AARDEWERK. december Het loze? vissertje

Het loze? vissertje

december 2010

AARDEWERK

Bestuur AWN Flevoland - afdeling 21 Voorzitter: Jan Boes, Normandieplein 6, 8303 HA Emmeloord, tel.: 0527-699113, e-mail: [email protected] Penningmeester: Jan Werschkull, Botter 34-28, 8243 KR Lelystad, tel.: 0320-256360, e-mail: [email protected] Secretaris: vacant Bestuurslid Promotie en Educatie: Astrid Doppert, Gondel 11-43, 8243 BV Lelystad, tel.: 0320-227803, mobiel: 06-19879711, e-mail: [email protected] Bestuursleden algemeen: Ellen van Galen Last, Maanzaadpad 29, 1313 HV Almere, e-mail: [email protected] Cees Groothoff, Jansmalaan 5, 8302 BL Emmeloord, tel.: 0527-612882, e-mail: [email protected]

Veldcoördinatoren: Dick Velthuizen, Provinciaal Depot voor Bodemvondsten, Oostvaardersdijk 01-13, 8242 PA Lelystad, tel.: 0320-225939, mobiel: 06-13243987, e-mail: [email protected] Ellen van Galen Last, Maanzaadpad 29, 1313 HV Almere, e-mail: [email protected] Ondersteunende leden ( geen bestuurslid): Dick Velthuizen, archeologisch medewerker Nieuw Land Erfgoedcentrum (NLE), Provinciaal Depot voor Bodemvondsten, Oostvaardersdijk 01-13, 8242 PA Lelystad, tel.: 0320-225939, mobiel: 06-13243987, e-mail: [email protected] Bank: ING, rekeningnummer 4481928 t.n.v. AWN Flevoland, p/a Botter 34-28, Lelystad E-mailadres AWN Flevoland – afdeling 21: [email protected] Website: www.awnflevoland.nl Aardewerk Aardewerk is het verenigingsorgaan van AWN Flevoland - afdeling 21. Mits de bron wordt vermeld, is overname van artikelen toegestaan. Een exemplaar van het betreffende medium gelieve dan aan de redactie te worden gestuurd. Ruilabonnementen kunnen schriftelijk worden aangevraagd bij de redactie. Kopij, reacties e.d. te zenden aan Henk van den Berg of Saskia Thijsse; bij voorkeur aanleveren via e-mail of per diskette of CD in Times New Roman 11. Sluitingsdatum kopij is 1 februari, 1 mei, 1 augustus en 1 november. Aardewerk wordt integraal gepubliceerd op de website www.awnflevoland.nl

Redactie Henk van den Berg, Koraal 32, 3893 EJ Zeewolde, tel.: 036-5222492, e-mail: [email protected] Ben van Rosmalen, Bischopstraat 30, 8325 BC Vollenhove, e-mail: [email protected] Saskia Thijsse, Karveel 44-20, 8231 DW Lelystad, tel.: 0320-240120 Dick Velthuizen, archeologisch medewerker NLE, Provinciaal Depot voor Bodemvondsten, Oostvaardersdijk 01-13, 8242 PA Lelystad, tel.: 0320-225939, mobiel: 06-13243987, e-mail: [email protected].

___________________________________________________________________________ Regiocoördinator Landelijke Werkgroep Archeologie Onder Water (LWAOW) Hans Bruggeman, Roer 16, 8032 GG Zwolle, tel.: 038-4546192, e-mail: [email protected]

_____________________________________________________________________ Foto omslag: Het loze? vissertje. Foto: Cees C. Groothoff © Copyright AWN Flevoland

ISSN: 1570-582X

AARDEWERK december 2010

Inhoudsopgave Van de redactie -------------------------------------------------------------------------------------------1 AWN vitrine in het Nieuw Land vernieuwd--------------------------------------------------------1 Kom kom, leden------------------------------------------------------------------------------------------2 Ben H. van Rosmalen Agenda velddagen 2011---------------------------------------------------------------------------------2 Dick Velthuizen / Ellen van Galen Last Vriendendag Nieuw Land en Presentatie Cultuur Historisch Jaarboek 2010---------------3 Saskia M.S.C. Thijsse Projectgroep ‘Ongeland’--------------------------------------------------------------------------------4 Astrid Doppert Route langs crashplaatsen vliegtuigen---------------------------------------------------------------5 Opening tentoonstelling ‘Licht aan Boord’---------------------------------------------------------6 Nieuwe AWN Flevoland folders verschenen--------------------------------------------------------6 Saskia M.S.C. Thijsset Klussenlijst AWN Flevoland stand per 1 oktober 2010------------------------------------------7 Project pijpenkoppen uit oma’s ladenkast----------------------------------------------------------7 Cees C. Groothoff en Geert van Zonneveld Impressie van de opgraving S25 9 augustus – 3 september 2010-------------------------------9 Impressie van de N23 opgraving juni-oktober 2010---------------------------------------------10 Tentoonstellingen / lezingen / symposia / wetenswaardigheden------------------------------12 Saskia M.S.C. Thijsse

ISSN: 1570-582X

AARDEWERK december 2010

Van de redactie Het december nummer van Aardewerk had natuurlijk al voor de kerstdagen bij u in de bus moeten vallen en op de website moeten staan en niet, zoals nu het geval is, pas in februari. Het is niet zo dat de goede wil bij de redactie ontbreekt, maar oorzaken van persoonlijke aard gooien helaas wel eens roet in het eten. Wij vragen daarvoor uw begrip. Ben van Rosmalen heeft te kennen gegeven dat hij door persoonlijke omstandigheden geen tijd meer kan steken in archeologische en redactionele werkzaamheden voor onze afdeling. De redactie zal zijn steun missen en vooral ook zijn columns met kernachtige uitspraken en spitsvondig taalgebruik. Ben, bedankt voor je jarenlange redactiewerkzaamheden. Een column van Ben die nog op de plank lag is door het bovenstaande feit nog actueler geworden. We drukken hem verderop af. Mochten er onder onze nieuwe of oude leden personen zijn die mee willen helpen om één keer per kwartaal een Aardewerk in elkaar te draaien, dan zijn ze van harte welkom. Assistentie kan bestaan uit het checken van artikelen op taalfouten, onder de aandacht brengen van lezenswaardige onderwerpen, maken van foto’s tijdens diverse bezigheden van de afdeling, helpen bij het maken/typen van stukjes en dergelijke. De redactie hoort graag van u! Op archeologisch gebied hadden en hebben we niet te klagen. Dit nummer geeft een kleine indruk van diverse aktiviteiten in 2010 waaraan de AWNers van Flevoland hebben deelgenomen. Wij wensen u veel leesplezier. De redactie

N23-vitrine in het Nieuw Land. De vitrine is ingericht met vondsten en foto’s van de opgraving aan de N23 (het traject van de Provinciale weg). Diverse AWN-leden hebben meegewerkt aan deze mesolithische opgraving waarbij een van de hoogtepunten ‘Michelle’ is. In een graf werd een lijksilhouet en de restanten van een vrouwenskelet gevonden. Naar schatting is Michelle tussen de 30 en 40 jaar oud geworden en was ze ongeveer 1 meter 60 lang.

