o f i e l e n en mede daarmee op de r e l a t i e t u s s e n e i n d t e r m e n en b e r o e p s p r o f i e l e n o n t b r e e k t . Hoewel er sprake is van enige o n d e r s c h e i d e n n i v e a u s van v a a r d i g h e i d , b l i j f t de inhoudelijke v e r t a l i n g d a a r v a n naar de b e r o e p s p r a k t i j k , e v e n a l s de w e g i n g van de a f z o n d e r l i j k e o n d e r d e l e n , vaag. Gelet op d e z e b e m e r k i n g e n a d v i s e e r t de Raad u o p d r a c h t te geven om het e x a m e n p r o g r a m m a bij te s t e l l e n a l v o r e n s invoering als e x a m e n v a k toe te s t a a n . Ad. 2. I n f o r m a t i c a p r o g r a m m a ' s n i e u w e stijl m . e . a . o . Bij i n f o r m a t i c a kan het o n d e r s c h e i d g e m a a k t w o r d e n tussen b a s i s k e n n i s met b e t r e k k i n g tot de i n f o r m a t i c a zelf en de t o e p a s sing van informatica binnen de verschillende vakgebieden. D a a r n a a s t kan er sprake zijn van een zekere v e r d e r g a a n d e specialisatie door m i d d e l van een a f z o n d e r l i j k e x a m e n v a k i n f o r m a t i c a . Bij de v o o r l i g g e n d e p r o g r a m m a ' s lopen deze zaken e n i g s z i n s door elkaar h e e n . De Raad kan zich g o e d d e e l s v i n d e n in de o p m e r k i n g e n die die i n s p e c t i e in d e z e n p l a a t s t . Een n u a n c e r i n g op de r e a c t i e van de i n s p e c t i e dat t o e p a s s i n g s p r o g r a m m a ' s in p r i n c i p e niet bij I n f o r m a t i c a g e t o e t s t behoren te w o r d e n maar bij diè b e r o e p s g e r i c h t e v a k k e n waar de t o e p a s s s i n g r e l e v a n t i s , acht de Raad echter op zijn p l a a t s . B i n n e n de b e r o e p s g e r i c h t e vakken m o e t het g e b r u i k m a k e n van t o e p a s s i n g s p r o g r a m m a ' s worden g e t o e t s t . Bij de v a k k e n BA/BE/CE/AE zal onder a n d e r e het volgende w o r d e n g e d a a n : - g e b r u i k m a k e n van kant en klare .programma's, .werkbladen, .teksten, .databases, -zelf bij v o o r b e e l d formules i n b r e n g e n .
Een leerling met informatica in het eindexamenpakket d a a r e n t e g e n , zal voor zijn t o e k o m s t i g e w e r k g e v e r een w e r k b l a d / bestand m o e t e n kunnen o p s t e l l e n w a a r b i j hij of zij alle m o g e l i j k heden en o n m o g e l i j k h e d e n van de p a k k e t t e n moet b e h e e r s e n , terwijl een leerling die dit vak niet als e x a m e n v a k heeft gekozen, alleen maar gebruik hoeft te kunnen m a k e n van kant en klare r e k e n b l a d e n of b e s t a n d e n . D e z e leerling moet in staat zijn om met b e h u l p ervan g e g e v e n s te k u n n e n s o r t e r e n , o p r o e p e n , selecteren en b e r e k e n i n g e n met b e h u l p van r e k e n b l a d e n kunnen u i t v o e r e n . Bij het vak i n f o r m a t i c a zal dan ook g e t o e t s t moeten worden hoe r e k e n b l a d e n en b e s t a n d e n k u n n e n w o r d e n opgesteld en hoe d a a r b i j alle m o g e l i j k h e d e n van een pakket benut kunnen w o r d e n . B i n n e n het vak i n f o r m a t i c a zal onder meer het v o l g e n d e worden gedaan : - i n s t a l l e r e n van p a k k e t t e n , - p a k k e t t e n leren g e b r u i k e n , e r m e e o m g a a n en eraan b o u w e n , - i n z i c h t b e v o r d e r e n in p r o g r a m m e r e n met b e h u l p van p a k k e t t e n , -systeemontwikkeling, -systeembeheer. De Raad oordeelt in d e z e een aanpak w e l k e in de lijn ligt van de INSP en PRINT p r o j e c t e n , als zinvol en g e w e n s t . B i n n e n het m . e . a . o . zal naar de m e n i n g van de Raad aldus n a d r u k k e l i j k aandacht b e s t e e d m o e t e n w o r d e n a a n : -basiskennis, - t o e p a s s i n g informatica b i n n e n de v a k g e b i e d e n , -een e i g e n bedrij f s - i n f o r m a t i e k u n d i g e r i c h t i n g . Te g r o t e nadruk op de o n t w i k k e l i n g van het laatse o n d e r d e e l e c h t e r zou de e v e n w i c h t i g e o n t w i k k e l i n g van i n f o r m a t i c a binnen het m . e . a . o . niet ten g o e d e k o m e n . Met name de integratie van t o e p a s s i n g s m o g e l i j k h e d e n van de i n f o r m a t i c a in de andere vakken w o r d t in dezen van w e z e n l i j k b e l a n g geacht onder meer in verband met g e n o e m d e brede i n z e t b a a r h e i d van de m.e.a.o.