AARDEWERK. Juni september december 2009

Juni september december 2009

AARDEWERK

Bestuur AWN Flevoland - afdeling 21 Voorzitter: Jan Boes, Normandieplein 6, 8303 HA Emmeloord, tel.: 0527-699113, e-mail: [email protected] Penningmeester: Jan Werschkull, Botter 34-28, 8243 KR Lelystad, tel.: 0320-256360, e-mail: [email protected] Secretaris: vacant Veldcoördinatoren: Dick Velthuizen, Archeologisch Depot, Oostvaardersdijk 01-13, 8242 PA Lelystad, tel.: 0320-225939, tel.: mobiel 06-13243987, e-mail: [email protected] Ellen van Galen Last, Maanzaadpad 29, 1313HV Almere, e-mail: [email protected] Bestuursleden algemeen: Astrid Doppert, Gondel 11-43, 8243 BV Lelystad, tel.: 0320-227803, mobiel: 06-19879711, e-mail: [email protected] Cees Groothoff, Jansmalaan 5, 8302BL Emmeloord, tel.: 0527-612882, e-mail: [email protected] Ellen van Galen Last, Maanzaadpad 29, 1313HV Almere, e-mail: [email protected]

Ondersteunende leden ( geen bestuurslid): Dick Velthuizen, archeologisch medewerker Nieuw Land Erfgoedcentrum (NLE), Archeologisch Depot, Oostvaardersdijk 01-13, 8242 PA Lelystad, tel.: 0320-225939, tel.: mobiel 06-13243987, e-mail: [email protected] Bank: ING, rekeningnummer 4481928 t.n.v. AWN Flevoland, p/a Botter 34-28, Lelystad E-mailadres AWN Flevoland – afdeling 21: [email protected] Website: www.awnflevoland.nl Aardewerk Aardewerk is het verenigingsorgaan van AWN Flevoland - afdeling 21. Mits de bron wordt vermeld, is overname van artikelen toegestaan. Een exemplaar van het betreffende medium gelieve dan aan de redactie te worden gestuurd. Ruilabonnementen kunnen schriftelijk worden aangevraagd bij de redactie. Kopij, reacties e.d. te zenden aan Henk van den Berg of Saskia Thijsse; bij voorkeur aanleveren via e-mail of per diskette of CD in Times New Roman 11. Sluitingsdatum kopij is 1 februari, 1 mei, 1 augustus en 1 november. Aardewerk wordt integraal gepubliceerd op de website www.awnflevoland.nl

Redactie Henk van den Berg, Koraal 32, 3893 EJ Zeewolde, tel.: 036-5222492, e-mail: [email protected] Ben van Rosmalen, Bischopstraat 30, 8325 BC Vollenhove, e-mail: [email protected] Saskia Thijsse, Karveel 44-20, 8231 DW Lelystad, tel.: 0320-240120 Dick Velthuizen, archeologisch medewerker NLE, Archeologisch Depot, Oostvaardersdijk 01-13, 8242 PA Lelystad, tel.: 0320-225939, tel.: mobiel 06-13243987, e-mail: [email protected].

___________________________________________________________________________ Regiocoördinator Landelijke Werkgroep Archeologie Onder Water (LWAOW) Hans Bruggeman, Roer 16, 8032 GG Zwolle, tel.: 038-4546192, e-mail: [email protected]

_____________________________________________________________________

Foto omslag:. Opname Promotiefilm AWN Flevoland maart 2009. Foto: Ben H. Van Rosmalen

© Copyright AWN Flevoland

ISSN: 1570-582X

AARDEWERK juni september december 2009

Inhoudsopgave Van de redactie ---------------------------------------------------------------------------------------------------1 Van het bestuur. Oproep voor nieuwe bestuursleden. Oproep voor werkgroep vliegtuigwrakken WOII. Jeugd en archeologie------------------------------------------------------------2 Formulier adressenbestand-------------------------------------------------------------------------------------3 Verslag van de veldcoördinator over 2008-------------------------------------------------------------------4 Tineke Roovers Algemene ledenvergadering 25 april 2009-------------------------------------------------------------------6 Saskia M.S.C.Thijsse Wie herkent dit? --------------------------------------------------------------------------------------------------7 Leskist AWN afdeling Flevoland------------------------------------------------------------------------------7 Astrid Doppert Uit de klei getrokken: topvondsten---------------------------------------------------------------------------8 Dick Velthuizen Scheepswrak opgraving te Luttelgeest 16 t/m 23 juni 2009---------------------------------------------9 Saskia M.S.C.Thijsse Veldcursus 2009------------------------------------------------------------------------------------------------10 Tineke Roovers Mennepad op Schokland?------------------------------------------------------------------------------------11 C.C. Groothoff Reacties op de AWN Flevoland website-------------------------------------------------------------------12 Jan Boes Archeologie in drie dagen Swifterbant veldcursus 2009-----------------------------------------------15 Ben H. Van Rosmalen Prikken naar een ?onbekend? scheepswrak op 19 september 2009---------------------------------17 Saskia M.S.C. Thijsse De film ‘De weerspiegeling van het verleden’-------------------------------------------------------------19 Astrid Doppert Impressie van de opening van Ridders, Rovers en Rouwdouwers in het Nieuw Land op 27 september 2009-----------------------------------------------------------------------------------------20 Saskia M.S.C. Thijsse Zoeken naar OUD Nagele; op kavel H102 lag het niet-------------------------------------------------22 C.C. Groothoff Bezoek aan de Archeologische Dienst Hoorn op 23 oktober 2009-----------------------------------23 Saskia M.S.C. Thijsse Tentoonstellingen / lezingen / symposia / wetenswaardigheden-------------------------------------26 Saskia M.S.C. Thijsse Oproep van het AWN hoofdbestuur-----------------------------------------------------------------------30

ISSN: 1570-582X

AARDEWERK juni september december 2009

Van de redactie Deze uitgave is een gecombineerde editie geworden. Voor de publicatie van de juni en september nummers waren er te weinig relevante artikelen binnengekomen. De redactie besloot daarom één nummer uit te geven dat de periode april tot en met december 2009 beslaat. Ook de techniek leidde tot een later dan normaal uitgebrachte editie. Een gecrashte computer veroorzaakt aanzienlijke vertraging. Niettemin kunnen we met plezier terugkijken op het jaar 2009. Er is veel gebeurd in onze afdeling qua opgravingen, boringen en prikken. De verwachtingen voor 2010 zijn ook hoog gespannen. De archeologische vindplaats uit de Steentijd bij de Bisonweg te Swifterbant – als gevolg van de aanleg van de N23 – is van Europees belang. Goed geconserveerde mesolithische vindplaatsen (9000-7000 v.Chr) van zo’n grote omvang zijn zeldzaam in Noord-West Europa. De kosten voor het opgravingsproject bedragen 3,5 miljoen euro. Dankzij financiering door het Rijk, de gemeente Dronten en de provincie Flevoland kan deze klus van 6800 m2 geklaard worden in de periode januari tot augustus 2010. De AWN-ers staan te trappelen om te mogen helpen. Wat zal er uit de grond tevoorschijn komen? Hoeveel nieuwe vondsten zullen de bestaande archeologische kennis verrijken? In de afgelopen jaren zijn tellingen gemaakt van de omvang van fysieke erfgoedcollecties. Voor de archeologie wordt doorgaans gerekend in archeologische terreinen of beschermde monumenten. Maar hoe groot is de collectie archeologisch materiaal ‘op de plank’. Hoeveel ligt er in depots opgeslagen of maakt onderdeel uit van referentie- en studiemateriaal? Hoeveel onderzoeksrapporten zijn er geschreven en bewaard? Dit wordt momenteel onderzocht ter voorbereiding van onderzoeksprojecten en beleidsrapporten in het kader van digitalisering van erfgoed. De laatst bekende cijfers zijn als volgt: musea circa 44 miljoen objecten in 2008; archieven circa 600 km = 3,6 miljard pagina’s in 1998; wetenschapsbibliotheken circa 9 miljoen items in 1998; archeologie 12.996 archeologische terreinen in 2009. Nederland puilt uit, zou men denken. En toch blijven we wroeten in de grond om weer nieuwe dingen te vinden. Want kennis doet hunkeren naar meer inzicht. En dat laatste gebeurt. Britse wetenschappers hebben een nieuwe methode, genaamd rehydroxylatie-datering, gepresenteerd waarmee aardewerk veel makkelijker te dateren valt. Bij deze methode kijkt men naar de ‘interne klok’ van het aardewerk door te meten hoeveel water het materiaal heeft opgenomen in de loop der tijd. Bij een min of meer constante temperatuur blijkt dat namelijk verrassend gelijkmatig te verlopen. Om de leeftijd vast te stellen meet men een klein fragment aardewerk op een supergevoelige weegschaal die tot eentiende van een miljoenste gram nauwkeurig is. Daarna wordt het verhit tot boven 500 graden om al het water dat er in zit te laten verdampen. Het stukje wordt opnieuw gewogen en dan wordt berekend hoeveel water oorspronkelijk was opgenomen. Vervolgens is uit te rekenen hoelang het aardewerk er over heeft gedaan om het water op te nemen. Deze methode werkt tot 2000 jaar, maar waarschijnlijk tot 10.000 jaar. De leeftijd van een Romeinse baksteen werd tot op een jaar nauwkeurig vastgesteld. Laten we hopen dat de N23 veel (fragmenten van) aardewerk zal opleveren. En misschien, heel misschien.......... matten, manden, netten, korfjes, schoenen, mutsen, capes, en andere kledingstukken, alles gemaakt van plantaardig materiaal. Want vooral van dat laatste missen we nog als vondst in onze polders. Terwijl onze voorouders daar dagelijks over beschikten. De verwachtingen zijn hoog gespannen. Voorlopig moeten we het doen met hetgeen in deze uitgave van Aardewerk is gepubliceerd. Veel leesplezier. Namens de redactie, Saskia Thijsse