Foto: Saskia M.S.C. Thijsse

AARDEWERK december 2010 blz 1

Kom kom, leden Ben H. van Rosmalen Kom kom, leden. Zo erg is het toch niet met u gesteld? Dat u niet eens een artikeltje wilt schrijven voor uw verenigingsblad? Of moeten we dat ook zelf maar weer doen? Zo van: dat moet de redactie maar opknappen? Wij gaan u een geheim vertellen. Het zit namelijk zo. Redactieleden zijn van nature zeer lui. Zij hoeven namelijk alleen maar af te wachten. Op kopij die binnen dient te komen. Over leden die dingen hebben beleefd, over ervaringen opgedaan in het veld, over nou ja, verzin het maar. Redactieleden zijn echter ook niet gek. Die weten namelijk óók dat stukjes morgen geschreven zullen gaan worden. Of volgende week. Of zo. Niet dus, valt te vrezen. Maar: zullen we ons lot nu eens verbinden aan het inzenden van uw bijdrage? Dat wilt u toch niet? Krijgt u ook geen Aardewerk meer. Geen verenigingsnieuws, nichts, nada. Nou, dan hebben we de poppen aan het dansen! Een nijdig bestuur dat óók hier weer moet ingrijpen. Andere mensen moet zoeken, die er vast en zeker NIET zullen zijn. Onze voorzitter is in dit opzicht helder. Blijf in de boot, maant hij ons, maar daar is hij dan ook voorzitter voor. En dat we ons lot verbinden aan stukjes die u niet schrijft dat moet u maar met een korrel zout nemen. Maar leuk is het niet op deze manier………. Ga maar eens lekker voor uw toetsenbord zitten, willen we maar zeggen. Eigenlijk is het helemaal zo moeilijk niet, zoals uit het bovenstaande blijkt.

Agenda velddagen 2011 12 februari: Nog nader in te vullen 26 februari: Nog nader in te vullen Indien je tijd en belangstelling hebt, geef je dan uiterlijk 4 dagen vantevoren op via email naar [email protected] of bel naar 06-42287155 met vermelding van je telefoonnummer. Alleen personen die zich hebben opgegeven worden op de hoogte gesteld van de exacte lcatie en eventuele wijzigingen in de plannen, bijvoorbeeld als de activiteit onverhoopt niet door kan gaan. De veldcoördinatoren: Dick Velthuizen en Ellen van Galen Last


Vriendendag Nieuw Land en Presentatie Cultuur Historisch Jaarboek 2010 Saskia M. S. C. Thijsse Op vrijdag 17 december 2010 werd door Nieuw Land de Vriendendag georganiseerd. Door de hevige sneeuwval liep het programma van deze dag iets anders dan gepland. Vele genodigden van buiten de polder moesten verstek laten gaan en de ingehuurde muziek was onderweg blijven steken. De ontwerper van de nieuwe vaste tentoonstelling Polderen!, waarvan de inrichting deels al zichtbaar was en die vanaf midden februari 2011 voor het publiek open zal zijn, zou een presentatie houden, maar stond helaas vast buiten de polder. Arjan Agema, direkteur van Nieuw Land, moest daarom de rol van presentator overnemen hetgeen ondanks de korte voorbereidingstijd van slechts twintig minuten uitstekend is gelukt over de nieuwe tentoonstelling Polderen! Wandelend langs een ‘lint’ krijgt de bezoeker een in- en overzicht van het verleden en de toekomst van het Zuiderzeeproject. Op deze dag werd ook het twintigste Cultuur Historisch Jaarboek voor Flevoland, met de titel De blik vooruit, gepresenteerd. Het jaarboek van de IJsselmeerpolders bevat weer een aantal interessante artikelen over archeologische onderwerpen. In de Archeologische Kroniek van Flevoland beschrijft Dick Velthuizen het archeologisch spreekuur en vondstmeldingen. De afdeling Scheepsarcheologie van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) geeft een overzicht van haar activiteiten in 2010, geschreven door Lies Resink. André van Holk belicht de opgraving van een scheepswrak tijdens de veldschool in juli 2010 van de International Fieldschool for Maritime Archaeology Flevoland (IFMAF). En last but not least vinden we op bladzijde 165 een artikel over AWN Flevoland waarin Jan Boes de doelstellingen en activiteiten van onze afdeling en de AWN in het algemeen belicht. Behalve archeologische bijdragen bevat De blik vooruit nog veel meer interessante artikelen over de geschiedenis van onze provincie. Beslist de moeite waard om er kennis van te nemen. Ondanks de belabberde weersomstandigheden gaven de ware polderbewoners geen krimp. De pioniersgeest zorgde ervoor dat het een geanimeerde avond werd. En het afsluitende buffet was beslist de moeite waard.