-abituriënt. Zoals de A f d e l i n g e n s e c u n d a i r o n d e r w i j s (algemeen v o o r t g e z e t en beroepsonderwijs) van de O n d e r w i j s r a a d eerder in hun advies inzake de invoering van het vak p r a k t i s c h e b e r o e p s v o r m i n g m . e . a . o . (dd. 9 m a a r t 1 9 9 0 , OR 2 B / 1 6 2 3 S) c o n s t a t e e r d e n , wordt de i n t e gratie van de computer in de b e s t a a n d e v a k k e n steeds meer b e v o r d e r d . De Raad acht d e z e o n t w i k k e l i n g een goede zaak. Ten aanzien van de o n d e r l i n g e v e r h o u d i n g tussen i n f o r m a t i c a I en II ten s l o t t e , m e r k t de Raad e n i g e o n d u i d e l i j k h e i d o p . Er is s p r a k e van een zekere o v e r l a p w a a r d o o r op o n d e r d e l e n de s c h e i d s l i j n e n tussen b e i d e o n d e r d e l e n soms m o e i l i j k te trekken z i j n . H o e w e l o v e r l a p p i n g e n niet steeds te v e r m i j d e n zullen zijn en deze soms ook de vorm van v e r d i e p i n g van reeds eerder aang e l e e r d e stof zullen a a n n e m e n , dient er zoveel m o g e l i j k naar g e s t r e e f d te worden d o u b l u r e s te v o o r k o m e n en voor het overige de a a n s l u i t i n g tussen b e i d e o n d e r s c h e i d e n onderdelen zodanig h e l d e r te houden dat de z e l f s t a n d i g e b e s t a a n s w a a r d e van elk o n d e r d e e l w e r k e l i j k tot zijn recht k o m t . D a a r t o e b e h o e v e n zeker voor het verkrijgen van een status als apart vak/richting afzonderlijke leerplannen en examenprogramma's een gedegen v e r a n t w o o r d i n g , o n d e r b o u w i n g en i n v u l l i n g .
Gelet op v o r e n g a a n d e adviseert de Raad u om, rekening h o u d e n d met de hier en door de i n s p e c t i e g e p l a a t s t e k a n t t e k e n i n g e n , toe te s t a a n dat de a a n v r a g e n d e scholen deze p r o g r a m m a ' s i n v o e r e n . E e r s t na een gedegen e v a l u a t i e w a a r b i j zeker ook de de w a a r d e voor en w a a r d e r i n g in de b e r o e p s p r a k t i j k van de z e l f s t a n dige p r o g r a m m a ' s w o r d t o n d e r z o c h t , w a r e over te gaan tot e v e n t u e l e u i t b r e i d i n g naar meer s c h o l e n . Ad. 3. A a n p a s s i n g E i n d e x a m e n b e s l u i t m . m . o . W i j z i g i n g van het E i n d e x a m e n b e s l u i t m . m . o . zodanig dat bij een herkansing in de studierichting m.m.o.-BD alleen examen b e h o e f t te w o r d e n afgelegd in het v a k w a a r i n een cijfer lager dan 6 is b e h a a l d in p l a a t s van z o n d e r m e e r in alle drie de tot het c l u s t e r b e h o r e n d e v a k k e n , acht de Raad niet meer dan een b i l l i j k e z a a k . De Raad kan zich d a n o o k v o l l e d i g v i n d e n in een in die zin v o o r g e s t e l d e a a n p a s s i n g van het E i n d e x a m e n b e s l u i t m . m . o . Wel t e k e n t hij d a a r b i j aan dat v e r m e d e n moet w o r d e n dat met deze v e r s o e p e l i n g een l o s k o p p e l i n g of d e s i n t e g r a t i e zal gaan o n t s t a a n t u s s e n d e z e o n d e r l i n g zo nauw s a m e n h a n g e n d e en voor de k n o w - h o w van een k a n d i d a a t bij v e s t i g i n g als z e l f s t a n d i g e o n d e r n e m e r zo gewichtige onderdelen.
Namens
de O n d e r w i j s r a a d
voornoemd,
/
(P rof.l^Cdr. A.M. P. K n o e r s ,
voorzitter),
(mr. W . J . E . van de W a t e r , c o ö r d i n e r e n d
^ ° 0 r L e ? S , u l d e n d afschrift, «»e chef algemene zaken:
fcc
secretaris)