AARDEWERK juni september december 2009 blz 1

Van het bestuur Vacature secretaris In maart 2009 deden wij een oproep voor een nieuw bestuurslid die de vacature van secretaris zou willen opvullen. Helaas heeft zich hiervoor niemand gemeld en daarom moeten de andere bestuursleden nu de betreffende werkzaamheden naast hun overige taken verrichten. Wij zijn dus nog steeds op zoek naar iemand die deze taak op zich wil nemen. De secretaris verzorgt de agenda en de stukken voor de bestuursvergaderingen, werkt de notulen en actielijst uit en organiseert diverse zaken zoals de Algemene Ledenvergadering (ALV) en het sturen van een welkomstpakket naar nieuwe leden. Ook is de secretaris het aanspreekpunt van de afdeling voor het hoofdbestuur en andere afdelingen. Heeft u interesse in deze taak, maak dit dan kenbaar bij de voorzitter van onze afdeling, Jan Boes (email: [email protected] of telefoon: 0527-699113). Adressenbestand Wij hebben gemerkt dat er nog wel eens onjuistheden in ons adressenbestand voorkomen. Met name e-mailadressen zijn onderhevig aan veel veranderingen. Wij vragen u daarom het bijgesloten formulier ingevuld te retourneren naar Astrid Doppert, Gondel 11-43, 8243 BJ Lelystad. Dit kan ook per e-mail naar: [email protected]. Toekomstige veranderingen horen wij ook graag van u. Hartelijk dank. Oproep voor werkgroep vliegtuigwrakken WOII Het idee is ontstaan om, bij voldoende animo, een werkgroep in het leven te roepen die een overzicht gaat maken van alle vliegtuigwrakken uit WOII in de provincie. De bedoeling is om in ieder geval een kaart te maken zoals dat ook, met groot succes, voor de scheepswrakken is gedaan. Maar misschien is het ook leuk om met het beschikbare materiaal een route of een publicatie te maken. Er is al veel informatie beschikbaar, maar dat moet worden uitgezocht en aangevuld. Er moet historisch onderzoek gebeuren, adresgegevens moeten opgezocht worden etc. Kortom: een leuke klus voor een groep liefhebbers. Mensen die hier aan mee willen doen kunnen contact opnemen met Astrid Doppert (email: [email protected] of telefoon: 0320-227803). Jeugd en archeologie De AWN afdeling Flevoland wil de jeugd kennis laten maken met de archeologie. Daarom organiseert de AWN op bepaalde dagen onder andere het onderstaande. Scherven opgraven in “Ondergronds” van het Nieuw Land te Lelystad. Een AWN-er geeft uitleg bij het opgraven en de vondsten. Pijpenkoppen en scherven mogen de kinderen determineren. De kinderen krijgen een scherf en een certificaat mee. De activiteiten worden doorlopend (inloop) aangeboden; meestal ’s middags. Mocht u als lid van de AWN mee willen helpen op een van deze dagen dan kunt u dat doorgeven aan: Astrid Doppert Bestuurslid AWN afdeling Flevoland educatie en promotie telefoon: 06-19879711, email: [email protected]


Geacht AWN-lid, Wij hebben gemerkt dat er nog wel eens onjuistheden in ons adressenbestand voorkomen. Met name e-mailadressen zijn onderhevig aan veel veranderingen. Wij vragen u daarom dit formulier ingevuld te retourneren naar Astrid Doppert Gondel 11-43 8243 BJ Lelystad. Het kan ook per e-mail naar: [email protected]. Toekomstige veranderingen horen wij ook graag van u. Bij voorbaat onze dank. Het bestuur van AWN afdeling Flevoland

Naam: ................................................................................................................. Voorletters / voornamen: ..................................................................................... Adres: ................................................................................................................. Postcode en woonplaats: ...................................................................................... Telefoon: .............................................................................................................. E-mailadres: ......................................................................................................... Datum: ..................................................................................................................


Verslag van de veldcoördinator over 2008 Tineke Roovers Noot redactie: dit verslag kwam net te laat binnen voor publicatie in Aardewerk maart 2009. We willen het onze leden en lezers echter niet onthouden en publiceren het alsnog.

Op 9 februari 2008 is de jaarlijkse veldverkenning op E170 in de Noordoostpolder weer uitgevoerd. Hetzelfde gebied van 2500 m2 dat ook in voorgaande jaren is belopen, hebben we nu ook weer onderzocht.

E170 veldverkenning. Foto: Jan Boes

E170 veldverkenning. Foto: Jan Boes

Op 1 maart 2008 is een booronderzoek gedaan aan de Zuidwesterringweg in de Noordoostpolder. Doel was het in kaart brengen van de mogelijke aanwezigheid van een oeverwal. Hiervoor zijn langs de Zuidwesterringweg aan beide zijden van de weg boringen gezet. We hebben echter een rivierduin gevonden. Ondanks de zware wind waren er zeven deelnemers.

Zuidwesterringweg NOP Foto: Dick Velthuizen

Zuidwesterringweg NOP Foto: Dick Velthuizen


Van 4 augustus tot 22 augustus 2008 heeft de veldcursus plaatsgevonden in samenwerking met de RuG. Dit jaar was de opzet iets anders dan in andere jaren. Eerst was er een introductieweek in Groningen met hoorcolleges en werkcolleges. Hieraan deden AWN-ers mee. Vervolgens volgden twee weken veldwerk op verschillende locaties: . booronderzoek aan de Beverweg, S22, onder leiding van Daan Raemaekers . booronderzoek aan de Kievietweg en Trekweg te Almere onder leiding van Inger Woltinge.

Hoorcollege Maritime archeologie Foto: Saskia M.S.C. Thijsse

Booronderzoek Beverweg S22 Foto: Saskia M.S.C. Thijsse

In dezelfde periode is onder leiding van André van Holk onderzoek gedaan aan de zogenaamde ‘Kogge van Modderman’ op kavel M107 in de Noordoostpolder. Hieraan hebben ook enkele AWN-ers meegewerkt.