Presentatie van het Cultuur Historisch Jaarboek 2010 door Arjan Agema, Directeur Nieuw Land. Foto: Saskia M.S.C. Thijsse


Projectgroep ‘Ongeland’ Astrid Doppert In de juni en september 2010 nummers van Aardewerk hebben wij u al uitgebreid geïnformeerd over het project ‘Ongeland’. De projectgroep heeft deelnemers van verschillende verenigingen. Een van de doelstellingen van dit project was het samenwerken met diverse verenigingen. Een andere doelstelling van de projectgroep is informatieverschaffing over oorlogsmonumenten en met name de vliegtuigwrakken in de Provincie Flevoland. Dat doet ze door het actualiseren van bestaande informatie over deze wrakken en het hierbij betrekken van de burgers uit Flevoland. De gegevens van de wrakken uit zuidelijk Flevoland worden geïnventariseerd. Het type vliegtuig, de missie, de bemanning, de kavel waar het wrak is gevonden en verhalen van nabestaanden worden allemaal opgeslagen in een bestand. Ook wordt gecontroleerd of de gegevens correct zijn. Het is de bedoeling dat deze gegevens bij het Nieuw Land Erfgoedcentrum worden gearchiveerd, zodat de gegevens voor een ieder als naslagwerk kan worden bekeken. Ook wil de werkgroep deze gegevens publiceren. Aan het project werken diverse organisaties in Flevoland mee, zoals Nieuw Land Erfgoedcentrum, Stichting 4 mei Herdenking Dronten, Stichting geschiedschrijving Dronten en AWN Flevoland. Van Nieuw Land zijn met name Carolien Hoek en Erik Luik het afgelopen jaar voor het project actief zijn geweest. Voor de AWN zit Bert Wijs in de werkgroep. Van zijn hand is het artikel ‘Ongeland’ in Aardewerk van september 2010. Speciaal de jeugd wil de werkgroep betrekken bij het cultureel erfgoed van de oorlog in Flevoland. Daarom heeft zij het initiatief genomen om jongeren de ooggetuigen van de oorlog te laten interviewen. In samenwerking met het Nieuw Land Erfgoedcentrum hebben de leerlingen van OBS de Branding te Swifterbant voor het project ‘Persmuskiet’ ooggetuigen geïnterviewd.

Bladzijde uit de Flevopost met artikel en foto (Fotostudio Wierd) over de ‘persmuskieten’.


De leerlingen van de school de Branding hebben een workshop interviewtechnieken gehad van de heer Hans Smith, oud journalist van het NRC. Vervolgens hebben de leerlingen de heren Wester en Kuiper geïnterviewd. De uitwerking van deze interviews zijn binnenkort te lezen op de web site www.flevolandsgeheugen.nl Wat heeft de projectgroep nog meer gedaan? * Voor de archeologische dienst Almere worden gegevens van een bepaald wrak gezocht. * Zij is vertegenwoordigd geweest bij de Canon karavaan. Met dank aan iedereen die zo enthousiast meewerkt.

Route langs crashplaatsen vliegtuigen. In de Flevopost van midden december 2010 stond onderstaand artikel aan de hand van Gerrit Wijnne dat aansluit op het project ‘Ongeland’. “Op 32 plaatsen in de gemeenten Dronten en Lelystad zijn na de Tweede Wereldoorlog geallieerde vliegtuigen geborgen die tussen 1940 en 1945 in het IJsselmeer zijn gestort. Een groot deel van de vindplaatsen van deze toestellen wordt gemarkeerd. Deze zogeheten crashsites in Oostelijk Flevoland worden opgenomen in een fiets- en autoroute. Het idee voor de markering van vindplaatsen van neergestorte geallieerde toestellen uit de Tweede Wereldoorlog is ontstaan bij de Stichting 4 Mei Herdenking Dronten. Voorzitter Hans Coors: “Met de Airgunners wonen we elk jaar de herdenking in de bossen bij Vaassen bij, op de plek waar in de oorlog een toestel is neergehaald. De Stichting Broken Wings heeft daar alle crashplaatsen van bommenwerpers en jachtvliegtuigen gemarkeerd. Het gaat om minder vliegtuigen dan hier maar het is hetzelfde idee. We vonden het een mooi idee”. Een extra stimulans was toen de stichting hoorde dat de Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland – afdeling Flevoland, in samenwerking met het Nieuw Land Erfgoedcentrum bezig was met het samenstellen van een lijst van alle plekken waar in de Tweede Wereldoorlog geallieerde vliegtuigen zijn gecrasht. Coors: “Het Nieuw Land Erfgoed wil een databank aanleggen van alle in de oorlog neergestorte vliegtuigen”. In alle stilte ging de Stichting 4 Mei Herdenking op zoek naar financiering want zonder geld zou er niets van de plannen terechtkomen. Coors: “We hadden berekend dat we 35.000 euro nodig hebben. In Rabobank, het Prins Bernhard Fonds en de Nationale Postcode Loterij vond de stichting de geldschieters. De eerste markering wordt geplaatst bij de rotonde nabij tuincentrum De Rietweg in Dronten tijdens een plechtigheid in de dagen voor de herdenking op 4 mei 2011. Wat de stichting betreft, zal de markering geplaatst worden door Varnon Smith, de Airgunner die het langst – in 2011 voor de 35ste keer – de herdenking in Dronten bijwoont. Zeker is dat deze gebeurtenis in de loop van de volgende zomer plaats vindt. Daarbij wordt een plattegrond uitgegeven waarmee per auto of fiets alle crashplaatsen bezocht kunnen worden. Ook wordt de route opgenomen in Google Maps en op de site van de Stichting 4 Mei Herdenking Dronten”. De voorzitter van de stichting hoopt dat de route een vervolg krijgt. “Almere heeft al enthousiast gereageerd. Zodra daar geld wordt gevonden komt daar een dergelijke route. We hopen dat er uiteindelijk ook in de Noordoostpolder een dergelijke route komt. De crashplaatsen worden in kaart gebracht dus het is een kwestie van sponsors zoeken en dan kan het gebeuren”.


Opening tentoonstelling ‘Licht aan Boord’. Leden van de AWN Flevoland waren aanwezig bij de officiële opening in augustus 2010 van deze tentoonstelling in het Nederlands Instituut voor Scheeps- en Onderwaterarcheologie (NISA) in Lelystad. Jan Boes maakte foto’s over onder andere vuurslagen die je zonder moeite ook in de IJzertijd zou kunnen plaatsen.

Vuurslagen. Foto: Jan Boes

Nieuwe AWN Flevoland folders verschenen. Saskia M. S. C. Thijsse In het vierde kwartaal van 2010 hebben twee fraaie folders het licht gezien. Een folder gaat over ‘Scheepsarcheologie In Flevoland’. De andere betreft de ‘Archeologie van Flevoland’. Ook zijn de eerder verschenen folders over de Swifterbantkultuur (‘Mensen van toen’) en de burchten van Kuinre (‘Roofridders in de NOPolder’) geredigeerd en in een nieuwe herdruk uitgegeven.

Foto: Saskia M.S.C. Thijsse


Klussenlijst AWN Flevoland stand per 1 oktober 2010 (+= klaar) + + + + + + + +

Uitzoeken GIA 92- 2006 Pijpekoppencatalogus opzetten. Werken aan ‘Aardewerk’ Spreekuur assisteren Middeleeuws aardewerk lijmen en presenteren Schrijfwerk ten behoeve van AWN Dia’s scannen Schoonpoetsen van oude tegels Inventarisatie van AWN-bezittingen Materiaal van P14- opgravingen uit 1984 en 1986 gewassen Litteratuuronderzoek t.b.v. Isabel de Vriendt Aardewerk van scheepsopgraving NR4 determineren t.b.v.André van Holk Ditto invoeren in computer Schoonmaken materiaal van opgraving GIA/AWN Botten van skelet van zeeman gesorteerd.

Project pijpenkoppen uit oma’s ladenkast. Cees C. Groothoff en Geert van Zonneveld De collectie kleipijpenkoppen, -steeltjes en dergelijke uit het Provinciaal Depot van Bodemvondsten van Flevoland wordt in 2011 onderzocht en geïnventariseerd door leden van de AWN Flevoland. Het is de bedoeling om een catalogus / overzicht te maken van de circa duizend gevonden stuks, die zich momenteel bevinden in een ladenkast van het Provinciaal Depot in het Nieuw Land . De groep is momenteel druk bezig met de voorbereiding. Die bestaat onder meer uit het zich inlezen in de bestaande documentatie, het bestuderen van vakboeken en het maken van een begin met sorteren van het material. Geinteresseerden zijn hartelijk welkom op de vrijdagen in de AWN werkruimte van het Nieuw Land om het team te versterken..

Vrouwe Fortuna. Foto: Cees C. Groothoff AARDEWERK december 2010 blz 7

Het is opvallend wat een verscheidenheid aan versiering is aan te treffen. Hele kleine figuurtjes zijn – als ze onder de loep worden gehouden – vol met details en humoristische bedoelingen. Zoals het ‘niet-loze’ vissertje laat zien op de volgende foto.

Het niet-loze vissertje. Foto: Cees C. Groothoff


Impressie van de opgraving S25 9 augustus – 3 september 2010

Op 10 augustus nog een droge put. Foto: Jan Boes

Prima hulpmiddel, die koffiefilters. Foto: Jan Boes

AWNers bezoeken de plaats delict. Foto: Jan Boes

Een mooie boomkluit. Foto: Jan Boes

17 augustus – halve werkdag, pompen helpt niet meer. Foto: Saskia M.S.C. Thijsse

Overzicht afgewerkte vakken per 18 augustus. Foto: Saskia M.S.C. Thijsse

Voor meer informatie over deze opgraving verwijzen wij naar het september 2010 nummer van Aardewerk waarin Ellen van Galen Last een beschrijving heeft gegeven.


Impressie van de N23 opgraving juni-oktober 2010. Diverse AWN-leden hebben meegewerkt aan de opgraving in verschillende functies en op verschillende werklocaties. Zoals met de schop in een van de vele werkputten, achter de zeefinstallatie, in de werkruimte om te sorteren, en dergelijke. Hieronder enkele foto’s. Nog veel meer foto’s zijn te vinden op het besloten gedeelte van onze website.

Sorteerruimte. Foto: Jan Boes

AWNers uit Lochem en Deventer op bezoek. Foto: Jan Boes

Vakken met nummerplaatjes, stapels lege kratten. Foto: Jan Boes

Droogruimte. Foto: Jan Boes

Lijksilhouet van ‘Michelle’ Foto: Jan Boes

Gefossileerde eikenstronk door natuurlijke veroudering (melanisering). Foto: Jan Boes


Vondsten uit put 12, vlak 5, vak 359 Foto: Jan Boes

Haardkuil na haardkuil. Foto: Jan Boes

Overzicht van het opgravingsterrein. Foto: Jan Boes

Opruiming van het terrein in oktober. Let op de mascotte van de zevers. Foto: Jan Boes

De restanten van een jagerskamp uit de middensteentijd werden ontdekt tijdens de aanleg van een deel van de nieuwe provinciale weg N23 tussen Alkmaar en Zwolle. Over een gebied van 6800 vierkante meter wordt tot 4,5 meter diepte gegraven door de archeologen. Plaatsen waar zo veel vondsten worden gedaan, zijn zeldzaam in Europa, zeker gezien de uitzonderlijk goede staat waarin de aangetroffen voorwerpen verkeren. De menselijke resten die in september 2010 zijn gevonden bij de archeologische opgraving bij Swifterbant zijn van een vrouw. Zij is vernoemd naar de vinder van het graf en heet nu Michelle. Hoe oud de vondst is moet nog verder worden uitgezocht, maar vooralsnog wordt ervan uitgegaan dat het graf dateert uit de periode tussen 8000 en 4500 voor Christus. Naar schatting is Michelle tussen de 30 en 40 jaar oud geworden en was ze ongeveer 1 meter 60 lang. Om de juiste leeftijd van de vondst vast te stellen is vier maanden onderzoek nodig. Het aangetroffen skelet is bijna vergaan en in tegenstelling tot de andere vondsten in Swifterbant wordt het vaststellen van de leeftijd lastig, aldus fysisch antropoloog Steffen Baetsen. Meer dan een zwarte vlek en enkele botresten is er niet te zien bij het graf. ''Het skelet is erg slecht geconserveerd. De botten zijn haast pindakaasachtig en voor koolstofdatering is er waarschijnlijk niet genoeg collageen aanwezig", aldus Baetsen. De archeologen hopen de leeftijd alsnog te bepalen door middel van de OSL-methode (Optically stimulated Luminiscence) wat inhoudt dat men gaat kijken wanneer het zand in het graf voor het laatst daglicht heeft gezien. Als het skelet net zo oud is als de omliggende vondsten, dan gaat het om het oudste skelet dat in Nederland is gevonden.