De IFMAF naamplaat Foto: Saskia M.S.C. Thijsse

Pompen of verzuipen Foto: Saskia M.S.C. Thijsse

Op 18 oktober 2008 heeft een karterend booronderzoek plaatsgehad in het Horsterwold. Aan de oosten zuidzijde van het bos is een stroomgeul zichtbaar in het reliëf van het wegdek. Doel van het onderzoek was om deze delen van de stroomgeul met elkaar in verband te brengen.


Algemene Ledenvergadering 25 april 2009 Saskia M.S.C. Thijsse Deze heeft dit jaar plaatsgevonden in een fraaie omgeving, een van de vergaderzalen van het Nieuw Land. Tijdens deze ALV presenteerde het bestuur een nieuw ‘banier’ van onze afdeling. Na afloop van de vergadering werden we onthaald op een lezing door Tineke Roovers. Ze vertelde over haar opgraving te Italië, waarbij de omgeving en de plaats Francavilla tijdens de Bronstijd werd onderzocht. Een plaats met wel héle fraaie weefgewichten.

ALV 2009. Foto: Saskia M.S.C. Thijsse

De nieuwe ‘banier’ van AWN Flevoland. Foto: Saskia M.S.C. Thijsse

Bronstijd Weefgewichten; Francavilla Italië. Foto: Saskia M.S.C. Thijsse


Wie (her)kent dit? Een van onze leden, Kees Groothoff, kwam op de proppen met een bronzen beeldje van 6 cm hoog en ruim 200 gram. Het lijkt op een wolf of hond die een mens(je) in de bek heeft. Speculerend hierover kwamen de volgende gedachten naar voren: wordt hier een sage verbeeld of is dit een herinnering aan de babyverdwijning in Australië bij Ayers Rock in 1980 die wordt toegeschreven aan wilde dingo’s? Het beeldje is gevonden tussen aardappels bij een aardappel-sorteerbedrijf in de Noordoostpolder. Mocht iemand meer weten, laat het ons horen.

Foto: Saskia M.S.C. Thijsse

Leskist AWN afdeling Flevoland Astrid Doppert

Archeologie spreekt tot de verbeelding van jongeren. Het is een spannend idee dat in de grond iets te ontdekken is wat daar al eeuwen ligt. Daarom heeft de AWN afdeling Flevoland speciaal voor jongeren vier ‘koffers vol scherven’ ingericht. Deze koffers worden verspreid in de gemeenten Emmeloord, Dronten, Lelystad en Almere. Voor de verspreiding zorgt het Nieuw Land Erfgoedcentrum. Via de website van het Nieuw Land Erfgoedcentrum is te zien op welke wijze en waar de koffers te leen zijn. AARDEWERK juni september december 2009 blz 7

In de leskist zitten: • • •

15 tot 20 archeologische vondsten een docentenhandleiding een set werkbladen voor leerlingen: tekeningen van het leven in en om een prehistorische boerderij, een Romeinse villa en een middeleeuws huis. • een tijdbalk die als een 4 meter lang lint in het klaslokaal kan worden opgehangen De werkbladen en opdrachten zijn ingedeeld rond het thema 'wonen' in de prehistorie, Romeinse tijd en de Middeleeuwen. Het geheel is een pakket van 5 modulaire lessen, waarvan één in het museum. Een bezoek aan het Nieuw Land Erfgoedcentrum maakt deel uit van het lessenpakket. Eventueel -wanneer wij voldoende AWN leden hebben die mee willen werken- kan een amateur archeoloog de klas begeleiden of een school bezoeken.Wij zoeken daarvoor leden die het leuk vinden om dit te doen. Mocht u willen mee werken of af en toe een school bezoeken naar aanleiding van de leskist, dan kunt u dat doorgeven aan Astrid Doppert, telefoon: 0320-227803, email: [email protected]. Uit de klei getrokken: topvondsten Dick Velthuizen De oogst is weer van het land en behalve de gebruikelijke landbouwproducten komen er zo nu en dan ook heel andere zaken van het land. De eigenaar/landbouwer van een perceel ten oosten van Biddinghuizen vond bij het opruimen van sorteerafval een stuk verwrongen metaal. Dit stuk metaal is vermoedelijk als oud ijzer door een medewerker van de sorteerband gehaald en aan de kant gegooid. Gelukkig bekeek de landbouwer het voorwerp wat beter en besloot dat het meer was dan een stuk oud ijzer. Het bleek een bronzen ringvormig voorwerp te zijn. En het bleef niet bij deze ene bijzondere vondst: tijdens het bemesten in het voorjaar werd een tweede bronzen ring gevonden. Deze was blijven hangen achter een spuitmond van een zodenbemester, een apparaat waarmee drijfmest in de grond wordt geïnjecteerd. Beide ringen zijn versierd met een patroon van lijnen en cirkeltjes. Een halsring is gerepareerd door middel van twee klinknageltjes. De vinder meldde de vondsten bij het Provinciaal Depot voor Bodemvondsten dat onderdeel is van Nieuw Land. Na het nodige speurwerk werd duidelijk dat de voorwerpen twee bronzen halsringen zijn; zogenaamde torques. De ringen worden gedateerd in de eerste terpenperiode. Dit is de periode van 500 tot 0 v.Chr., de midden IJzertijd tot vroeg Romeinse tijd. Uit eerder onderzoek is bekend dat dergelijke (kostbare) voorwerpen in het verleden als offer werden begraven of in poelen of beken werden geworpen. Hopelijk is het mogelijk om door veldonderzoek meer te weten te komen over hoe deze bijzondere sieraden in het huidige Flevoland terecht zijn gekomen.

Foto: Dick Velthuizen


Scheepswrak opgraving te Luttelgeest 16 t/m 23 juni 2009 Saskia M.S.C. Thijsse Enkele leden van onze afdeling hebben ook aan deze opgraving meegewerkt. Onder leiding van prof. dr. André van Holk van de International Fieldschool for Maritime Archeology Flevoland (IFMAF) werd in de buurt van de Uiterdijkerweg te Luttelgeest een scheepswrak onderzocht. Hierin werd onder andere een nagenoeg ongeschonden baardmankruik gevonden. Voor alle details zie de website http://ifmaffieldschool.blogspot.com. Onze voorzitter Jan Boes nam hier de schep ter hand.

Jan Boes in actie

De ongeschonden baardmankruik

Meten met de digitale arm

Overzicht van het wrak

Losliggende vondsten

Natsproeien, borstelen, schaven

(foto’s : Jan Boes)


Veldcursus 2009 Tineke Roovers Van maandag 10 tot vrijdag 28 augustus 2009 heeft het Groninger Instituut voor Archeologie (GIA) van de Rijksuniversiteit Groningen een opgraving verricht bij Swifterbant. De opgraving vond plaats op de locatie S25, grenzend aan het rivierduin S21-S24. Op dit rivierduin zijn bij vorig onderzoek sporen van de Swifterbantcultuur aangetroffen. De vraag was of ten noorden van dit duin ook een archeologische vindplaats aanwezig kon zijn. Bij booronderzoek dat in 2008 is uitgevoerd door het GIA is houtskool, vuursteen en natuursteen aangetroffen. Vanwege de diepteligging zou de vondstlocatie S25 enkele eeuwen ouder zijn dan de bekende Swifterbantvindplaatsen op de oeverwallen van het holocene kreeksysteem dat hier in de ondergrond aanwezig is, namelijk uit de periode 4600-4300 v. Chr. Dit jaar zijn drie werkputten aangelegd van vijf bij vijf meter om te onderzoeken of sporen van gebruik uit deze periode konden worden aangetroffen. In het kader van de jaarlijkse veldcursus van de AWN Flevoland hebben elf AWNleden aan de opgraving meegewerkt. Er is een afwisselend programma aangeboden waarin alle onderdelen van het veldwerk aan bod zijn gekomen: er is hoogte gemeten, getekend, gegraven, gespoeld, vondstmateriaal uitgezocht. Kortom, alle werkzaamheden die je op een opgraving tegen kunt komen. Dit alles is deskundig begeleid door Dick Velthuizen. De sfeer was prima, de samenwerking met de studenten ook. Het weer werkte over het algemeen goed mee. We hebben heel wat dagen mooi weer gehad. Vondsten werden in de eerste week niet veel gedaan. Maar toen de werkput uitgebreid werd richting het duin, kwam er toch wel wat tevoorschijn. In werkput 3 is vuursteen, houtskool en aardewerk gevonden. En natuurlijk op de laatste! dag vreemde sporen in het profiel van de put. Deze sporen wijzen op verstoring van de bodem; wie weet hebben we weer een hakakker gevonden. Volgend jaar zoeken we verder.