Het oudste menselijke skelet dat tot nu toe is gevonden in Nederland, is dat van 'Trijntje' uit Hardinxveld-Giessendam. Zij leefde ergens tussen 5000 en 5500 jaar voor Christus. Bij de opgraving zijn inmiddels ook meer dan 100.000 stukjes vuursteen gevonden, waaronder bladspitsen en/of speerpunten, 600 haardkuilen, hazelnootdoppen, botmateriaal, teerresten, pollen, zaden en 30 eiken. De provincie spreekt van een unieke maar dure vondst. De totale kosten van de opgraving zijn opgelopen tot 5,4 miljoen euro. Daarvan hebben de gemeente Dronten en het Rijk 1,9 miljoen euro bijgedragen. De rest kwam voor rekening van de provincie. Als alle onderzoeken naar Michelle afgerond zijn, wordt ze tentoongesteld in het Nieuw Land te Lelystad. Binnen twee jaar moet ook het wetenschappelijk rapport over de opgraving gereed zijn. Pas dan kan worden vastgesteld hoe belangrijk de vindplaats is.

Tentoonstellingen / lezingen / symposia / wetenswaardigheden Saskia M.S.C. Thijsse Tentoonstellingen Polderen! Verleden en toekomst van het Zuiderzeeproject. Vanaf vrijdag 11 februari 2011 in het Nieuw Land te Lelystad.. Het Zuiderzeeproject is het meest bekende inpolderingsproject ter wereld. Op initiatief van ir. Cornelis Lely werd de onstuimige Zuiderzee getemd. Vruchtbaar land werd gewonnen uit het water. De Afsluitdijk gaf veiligheid, het nieuwe land bood ontelbare mogelijkheden. Zo’n enorm project heeft veel voeten in de aarde. Hoe kwamen de plannen tot inpoldering tot stand, wie waren de voor- en tegenstanders, hoe werd de inrichting ter hand genomen, wie mochten er gaan wonen en hoe heeft de samenleving zich verder ontwikkeld? Polderen! is een moderne, multimediale tentoonstelling voor jong en oud. Het vertelt de geschiedenis, de feiten en de verhalen. Maar Polderen! kijkt ook verder, naar het heden en de toekomst. En het geeft de bezoekers de mogelijkheid zelf hun mening te geven over de ontwikkelingen in het Zuiderzeegebied en Flevoland. Presentatie: Licht aan boord Historisch overzicht van scheepsverlichting Tot 14 februari 2011 is deze publiekspresentatie over scheepsverlichting te bekijken in het Nationaal Scheepsarcheologisch Depot in Lelystad. Informatief én leuk! De onderdekse ruimtes van schepen waren erg donker. Schepen vormden gesloten constructies, waterdicht aan alle zijden tegen vaarwater van onderen en regen- en buiswater van boven. Om onderdeks toch te kunnen eten, slapen en ontspannen én om het schip zichtbaar te laten zijn, bedachten schippers allerlei creatieve oplossingen voor ‘licht’. Olielampen, deklichten en allerlei andere aansteek- en onderhoudsmiddelen vormen het onderwerp van deze presentatie. De presentatie heeft een indeling in vier categorieën: Binnenverlichting door kunstlicht, zoals kaarshouders, olielampen, petroleumlampen en elektrische verlichting. Toelating van daglicht, bijvoorbeeld raampjes en deklichten. Buitenverlichting, waaronder stormlampen en navigatielichten. Aansteekmiddelen, als vuursteen, vuurslagen, tondel en zwavel(stokjes) en lucifers. Ter gelegenheid van deze presentatie verscheen de uitgebreide en rijk geïllustreerde catalogus Licht aan boord: Verlichtingsobjecten uit het Nationaal Scheepsarcheologisch Depot in Lelystad. Te koop in het Depot, € 25,-. De presentatie is te zien op werkdagen (vrij toegankelijk) en in de weekends bereikbaar via de Bataviawerf.


Tondel, vuurslagen etc. Foto: Jan Boes

Lezingen NOaA-lezing: De agrarische geschiedenis van Nederland 17 februari 2011 – 10.00 uur Locatie: Aula, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed te Amersfoort. Programma: * 10.00-10.15 Ontvangst en inleiding door dr. O. Brinkkemper (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) * 10.15-11.00 Boerderijen op de löss, 5300 v.Chr – 1000 n.Chr. – Prof. Dr. C.C. Bakels (Universiteit Leiden) De boerderij van vroeger, dat is een woonhuis, een stal, een hooischuur en een waterput, bijeengelegen op een erf.. Op het erf scharrelen kippen en in een hoek bevindt zich de moestuin. In de verte wuiven korenaren en graast vee. Maar is dat altijd zo geweest? Hadden boerenbedrijven altijd bijgebouwen en een waterput? Wat stond er op die akkers en wat voor vee was dat? Bewerkte men het land altijd op dezelfde manier? Ik heb mijn best gedaan om deze geschiedenis te achterhalen voor het lössgebied ten westen van de Rijn, van Keulen tot voorbij Parijs, en daarbij Zuid-Limburg niet vergeten. Het verhaal begint met de Bandkeramiek en eindigt met de Karolingische tijd. Het zijn de millennia van de ‘directe consumptie’: het economische model waarin iedereen of vrijwel iedereen zonder tussenschakels van de opbrengst van het land leefde. * 11.00-11.15 Koffiepauze * 11.15-12.00 Ontwikkelingen in de Nederlandse landbouw vanaf 1850 - Dr.ir. G.J.H. Bieleman (Universiteit Wageningen) * 12.00-12.30 Discussie Aanmelden is niet nodig, maar wordt wel op prijs gesteld. Aanmelden kan bij Tessa de Groot, [email protected] De Egyptische magiërs en de tempel dinsdag 8 maart 2011, Tempelzaal of filmzaal in het RMO Leiden, aanvang 20.00 uur, zaal open 19.30 uur, kosten euro 5.-. prof. dr. Olaf Kaper, Universiteit Leiden


Symposia Steentijddag in Leiden Op zaterdag 5 februari 2011 zal de eenentwintigste editie van de Steentijddag plaatsvinden. Zoals altijd is de locatie het Lipsiusgebouw, Cleveringaplaats 1, 2311 BD Leiden van de Universiteit Leiden. Het programma begint om 11.00 uur (inschrijving vanaf 10.30 uur) en duurt tot omstreeks 16.30 uur. Daarna verplaatst het gezelschap zich naar het nabijgelegen Rijksmuseum van Oudheden voor de borrel. Voorlopig programma 21e Steentijddag 10.30-11.00 uur: Ontvangst, inschrijving, koffie en thee 11.00-11.30 uur: Ann van Baelen Lithische technologie in het vroege Midden-Paleolithicum. De bijdrage van nieuwe refit-data uit de Limburgse lössregio. 11.30-12.00 uur: Diederik Pomstra en Roel Meijer De productie van berkenpek zonder containers: twee mogelijkheden. 12.00-12.30 uur: Jean-Pierre de Warrimont Eugène Dubois en zijn besluit om de missing link te zoeken. 12.30-14.00 uur: LUNCH Tevens is het mogelijk publicaties te kopen en te verkopen en elkaar vondsten te tonen. 14.00-14.30 uur: Tom Hamburg en Marcel Niekus 1 inhumatie, 600 haardkuilen en 100.000 vuurstenen. Een mesolithische opgraving binnen het tracé van de N23 te Swifterbant. 14.30-15.00 uur: Marcel Niekus Fire in the hole! Configuraties van haardkuilen op mesolithische vindplaatsen in NoordNederland. 15.00-15.30 uur: THEEPAUZE 15.30-16.00 uur: Sofie Wyns Een Bandkeramisch aardwerk in Beek. 16.00-16.30 uur: Cees Koot Sporen en vondsten uit het Neolithicum te Veldhoven, Noord-Brabant. 16.30-17.30 uur: BORREL Borrel in het Rijksmuseum van Oudheden en bezichtiging van de nieuwe afdeling 'Archeologie van Nederland'. Museumwandelingen/rondleidingen De museumrondleiding: een gids leidt u langs de bijzondere objecten van 'Egyptische Magie'. elke zondag om 13.00 uur, RMO Leiden gratis bij bezoek aan het museum De familierondleiding: ook geschikt voor kinderen. elke zondag om 11.00 uur, RMO Leiden gratis bij bezoek aan het museum (kinderen t/m 12 jaar hebben gratis entree!) Wetenswaardigheden Babylonische taal herleeft op internet Al bijna tweeduizend jaar dood, maar nu heeft de taal van het epos van Gilgamesj en koning Hammurabi op internet een nieuw leven gekregen.


Academici van over de hele wereld hebben geluidsfragmenten van Babylonische epen, gedichten en zelfs een magische bezwering op internet gezet in een poging om wetenschappers en geïnteresseerden te helpen begrijpen hoe het oude Nabije Oosten klonk. Het antwoord? Volgens Martin Worthington van de Universiteit van Cambridge “een beetje als een mengeling tussen Arabisch en Italiaans”. Babylonië was een van de eerste beschavingen ter wereld en bracht delen van de vroegste literatuur voort. De mensen van Babylonië spelen bovendien een belangrijke rol in de Bijbel. Van Babylonië's hoge, piramidevormige tempel van Marduk vermoedt men dat die de inspiratie is geweest voor het verhaal van de Toren van Babel. De overheersing van het koninkrijk Juda in de vroege zesde eeuw voor het begin van onze jaartelling zou geleid hebben tot de deportatie en het ballingschap van de joodse bevolking van de natie. De Babylonische taal, geschreven op kleitabletten in spijkerschrift, domineerde het Nabije Oosten gedurende eeuwen voor zij langzaam maar zeker werd vervangen door het Aramees. Rond de eerste eeuw na het begin van onze jaartelling was het Babylonisch helemaal verdwenen. Wetenschappers hebben een redelijk goed idee van hoe het Babylonisch klonk door het te vergelijken met Hebreeuws en Arabisch of door Babylonische woorden geschreven in het Grieks of Aramees eruit te pikken. Het klinkerpatroon in het Babylonisch geeft ook aanwijzingen voor de manier waarop de taal heeft geklonken. Op de website www.speechisfire.com staan ongeveer dertig audiofragmenten, onder meer uit het epos van Gilgamesj en uit een erotische lofzang op de godin Ishtar. Een miljoen bestanden bij DANS In het e-depot Nederlandse archeologie bij DANS worden steeds meer datasets gedeponeerd. Een dataset bestaat uit meerdere bestanden. Met de archeologische dataset Oosterhout, Everdenberg-Oost van BAAC, adviesbureau voor archeologie, bouwhistorie en cultuurhistorie is nu het miljoenste bestand gearchiveerd in het archiefsysteem van DANS. Bent U geïnteresseerd in het rapport, foto’s, veldtekeningen of veldlijsten? Lees meer. BAAC en ARC, Archaeological Research & Consultancy, hebben onlangs de toegangsrechten tot de datasets versoepeld, deze zijn nu toegankelijk voor iedereen die zich registreert in EASY. Ook ADC Archeoprojecten heeft de toegangsrechten versoepeld: de embargoperiode is vervallen en archeologen hoeven geen toestemming meer te vragen voor inzage van de datasets. Via de verzamelpagina van archeologische bedrijven krijgt u een totaal overzicht van deponeringen te zien. Lees meer. Medicijnen van oude Grieken geanalyseerd Amerikaanse wetenschappers hebben oude medicijntabletten onderzocht, die waarschijnlijk zijn gemaakt door geneesheren in het oude Griekenland.

De medicijnen zijn ontdekt in een wrak van een schip dat rond het jaar 130 voor Christus zonk voor de kust van Toscane. Onderzoekers van het Smithsonian Instituut hebben nu vastgesteld dat de 2000 jaar oude medicijntabletten meer dan tien verschillende plantenextracten bevatten.