Overleg 11 augustus 2009 Foto: Jan Boes

Boorraai A wordt uitgebreid. Foto: Saskia M.S.C. Thijsse


Mennepad op Schokland? C.C.Groothoff Een paar jaar geleden -de lezers van Aardewerk weten dat nog wel- namelijk in 2004, hebben AWN-ers met D. Biewinga geoefend met diens geofysische meetapparatuur, met als doel bekwaamheid te kweken om resten van de kerk van het oude Nagele te vinden. Eén van de oefenobjecten was het ‘Mennepad’, wat we dachten te hebben gezien op luchtfoto's van Schokland (afb. 1). Een lichte streep op de Noordpunt, ruwweg vanaf de terp bij de lichtwachterswoning in west-zuidwestelijke richting.

Afb.1. Luchtfoto RAF, Robas foto atlas blz 49

Legenda: 1. Haven Emmeloord, 2. Mennepad (?), 3. Vroegere huizen (?), 4. Voet-fietspad. Schets: C.C. Groothoff


En waarom ‘Mennepad’? O.Dapper schrijft over het bestaan van het Mennepad1: “Binnendijks is het landt zeer laegh en doorgaans al gebroken landt daer men te voet niet kan doorgaan, dan met een plankje van het eene lant op 't ander. Alleenlijk is er een Mennepadt dat van de huizen een groot stuk weeghs na de kerk loopt, tot aan het Westersche dijkje, daer langs heem men na de kerk gaat, die vrij hooger staet dan het gemeene landt”. Met dit oefenobject dacht de AWN wellicht een bijdrage te kunnen leveren aan de oudere geschiedenis van de Noordoostpolder. Maar.... er werd bij de oefeningen niets gevonden wat op het restant van een pad leek. Tot mei 2009. De expositie in Nieuw Land over de ontruiming van Schokland toonde een veertien meter lange zwart/wit luchtfoto van heel Schokland uit ongeveer 1930. Een aantal fotovellen was op de vloer van de entreehal geplakt en in de lengte er overheen was een soort loopplank gelegd. Zo kon je de details goed bekijken. Prachtige details, zoals een onbekend sluisje tussen Zuidert en zuidpunt, veel aanduidingen van oude kavelscheidingen, schepen en resten ijs in de haven van Emmeloord. En heel duidelijk te zien is een streep door de ‘lagune’ van Emmeloord, vanaf de terp van de lichtwachterswoning in west-zuidwestelijke richting. Bij deze streep staat in nog net leesbaar handschrift geschreven:….....vlechtwerk.... Ja, en met deze kennis herken je op oude prentbriefkaarten en foto's, zoals op bladzijden 91 en 93 van ‘Schokland, op de golven van de tijd’2, dat er hier en daar rijen paaltjes over tientallen meters lengte in het ondiepe water van de lagune west van Emmeloord staan. Vermoedelijk door Rijkswaterstaat geplaatst om aanslibbing te bevorderen. Conclusie: ---geen Mennepad, maar Vlechtwerk!! Noten 1 Dr. O Dapper, De Historische Beschrijving der Stadt Amsterdam (1663), in het hoofdstuk Emmeloort. 2. Albert van Urk, Schokland, op de golven van de tijd. Stichting Urker Uitgaven. ISBN 90-71521-18-4

Reacties op de AWN Flevoland website Jan Boes Onderstaand enkele van de op onze website ontvangen vragen en reacties. Hieruit blijkt dat de website zowel nationaal als internationaal wordt bekeken en gewaardeerd. “Beste heer Boes, Ik heb met genoegen de website van AWN Flevoland en Aardewerk bekeken. Als vrijwillig medewerker van de Archeologische Dienst Stad Antwerpen (B) had ik graag uw bevindingen bekomen over volgende vraag. Weldra gaan we onze stereomicroscoop ( trinoculair ) in gebruik nemen voor het microscopisch onderzoek van het aardewerk. Hierbij willen we onderzoek verrichten op korrelgrootte, verschraling en klei-bakselonderzoek.


Teneinde een vergelijke methodiek, met betrekking tot het gebruik van de stereomicroscoop, met andere diensten/verenigingen te hanteren zouden we het tenzeerste waarderen indien we van U , of een van de archeologen (AWN Flevoland ) een toelichting mochten ontvangen hoe jullie tewerk gaan bij microscopisch onderzoek van het aardewerk. In afwachting reeds bij voorbaat bedankt ! Met vriendelijke groeten, Leo …. Vrijwilliger Archeologische Dienst Stad Antwerpen. Beste heer Leo ….., Wij als AWN Flevoland zijn "slechts amateurs". Vandaar dat wij zelf geen ervaring hebben met microscopisch onderzoek naar aardewerk. Daarvoor wil ik u echter verwijzen naar de Rijksuniversiteit Groningen, http://www.rug.nl/let/onderzoek/onderzoekinstituten/gia/index Daar is namelijk onderzoek gedaan naar het Swifterbant aardewerk. Mogelijk kunnen zij u de gewenste informatie verschaffen. Met vriendelijke groeten, Jan Boes voorzitter AWN Flevoland.” ---------------------------------------------------”Beste heer/mevrouw, Ik studeer voor archeologisch onderzoeksassistent aan hogeschool Saxion Next te Deventer. Hiervoor schrijf ik een werkstuk over de bewoningsgeschiedenis van de gemeente Urk. Nu heb ik op uw website al een rapport (Urk wijk 5-74) zien staan met bruikbare informatie. In dat rapport staan bij referenties nog meer rapporten over archeologisch onderzoek op Urk. Is het mogelijk deze rapporten in te zien of het liefst (digitaal) te verkrijgen? Bij voorbaat dank. Met vriendelijke groet, Gabriëlle …… Beste Gabriëlle, Je vraag betreffende de rapporten over Urk heb ik doorgestuurd naar de archeologische medewerker van het museum Nieuwland Erfgoed in Lelystad. Daar zijn de rapporten in ieder geval aanwezig. Momenteel is hij nog ongeveer twee weken bezig met een verkenning op een schip. Ik weet niet of hij tussendoor nog zijn mail leest, dus het kan even duren voordat je antwoord krijgt. Binnenkort spreek ik hem nog en dan zal ik hem er op attenderen. Groeten, Jan Boes voorzitter AWN Flevoland” -----------------------------------------------“Geachte heer J.Boes, Ik wilde me eigenlijk wel aansluiten bij het AWN, maar zie dat er in Friesland niet echt een AWN afdeling is of ik moet me al verkeken hebben Ik ben zelf amateurarcheoloog en zoek al geruime tijd met een metaal detector en niet onverdienstelijk mag ik wel zeggen. Ik hoop dat de AWN gebruik zou kunnen maken van diensten, hoe nou verder? Jeroen …..


Jeroen, In Friesland zit geen AWN afdeling, wel een voor heel Noord Nederland. Wel heb je daar het Argeologysk Wurkferbân: http://www.fa.knaw.nl/fa/3fakgroepen-en-dissiplinen/wurkferbannen-enwurkgroepen/argeologysk Zij zijn ook aktief bezig met de archeologie. Bij ons (AWN) in Flevoland wordt normaal gesproken geen gebruik gemaakt van de metaaldetector. Wij zijn merendeels met de prehistorie bezig en komen dan zelden metaal tegen. Via de website van de landelijke AWN kan je het contactadres van AWN regio Noord Nederland vinden. Je kan allicht informeren of er daar gewerkt wordt met de metaaldetector. Wanneer je wel geinteresseerd bent in de archeologie van Flevoland mag je je natuurlijk altijd bij ons aansluiten. Onze werkruimte is in Lelystad in het museum Nieuw Land Erfgoedcentrum. Mocht je interesse hebben, dan hoor ik dat wel. Succes verder met de archeologie als hobby! Groeten, Jan Boes voorzitter AWN afdeling Flevoland”

------------------------------------------------------”Hallo, Ik heb naast mijn huis in de nieuwe wijk Almere Poort volgens mij een heupgewricht gevonden. Ik kan het niet thuis brengen van wat voor dier het mag zijn. Wellicht heeft u een mailadres waar ik wat foto's heen kan sturen..? Met vriendelijke groeten, Paul ….. Beste Paul, Je kan eens proberen het heupgewricht te determineren via de volgende site: http://www.natuurinformatie.nl/natuurdatabase.nl/natuurdatabase.nl/i000000.html Wat je ook kan doen is op een vrijdag langsgaan in Lelystad bij het museum Nieuw Land. De depotbeheerder kan je mogelijk iets meer vertellen en vaak zitten er vrijdags mensen van de AWN in het depot waarvan er een nogal veel van botten afweet. Wanneer dat niet lukt mag je me de foto's ook mailen ([email protected]). Dan kan ik ze wel voor je op een forum zetten zodat er meerdere mensen naar kunnen kijken. Groeten, Jan Boes Hallo Jan, Mijn vermoeden is net bevestigd door de politie. Het betreft een menselijk heupgewricht. Ze hebben het meegenomen en wordt onderzocht bij het NFI. In ieder geval bedankt voor je reactie. Groeten, Paul …….. Beste Jan, De technische recherche heeft ons onlangs laten weten dat het gewricht een heupgewricht van een koe of een stier was en dat het enkele tientallen jaren oud was. Zij hebben het bot inmiddels vernietigd. Groet, Paul”


Archeologie in drie dagen Swifterbant veldcursus 2009 . Ben H. van Rosmalen In mijn hoofd heb ik dit stukje al bijna klaar. Maar met mij weet je het nooit, ikzelf ook niet. Het zal gaan over drie niet-opeenvolgende graafdagen. Merk op lezer, dat ú in dit gebeuren beschikt over de kennis. Ikzelf ben slechts de leergierige toeschouwer. Dag 1. Artrose en een oude bekende. Er is een geruststellend, aanzwellend geluid hoorbaar bij het naderen van de site, namelijk het geknor van het aggregaat dat zorgt voor het warmen van water voor de koffie. Het aflopen van het schier oneindige kavelpad beschouw ik maar als een gezonde ochtendwandeling. Wat die koffie betreft heb ik mij niet vergist. En nippend aan mijn bekertje zie ik even later in de verte een geel busje naderen. Dat moeten de Groningers zijn. Het stopt en er slungelt allerlei jong volk uit met stijve ledenmaten van de lange rit. Zoals gebruikelijk stellen we ons voor: zij noemen hun naam en ik de mijne (wat zijn ze nog jong, denk ik). Ik druk slappe handen, krachtige handen. Zie neergeslagen ogen, onderzoekende ogen en plotseling wordt mijn voornaam uitgeroepen door iemand die als laatste uit het busje is geklommen. Het is X! Haar initiaal voorzie ik van een uitroepteken. Bij sommige doe ik dat. Let wel, lezer, u kent mijn houding ten opzichte van vrouwen. Er is er niet één die ik niet in het geheim bemin. Maar X: dat is toch weer wat anders. Men deelt mij mee dat er nog bitter weinig vondsten zijn gedaan en dat het tot nu toe nog niet meevalt de goede laag bloot te leggen. Ik heb aangeboden die dag te zeven. Het zware werk kan ik slecht aan vanwege toenemende artrose en achter de zeef heb je dingen uit de eerste hand, nietwaar. Maar de hele dag in de blubber kneden, ik weet het niet. Vrolijker wordt je er op de duur niet van. Toch noteren we vuursteen-vondsten. Helaas niet in het vlak waar ze werden verwacht maar in de grond van de stort. Kennelijk een missertje in de interpretatie van de lagen. In ieder geval zorgen die vondsten tóch voor een zekere motivatie. Twee klingen krijgen bijzondere aandacht. De een is vrijwel zeker een transversaal-spits. De ander is een vliesdunne, vijf centimeter lange afslag die je alleen kunt vervaardigen met zachte percussie met behulp van gewei of hout. Kijk, daar heb ik nou weer wat verstand van. En dan nog iets. Zo oud als ik ben, word ik door niemand met een kluitje in het riet gestuurd in antwoord op mijn vragen. Want die heb ik, die vragen dan. Integendeel, men doet alle moeite passende informatie te geven. Ik ben iedereen daarvoor dankbaar. Dag 2. Weeralarm! Deksels mensen, dat wordt menens vandaag. Voor vandaag is namelijk een weeralarm afgekondigd. Omdat het zomer is praten we over hoge temperaturen, onweer en hagelbuien. Bedenkelijk kijken we naar de lucht maar daar is nog niets aan te zien. Er is ook goed nieuws. Daan Raemaekers kan me vertellen dat er vondsten zijn gedaan. Nog niet veel maar het begin is er. Ik ga nu ook begrijpen dat aan mijn artrose positieve kanten zitten: want wie gaat er ploeteren in de putten? Wie gaat met gevulde emmers sjouwen? Ik niet! Spetteren met water, dat ga ik doen bij de zeef! Daan’s berichten kloppen. De eerste zeven geven geen vondsten maar dan glijdt mijn hand over een stukje vuursteen: een kleine kling. Dan: zaad, houtskool. Niet veel maar toch. De temperatuur begint aardig op te lopen en zo tegen de lunch ‘raakt de pijp leeg’. Ik zie dat vooral aan de meisjes. We eten met zijn allen een boterham en zetten een thermometer op een beschut plekje. Die geeft 36oC aan maar dat is natuurlijk niet mogelijk. Een ander thermometertje ernaast gezet. Zelfde resultaat! Steeds meer gravers komen zich na de lunch even verkoelen bij de zeef.