In de pillen zijn sporen aangetroffen van onder meer wortel, radijs, selderij, wilde ui, eik, witte kool en duizendblad. Dat hebben de wetenschappers bekend gemaakt op het vierde Internationale Symposium over Biomoleculaire Archeologie in Denemarken. De oude tabletten zijn het eerste tastbare bewijs voor de geneeskundige kennis van de oude Grieken. “Voor het eerst hebben we fysiek bewijs van wat we hebben gelezen in schrijfsels van oude Griekse geneeskundigen zoals Galen en Dioscorides”, verklaart hoofdonderzoeker Alain Touwaide in het Britse tijdschrift New Scientist. Veel ingrediënten van de geanalyseerde medicijnen zijn uitgebreid beschreven door de oude Griekse geneesheren. Zo zou duizendblad zijn gebruikt om bloedingen van patiënten te stoppen. Wortel werd een geneeskrachtige werking toegedicht door de apotheker Pedaniu Dioscorides. “Ze zeggen dat mensen die het van tevoren nemen, niet worden aangevallen door reptielen. En het helpt ook bij de bevruchting,” schreef hij in het jaar 60. De medicijnanalyse leidde ook tot nieuwe ontdekkingen. Zo kwamen de wetenschappers mogelijke sporen van zonnebloem tegen in de pillen. Tot nu toe gingen onderzoekers er vanuit dat die plant nog niet bestond in het oude Griekenland. Hoofdonderzoeker Touwaide wil met een vervolgonderzoek achterhalen in hoeverre de plantextracten in de oude medicijnen ook volgens de moderne medische literatuur een geneeskrachtige werking hebben. Hij is van mening dat de kennis van de oude Grieken vaak wordt onderschat. “Wetenschappers en historici hebben de literatuur over deze medicijnen vaak afgedaan als kwakzalverij”, aldus de onderzoeker. “Ze schreven de mogelijke werking van de pillen alleen toe aan de aanwezigheid van opium. Maar misschien kunnen deze oude medicijnen wel tot nieuwe inzichten leiden in het moderne farmacologische onderzoek.” Tijdelijke hoofdstad Romeinse rijk lag in Nederland De ‘vergeten’ Romeinse stad Forum Hadriani, gelegen bij Voorburg, blijkt van internationaal belang. Deze stad lijkt namelijk meer op een doorsnee Romeinse stad dan bekende plaatsen als Pompeii, wat betreft het aantal inwoners en de omvang.

Foto: John Peters archief De stad speelde bovendien een strategische rol bij het functioneren van de grenszone, de Limes. Dit ontdekte Tom Buitendorp die 15 december 2010 promoveerde op zijn onderzoek aan de Faculteit der Letteren. Hij analyseerde oude opgravingen, waaronder de oudste in de wereld. In lijn met de ingebrachte aanbeveling, heeft een speciale commissie het kabinet geadviseerd Forum Hadriani op termijn samen met het Nederlandse deel van de Limes te nomineren voor het Werelderfgoed. De hoge stand van het grondwater heeft zeldzame organische resten geconserveerd, zoals houten havenkades. Aspecten van het stadsleven zijn ook ‘bevroren’ door zeeklei die als de lava van Pompeii werkte. De goed bewaard gebleven stadsplattegrond is van bijzonder belang omdat de plaats een van de eerste bekende bouwprojecten van keizer Hadrianus was, die wordt gezien als een van de beste Romeinse strategen.


Het stadsontwerp lijkt een weerspiegeling van de nieuwe strategie van Hadrianus die grote invloed zou hebben op de geschiedenis van Europa. En aangezien Hadrianus hoogstwaarschijnlijk de plaats bezocht met zijn mobiele regering, was Forum Hadriani korte tijd de informele hoofdstad van het Romeinse Rijk. Kort erop liet hij de Muur van Hadrianus bouwen. Het onderzoek geeft meer inzicht in de achterliggende strategie. Het onderzoek van Buijtendorp biedt een zeldzame analyse van de strategische en economische betekenis in relatie tot het territorium. Een aantal van de relaties zijn samengevat in een macro-economisch model uitgedrukt in de Romeinse geldeenheid. Hij toont hoe stad en Limes economisch met elkaar verweven waren. Via het Kanaal van Corbulo was de stad direct met de grensrivier de Rijn verbonden. Ook geeft Buijtendorp aan dat bij Voorburg een vlootstation lag. Stonehenge-jongen was van mediterrane afkomst Een tiener die ruim 3500 jaar geleden werd begraven bij Stonehenge, kwam uit het zuiden van Europa. Dat hebben Britse wetenschappers vastgesteld.

Het gebit van de opgegraven jongen suggereert volgens wetenschappers van de British Geological Survey dat hij opgroeide in het gebied rondom de Middelandse zee. In het glazuur van zijn tanden zijn namelijk chemische stoffen uit die omgeving aangetroffen. De resten van de jongen zijn in 2005 gevonden op ongeveer drie kilometer afstand van Stonehenge. In zijn graf werd ook een opvallende ketting van barnsteen aangetroffen. Hij staat daarom al enige tijd bekend als ‘de jongen met de barnstenen ketting’. Vermoedelijk werd het kind rond het jaar 1550 voor Christus begraven. “De jongen was ongeveer 14 tot 15 jaar oud”, verklaart onderzoekster Jane Evans op BBC News. “Alles wijst er op dat hij een belangrijke status had: de positie van zijn graf, het feit dat hij vlakbij Stonehenge is begraven en de vondst van de ketting.” In de omgeving van Stonehenge zijn nog veel meer graven ontdekt. Twee jaar geleden werd bijvoorbeeld het lichaam van een man aangetroffen die vermoedelijk opgroeide in de Alpen. Hij staat bekend als de ‘Amesbury Archer’ en leefde waarschijnlijk ongeveer 4300 jaar geleden. De vondsten wijzen er mogelijk op dat mensen uit heel Europa in de prehistorie naar Stonehenge trokken. “De tijd waarin het jongetje met de barnstenen ketting werd begraven, was een tijd waarin er nog nauwelijks werd gereisd”, verklaart onderzoeker Andrew Fitzpatrick. “De vraag is dus waarom sommige groepen mensen toch lange tochten ondernamen. Mogelijk waren het families en kwamen ze Stonehenge bezoeken omdat het een erg beroemde en en belangrijke plek was", aldus Fitzpatrick. "Maar we weten dat niet zeker.” Vroege bewoners van Nieuw-Guinea rooiden bomen voor tuingrond De vroegste bewoners van Nieuw-Guinea deden meer dan jagen en verzamelen; zij bedreven een primitieve vorm van tuinbouw. Met eenvoudige stenen werktuigen rooiden zij bomen en zo bevorderden ze de groei van nuttige gewassen, zoals yams en pandanuspalmen. Dat blijkt uit vondsten die een internationaal team archeologen heeft gedaan in het hoogland van Papoea Nieuw-Guinea (Science, 1 oktober 2010). De meeste archeologen gaan ervan uit dat Nieuw-Guinea en Australië, die in het late Pleistoceen één continent (Sahul) vormden, zo’n 50.000 jaar geleden zijn gekoloniseerd door moderne mensen. De meeste vroege resten van menselijke bewoning zijn gevonden aan de kust.