Op hol geslagen thermometer Foto: Ben H. Van Rosmalen Inmiddels is een meetploeg uit Groningen gearriveerd en stellen hun meetapparatuur op. De metingen worden uitgevoerd na bizarre rituelen. Allereerst volgt een snelle blik door het oculair waarna er een soort – ja wat zal het zijn – een ritueel dansje? wordt uitgevoerd. Moet iets te maken hebben met het afsmeken van de gunsten van een graafgod of zoiets. Later blijkt dat een van de landmeters als de dood is voor wespen en blijkbaar iets zoets heeft gegeten. Steeds zoemen de monstertjes om hem heen. Hij komt er goed van af zonder gestoken te zijn. Dan gaat de lucht bewolken. Nu zie ik, zonder te overdrijven, dat mensen letterlijk gaan wankelen op hun benen. Daan R. ziet dat ook en legt de werkzaamheden voor deze dag stil. Tenslotte moet men ook nog naar Groningen en zelfs nog verder. Na de wandeling over het akkerpad op weg naar de auto, draait de wereld om me heen. Ook voor deze grijsaard is het net even te veel geworden. Dag 3. Einde oefening. Of, toch nog iets ontdekt? Verkleed als een soort mummie wankelt studente E. het busje uit dat van Groningen komt. Kraag op, shawl om, zonnebril op. Die is niet in orde, dacht ik zo. Op haar kom ik nog terug. Laatste dag. Nog één vlakje doen, besluit Daan R. Maar er moet nog heel wat worden gedaan, merk ik. Nu is dat op zich niet erg, want daar zijn we hier voor. En omdat ik weer zeef, daarin ben ik inmiddels een expert, kan ik goed bijhouden wat de resultaten zijn. En die zijn er: bijna iedere zeef is raak. Drie of meer afslaagjes is geen uitzondering. Het is geen wonder dat men graag wil helpen bij het zeven. Ik vind het een beetje wonderlijk want ik heb steeds het gevoel gehad dat zeven niet de meest favoriete bezigheid is. Maar allee, laat ik niet zeuren. Het vlakje is klaar. Het werk is afgelopen. We moesten maar eens gaan opruimen. Maar, wat betekenen de grondsporen die zichtbaar zijn geworden? Nieuw Swifterbant: is dat ook het nieuwe observeren? Ligt daar mogelijk meer onder de grond? Meer onthullen kan ik niet. Ja, ik ben een beetje gek. Jaren geleden schijn ik ook voor mijn beurt te hebben gesproken. Er wordt voortvarend ontmanteld. En zie, studente E. werkt als een dolgeslagen roomklopper. Schijnt weer te zijn opgeknapt. Ze breekt installaties af, sjouwt met materiaal, terwijl haar collegaatjes al bezig zijn met het bijwerken van hun nageltjes. Maar dat gaat niet door: ze moeten de steigerplanken opruimen en schoonmaken. Daarbij hanteer ik ruimhartig de brandslang met een felle straal. In sommige dingen ben ik een etter....... Iedereen zit er een beetje doorheen en het is geen wonder.


Prikken naar een ?onbekend? scheepswrak op 19 september 2009 Saskia M.S.C. Thijsse Op Kavel K47 in de Noordoostpolder ligt volgens vermelding in Archis een scheepswrak. Maar de boer had doorgegeven dat hij op een andere plaats ook regelmatig hout was tegengekomen tijdens het ploegen. De AWN Flevoland ging deze dag beide plaatsen inmeten en afprikken. Eén ploegje bestaande uit Cees Groothoff en Saskia Thijsse ging de Archis vermelding inmeten. Hierbij kwam het eerste discussiepunt al tevoorschijn. De omschrijving in Archis was niet helemaal duidelijk. Het wrak lag ‘op X meter vanaf de weg’. Wil dit zeggen gemeten vanaf het middelpunt van de weg, vanaf de zijkant van de weg of vanaf de buitenrand van de greppel aan de wegkant? We hebben alle drie de varianten meegenomen in de berekening. Dat leverde dus drie punten op waarbij we vanuit een kavelpad het uienveld in dienden te gaan.

Cees Groothoff aan de wandeling met meetlint. Foto: Saskia M.S.C. Thijsse Om deze drie punten te kunnen markeren op het pad, is gebruik gemaakt van tijdens de oogst verloren gegane uien. Uiteindelijk hebben we het meest waarschijnlijke punt voorzien van een plastic steker.

Zoek de pijl. Foto: Saskia M.S.C. Thijsse

Waar is de Archis plek? Foto: Saskia M.S.C. Thijsse


De andere ploeg was verderop begonnen met het inmeten van de plek waar – volgens de boer – ook hout was gevonden. Dat leverde in eerste instantie niets op. Na het hereiken van de vaste horizonpunten bleek dat het geheel een twintig meter verderop behoorde te liggen. En toen hadden we beet. De prikstok stuitte op iets hard. En dat was iets groot en uitermate hard. Je hoorde een doffe klank en de bodem rondom trilde behoorlijk als je erop duwde. Dat moest wel dik eikenhout zijn. Vervolgens werd steeds om de 2 tot 3 meter geprikt en begon langzaam duidelijk te worden waar hout in de bodem lag.

De contouren worden duidelijk. Foto: Saskia M.S.C. Thijsse Op een gegeven ogenblik – bij het snoeihard ronddraaien van de prikstok – ontstond een hoge klank. Aha, dacht ik. Metaal! Maar nee, te vroeg gejuicht. Het geluid kwam doordat de metalen prikstok in schelpengruis draaide. Zo leer je steeds iets nieuws. Jammer genoeg was er die dag niet voldoende tijd om het geheel in kaart te kunnen brengen. We zullen er nog een keer naartoe moeten gaan. Waarbij we dan hopelijk ook de eerste Archis-vermelding volledig kunnen ‘afprikken’. In het Archis systeem is nu voor dezelfde kavel een tweede vermelding gekomen van een scheepswrak van vermoedelijk tien meter lang en twee tot drie meter breed.

Een zingende grondlaag. Foto: Saskia M.S.C. Thijsse

Hout uit de diepte. Foto: Saskia M.S.C. Thijsse


De film ‘De weerspiegeling van het verleden’. Astrid Doppert De AWN afdeling Flevoland heeft een promotiefilm van circa 10 minuten gemaakt met de titel ‘De weerspiegeling van het verleden’. De film geeft aan wat archeologie inhoudt, vertelt de verhalen achter de vondsten, met name van de Swifterbant cultuur, bevat veel informatie over Flevoland en haar historie en is zowel informatief als educatief. De stijgende zeespiegel heeft gezorgd voor een goede conservering van het verleden. Daarom is Flevoland zo uniek voor de archeologie. De film laat zien dat amateurarcheologen de ogen en oren van de beroepsarcheologen zijn en een belangrijke rol spelen bij: . het signaleren en opsporen van archeologische locaties . het mee werken aan opgravingen . de determinatie van vondsten . het conserveren van vondsten . het documenteren van vondsten . het doorgeven van informatie aan de jeugd door middel van educatie. De film werd gedraaid op 27 maart 2009 op de locaties Swifterkamp en het Nieuw Land. Voor mij was het een ervaring om filmster te zijn. Allereerst moest de tekst in mijn hoofd worden gestampt. Mijn werk liet slechts toe dat ik de tekst in één zondag en twee avonden uit mijn hoofd moest leren. De camera- en geluidsman waren namelijk al besteld voor de vrijdag.

Astrid in aktie als presentatrice Foto: Ben H. Van Rosmalen Vrijdagmorgen kwamen we bij elkaar in het Swifterkamp. Onze vuurmaker Ben van Rosmalen en gastheer Harry van Betuw (beide leden van AWN Flevoland) waren er al. Na controle van mijn outfit en uiterlijk, kwamen we tot de ontdekking dat ik geen poederdoos bij me had. Deze heb ik nooit bij me. Het zendertje werd dusdanig geplaatst dat bij het naar de WC gaan, enige hulp noodzakelijk was. En toen ..... kwam de eerste presentatie voor de camera. Er zijn scenes die ik tig keer over moest doen. Daar waren talrijke redenen voor: de tekst kwam niet goed en vloeiend uit mijn mond, storend achtergrondgeluid van vliegtuig, piepende kar en dergelijke, de zon die door de wolken kwam.


Moderne apparatuur bij Oude Tijden Foto: Ben H. Van Rosmalen

Mandje met vuur in bladeren Foto: Ben H. Van Rosmalen

Na de lunch zijn we naar het Nieuw Land gegaan voor verdere opnames. Andere AWN leden deden mee als figuranten, waarvoor mijn dank. Met deze opnames had ik meer moeite vanwege de aanwezige figuranten en het heftige commentaar dat ik al had gekregen (oei, oei). Zodra ik alleen was met de filmploeg – die me leuk heeft opgevangen en aangemoedigd – was de spanning gauw weg. Na een volle draaidag was het moe maar voldaan naar huis toe. Met de afspraak om een voice-over te maken, waar een paar uur voor nodig was. Dan komt het moment dat je de eerste opzet mag zien. Eerlijk gezegd keek ik naar een vreemde en had ik niet het gevoel dat ik daar op het grote scherm rondwandelde. De DVD kan tegen kostprijs in uw bezit komen. Met dank aan Sandra van Seist en haar filmploeg, het Nieuw Land, het Swifterkamp en de Provincie Flevoland.