Maar in de jaren zestig werden in het dal van de Ivane, een riviertje in het centrale hoogland van Papoea Nieuw-Guinea (PNG), bewerkte stenen gevonden van zo’n 30.000 jaar oud.

Het Ivanedal waar de vroegste bewoners van Papoea Nieuw-Guinea woonden. Foto: Summerhayes en Fairbaim Archeologen uit Australië, Nieuw-Zeeland en PNG vonden in 2005 in hetzelfde dal een verkoolde pandanuspit van 36.000 à 34.000 jaar oud. In 2007 en 2008 vonden ze op wel acht plaatsen in het dal stenen werktuigen en voedselresten die in ouderdom variëren van 49.000 tot 43.000 jaar. Deze sporen van menselijke bewoning behoren tot de oudste van heel voormalig Sahul. De vondsten zijn gedaan in vulkanische afzettingen van uiteenlopende ouderdom. In de laag die dateert van de laatste ijstijd (zo’n 20.000 jaar geleden) zijn geen sporen gevonden van menselijke bewoning. Uit de oudere afzettingen blijkt dat de boomgrens toen lager lag en dat het klimaat koeler was dan nu. Op vier plaatsen vonden de onderzoekers bewerkte stenen uit het late Pleistoceen, van vóór de laatste ijstijd. Het materiaal varieert: basalt, schist en kwarts. Enkele stenen zijn ‘afgeslankt’ om ze beter te kunnen omklemmen, een soort vuistbijlen dus. De onderzoekers zien er gereedschap in om open plekken te maken in het bos en zo de groei te bevorderen van eetbare planten. In verschillende lagen zijn de verkoolde resten aangetroffen van pandanuspitten en op de stenen werktuigen zaten zetmeelkorrels van yams 150 kilo barnsteen biedt nieuw inzicht in Indiase geologie Dit spinnetje lijkt als nieuw, zie eens die haartjes op de poten. Maar het is 52 miljoen jaar oud. Het diertje, slechts één millimeter groot, is bewaard gebleven in Indiaas barnsteen, samen met 700 andere spinnen en insecten. De vondst van het barnsteen, 150 kilo in totaal, geeft een ongekend inzicht in de fauna van India uit die periode. En hij werpt vragen op over het geologische verleden van het continent. Het gangbare idee is dat India tot 50 miljoen jaar geleden een eiland was. Het bewoog (deels samen met Madagascar) in 100 miljoen jaar tijd naar het noorden, tot het op Azië botste en zo de Himalaya vormde. Het barnsteen (versteende boomhars) dateert dus van net voor die botsing. De verwachting was dat veel diertjes in de steen uniek zouden zijn voor het eiland India, want in isolatie moeten vele nieuwe diersoorten zijn ontstaan. Maar in Proceedings of the National Academy of Sciences (online early edition) beschrijven biologen in oktober 2010 dat ze zulke unieke diertjes niet of nauwelijks vinden in het barnsteen. Bij de 700 fossieltjes waren bijen zoals tien miljoen jaar later ook in Noord-Europa gevonden zijn en mieren die tegenwoordig in de omgeving van Nieuw-Guinea leven. Men vond, vreemd genoeg, helemaal geen insecten uit Afrika of Madagascar. Hoe is dit te verklaren?


India moet al lang dicht in de buurt gelegen hebben van Azië, opperen de wetenschappers onder leiding van Jes Rust van de Universiteit van Bonn. Of wellicht vond de botsing veel eerder plaats: misschien geen 50, maar maximaal 66 miljoen jaar geleden

Foto: D. Grimaldi / AMNH De Venus van Predmosti. IJstijd-Picasso tekende vaker Van een mysterieuze ingekraste tekening uit de IJstijd, die altijd als een unicum werd beschouwd, is een tweede exemplaar gevonden. Zó sterk lijkt deze tweede tekening op de eerste dat de onderzoekers vermoeden dat het wel eens om twee tekeningen door één persoon kan gaan. Beide ingekraste tekeningen zijn tussen de 25.000 en 28.000 jaar oud. In een artikel in het vakblad Journal of Archaeological Science (online 27 oktober 2010) schrijven drie archeologen onder leiding van Francesco d’Errico dat het daarom kan gaan om het oudste bekende oeuvre van één persoon: de Meester of Meesteres van de Schematische Venussen. De prehistorische Venus van Predmosti, Tsjechië, ingekrast in een mammoettand tijdens de laatste IJstijd, geldt al sinds 1895 als een van de vreemdste afbeeldingen uit de IJstijd: onmiskenbaar een vrouw, maar in geometrische vormen, met een driehoekig hoofd en ellipsen als borsten, buik en heupen. Meer Picasso dan oermens, in Tsjechië tijdens de laatste IJstijd. Maar nu is in een particuliere collectie in Frankrijk een tweede tekening gevonden, met een traceerbare herkomst uit Predmosti en eveneens 25.000 tot 28.000 jaar oud. Op grond van nauwkeurig onderzoek van de ouderdoms-slijtages en andere fysieke eigenschappen achten d’Errico en zijn collega’s het onwaarschijnlijk dat het hier om een moderne grap gaat. Het tweede werk lijkt sprekend op het eerste en is ingekrast op een bot. Er zijn vele ‘Venussen’ bekend uit de IJstijd, vaak met opvallend dikke dijen en borsten, maar ze zijn er ook in slankere varianten. Sommigen lijken kleding te dragen. Over wat ze betekenen is niets met zekerheid bekend, al zijn er veel theorieën: van prehistorische pin-up of breivoorbeeld (het mutsje van de Venus van Willendorf ) tot een moedergodin. De geometrische versie uit Predmosti is nog raadselachtiger, al werd er begin vorige eeuw een vrouw met tatoeages in gezien.


Boven: De oude Venus van Predmosti. Onder: De tweede Venus van Predmosti. Foto: Journal Arch. Science


AARDEWERK. december Het loze? vissertje

Recommend Documents