Impressie van de opening van Ridders, Rovers en Rouwdouwers in het Nieuw Land op 27 september 2009 Saskia M.S.C. Thijsse De AWN Flevoland was uitgenodigd om de officiële opening van deze tentoonstelling bij te wonen. Diverse leden waren aanwezig waaronder Peter de Boer, die zijn steen(tje) heeft bijgedragen aan de opgravingen van de burchten van Kuinre1. De opening werd gedaan door een ‘echte’ ridder die – volgens zijn eigen woorden – waarschijnlijk ook dit soort rouwdouwers als voorvaderen heeft gehad, geassisteerd door een ‘tijdelijke’ ridder en opgeluisterd door onder andere middeleeuwse muziek, heerlijke middeleeuwse hapjes en jongleurs. Als textieldame kwam ik ogen tekort bij het bekijken van alle details van de schitterende kostuums die de figuranten droegen. De diverse aktiviteiten voor kinderen (en volwassenen) maken van het bezoeken van de tentoonstelling een spannend geheel. Aanbevelenswaardig om te bezoeken.


Noten 1. Peter C. De Boer, De nieuwste ontdekkingen betreffende het oudste Kuinre. Westerheem 6, jaargang 57, december 2008 378-383

Speech van een hedendaagse ridder. Foto: Saskia M.S.C. Thijsse

Ridder met vrouwe en schildknaap. Foto: Saskia M.S.C. Thijsse

Heerlijke middeleeuwse hapjes. Foto: Saskia M.S.C.Thijsse

Muziekgroep Slag ende Stoot. Foto: Saskia M.S.C. Thijsse


Zoeken naar OUD NAGELE.... op kavel H102 lag het niet. C.C.Groothoff In het nummer van Westerheem, dat aan de archeologie van Flevoland was gewijd1, eindigde het artikel over de AWN-zoektocht naar het oude Nagele2 met de aanbeveling om, als zich een gelegenheid zou voordoen, te onderzoeken of er resten van middeleeuwse bewoning te vinden waren òfwel in kavel E16 (zuidoost van Urk) òfwel onder de bebouwde kom van Tollebeek. Nu werd er in het voorjaar van 2009 even ten oosten van de kern van Tollebeek op kavel H102 een nieuw reusachtig bassin voor de waterreiniging van Waterschap Zuiderzeeland gegraven door de aannemer v.d. Stegge. Dit bassin besloeg zo'n enkele hectaren in oppervlakte en was ongeveer 10 meter diep. Een gigantische kuil!

Bassin in aanbouw voor waterreiniging Tollebeek. Foto: C.C. Groothoff Tijdens een bezoek op 29 april 2009 aan deze bouwplaats werd duidelijk dat op en in de nog aanwezige grote hopen uitgegraven grond (een gedeelte van de grond was al eerder afgevoerd) geen bewoningsresten waren te vinden. Het aardewerk dat werd aangetroffen bestond voornamelijk uit stukjes drainagepijp. En de uitvoerder van de aannemer wist te vertellen dat er bij de graafwerkzaamheden niets was gevonden dat op bewoning in de Middeleeuwen duidde. Dat weten we dus ook weer.

Noten 1 Westerheem 6, jaargang 57, december 2008 2 Kees Groothoff, Speurtocht naar het verdwenen kerkdorp Nagele, Westerheem jaargang 57 no.6 , december 2008, 403-408.


Bezoek aan de Archeologische Dienst Hoorn op 23 oktober 2009 door de AWN Flevoland. Saskia M.S.C. Thijsse Ons programma bestond uit ’s ochtends kennis maken met de Archeologische Dienst Hoorn in hun kantoor gevestigd in het Stadhuis te Hoorn en ’s middags een bezoek aan het archeologisch depot te Zwaag waar de beroemde sarcofaag bekeken kon worden en we een film over de berging hiervan te zien kregen. Onze ploeg bestond uit de volgende personen: Harry van Betuw, Jan en Gina Boes, Astrid Doppert, Ellen van Galen Last, Cees Groothoff, Ben van Rosmalen, Saskia Thijsse, Rinus Verboon en Jan en Marian Werschkull. Elf leden van de AWN Flevoland vertrokken vol goede moed richting Hoorn. Iets later dan verwacht omdat van een auto de band langzaam leeg liep. Gelukkig kon er snel van auto gewisseld worden. Prachtig weer inclusief een zonnetje gaven deze dag een prima start. Hoorn was zo bereikt, maar door afsluiting van de weg maakten we kennis met een mooie maar ietwat verwarrende nieuwbouwwijk. Gelukkig beschikt men over een mobiel; na een telefoontje kwam Cees Aay van de Archeologische Dienst Hoorn met zijn auto eraan om ons persoonlijk naar het juiste adres te dirigeren. Dit bleek het Gemeentehuis te zijn waar de kelder (maar wat voor een!) het domein was van ondermeer de Archeologie. Een warm welkom (met koffie, thee en koeken) door Cees en zijn aanwezige collega’s viel ons ten deel. Daarna volgde een algemene inleiding.

Centrale Ruimte. Foto: Saskia M.S.C. Thijsse

Werkkamer met zuurkast. Foto: Saskia M.S.C. Thijsse


Cees is als veldtechnicus in dienst van de Archeologische Dienst van Hoorn en hij is lid van de AWN en lid van de LWAOW (Landelijke werkgroep archeologie onder water). De Archeologische Dienst houdt zich bezig met alles binnen de gemeentegrenzen van Hoorn inclusief 73 ha water. Een speciale gebeurtenis in augustus van dit jaar was het bergen van een sarcofaag uit het verdronken dorp Etersheim – zie verderop in dit artikel. Dit grote gebied wordt ‘bewerkt’ door 3 personen in vaste dienst met assistentie van een stagiaire en een medewerker die zich bezig houdt met het inhalen van de administratieve achterstand en oude onderzoeken digitaliseert. Hulp van de plaatselijke AWN afdeling no 2 te Zwaag wordt ook zeer op prijs gesteld. Deze heeft 16 personen die de vaste kern vormen. Elke dag van de week heeft zijn eigen AWN-er (of meerdere) met een eigen werkgebied. Maandag een fotograaf, dinsdag twee ‘leer’-dames, woensdag het scherven groepje, donderdag metaal-mensen en de dierbot-dame, vrijdag de zaden-dame. Vanaf 1 januari 2010 krijgt de Archeologische Dienst het drukker; men wordt dan tevens de Regionale Dienst voor West Friesland. Hoorn is een van de drie Noord Hollandse Gemeentes met eigen opgravingbevoegdheid. De andere twee zijn Amsterdam en Alkmaar. Na deze inleidende woorden volgde de rondleiding. Wat een mooie ruimtes zagen we; naast de centrale werkkamer lag de aparte spoelruimte, het depot (klimaatbeheerst), een speciale opslagkamer voor metaal met een konstante temperatuur van 20o C en luchtvochtigheid van 30%, een werkkamer incl. een moffel- en gloeioven voor het verwerken/conserveren van metaal, een zuurkast, electrolyse-apparaat, etc. De AWN Flevoland ging watertanden!!

Archief en Cees Aay Foto: Saskia M.S.C. Thijsse Tijdens de rondleiding kregen we geweldige tips. Conserveren van leer en het tegengaan van schimmelvorming door na het schoonmaken en drogen een beetje detol toe te voegen en dan de zak vacuum te trekken. Metaal te voorzien van een laagje kristalijne was, gevolgd door paraloid (een kunsthars dat in aceton wordt opgelost en over het metaal wordt aangebracht). Bij het restaureren van aardewerk het opvulgips één mm onder het oorspronkelijke oppervlakte houden; eventueel gewenste latere opkleuring is dan makkelijker aan te brengen. Houten voorwerpen zacht laten worden door ze een maand in pec te laten liggen en – indien nodig – daarna met soda om ze in de oorspronkelijke vorm terug te kunnen buigen. Maar denk erom, pec vreet metaal aan. Toen was het tijd voor de – zeer smakelijke - lunch in het personeelsrestaurant (met fraaie lampen).


De middag werd doorgebracht in het Archeologische ‘natte’ depot te Zwaag, tevens werkruimte van de AWN afdeling en de LWAOW afdeling Noord West. Dit is een grote bedrijfshal. Voorzien van onder andere een moffeloven, droogkast, spoelbak, veel tafels die vol stonden met ‘puzzelstukjes’ glas en aardewerk, tafels vol botten, allerlei soorten stenen. Een watertank voor het conserven van hout en een vriesdroger ontbraken niet. Ook de AWNveldkar had zijn plek. De kar is uitgerust met alle voor een opgraving benodigde materialen waaronder een agregaat, een koffie apparaat, handboeken, schoppen e.d. In een hoek stond het pronkstuk van de dag afgedekt, namelijk de sarcofaag van Etersheim. De LWAOW afdeling bestaat uit 8 duikers, waaronder een vrouw en beschikt sinds kort over een eigen bootje. Tevens maken ze gebruik van een GPS systeem – onder water – om de exacte locatie van objecten digitaal vast te leggen. De film over de berging van de sarcofaag van Etersheim (te vertalen met ‘uiterste woonplaats’) was heel interessant op diverse aspecten. Etersheim, een buitendijks dorp dat in 1200 AD al bestond, is rond 1600 AD door de (toenmalige) Zuiderzee verzwolgen. Het was gebouwd op een pakket veen van circa 4,5 meter dik en bevond zich zo’n 12 KM onder Hoorn richting Edam. De stenen van dit dorp zijn later hergebruikt voor de versteviging van de Westfriese zeedijk. Een randje van de sarcofaag stak een 5 cm boven de zeebodem uit. Uiteindelijk bleek het deksel 600 kg te wegen en de sarcofaag zelf zo’n slordige 1200kg. Deze is gemaakt van een grijze zandsteen. Dit is opmerkelijk want van de 65 nu bekende vroegmiddeleeuwse Nederlandse sarcofagen zijn er 63 van rode steen en slechts één andere (uit Groningen) ook van grijze steen. De sarcofaag bevatte botten van diverse personen, waaronder een vrouw tussen de 23 en 40 jaar oud. De berging op vrijdag 14 augustus 2009 trok veel media aandacht.

Binnenzijde sarcofaag van Etersheim met kruis, beitelsporen en afvoergootje. Foto: Saskia M.S.C. Thijsse Na de werkruimte van voor tot achter in alle hoeken bekeken te hebben, na geanimeerde discussies, na het bewonderen van de resultaten van diverse restauraties was het tijd om te vertrekken. Cees - en uiteraard ook zijn collega’s - werden hartelijk bedankt voor hun gastvrijheid en informatie. Welvoldaan ging de AWN Flevoland huiswaarts.


Tentoonstellingen / lezingen / symposia / wetenswaardigheden Saskia M.S.C. Thijsse Tentoonstellingen Ridders, Rovers en Rouwdouwers 29 september 2009 t/m 28 februari 2010 in het Nieuw Land te Lelystad. Hier wordt het verhaal verteld van de bewoners op en rondom de burchten van Kuinre in de late Middeleeuwen. Kinderen ontdekken in een ‘echte’ burcht allerlei geheimen en raadsels over de illustere heren van Kuinre. Daarnaast ziet u hoe de echte burchten eruit zagen met voorwerpen uit de collectie van Nieuw Land en de resultaten van onderzoek en opgravingen. Informatie: www.nieuwlanderfgoed.nl Hunebedden in de Oriënt 09 oktober 2009 t/m 18 april 2010 in het Hunebedcentrum te Borger. De nadruk ligt op de hunebedden van Jordanië, die dateren uit dezelfde tijd als de Drentse hunebedden; zo’n 5500 jaar geleden. In Jordanie had men toen al de Bronstijd. Er zijn voorwerpen uit Jordanië te zien en een Jordaans hunebed is op ware grootte nagebouwd. De Jordaanse hunebedden verschillen van de Nederlanse; ze zijn kleiner, anders van vorm en er staan vaak meeerdere bij elkaar. Er zijn ook meerdere afwijkende modellen gevonden, waaronder eentje met twee verdiepingen. Helaas zijn er de laatste tientallen jaren vele verdwenen door bouwwerkzaamheden. Gedurende de expositie worden speciale activiteiten georganiseerd. Meer informatie via www.hunebedcentrum.nl.

Jordaans Hunebed Goud uit Georgië: de mythe van het gulden vlies 06 maart t/m 27 juni 2010 in het Drents Museum te Assen Het oog van de kenner 28 april t/m 19 september 2010 in het RMO te Leiden. Archeologische objecten uit de collecties van Frits Lugt en Helene Kröller-Müller. Het betreft hier Griekse vazen, Egyptische beelden en amuletten alsmede Romeins glas en Egyptische voorwerpen uit het Nieuwe Rijk van ca. 1550-1070 v.Chr.


Symposia / Workshops Erfgoedarena Illegale Kunsthandel en Unesco 1970+ Op woensdagavond 17 februari a.s. organiseren Erfgoed Nederland en de Reinwardt Academie weer een Erfgoedarena. Onderzoeksjournalist Jos van Beurden vindt dat Nederland niet in staat is om naar behoren het Unesco-verdrag uit te voeren. Bescherming van cultuurgoederen is in belangrijke mate een internationaal probleem, maar ook nationaal. Hoe gaat Nederland om met gestolen erfgoed? Recentelijk gaf minister Plasterk een kleitablet (2050 v.Chr.) terug aan Irak. Dit object werd door de politie gevonden op de Nederlandse veilingsite Marktplaats. Zijn de erfgoedprofessional, de veilinghouder én de burger zich wel bewust van dit verdrag? Misschien handelt de sector wel illegaal zonder er weet van te hebben. Bijdragen worden geleverd door: • Jos van Beurden, onderzoeksjournalist en auteur van een boek over kunstroof in kwetsbare landen • Marja van Heese, inspecteur bij de Erfgoedinspectie. • Steph Scholten, directeur van de Divisie Erfgoed van de Universiteitsbibliotheek van de Universiteit van Amsterdam. Het debat vindt plaats onder leiding van Léontine Meijer–van Mensch, docent Erfgoedtheorie en ethiek aan de Reinwardt Academie. Locatie voor het debat is de aula van de Reinwardt Academie te Amsterdam. Deelname is gratis en aanmelden kan via de website van Erfgoed Nederland: www.erfgoednederland.nl. Daar is ook meer informatie te vinden over het thema, de locatie en aanvangstijden. Studiedag Aardewerk Op zaterdag 27 februari 2010 in Dordrecht van 10.00 – 16.30 uur. Georganiseerd door de Commissie Deskundigheidsbevordering van de AWN. Op het programma staan lezingen door vooraanstaande archeologen en praktijkgerichte workshops. Er zijn vrijf workshops: Aardewerk uit de Romeinse periode, Aardewerk uit de periode 10001400 AD, Aardewerk uit de periode 1300-1600 AD, Aardewerk uit de periode 1600-1800 AD, Restauratie van aardewerk, Tekenen van Aardewerk. Elke deelnemer wordt in 2 workshops geplaatst. De kosten bedragen euro 20 per deelnemer, inclusief werkmateriaal, koffie, thee en lunch. Verdere informatie en/of opgave via email [email protected]. (Pre)Historische ambachtenmarkt In maart 2010 wil de studievereniging LAS Terra van de Faculteit der Archeologie in Leiden een (pre)historische ambbachtenmark organiseren om studenten archeologie meer inzicht te geven in de praktische vaardigheden en kennis van onze voorouders. Hiervoor zoekt men ambachtslieden zoals smeden, bronsgieters, huidenlooiers, vlasbewerkers, mandenvlechters, houten steenbewerkers, pottenbakkers, glazen-kralen-makers etc. De uitvoerders van de ambachten zullen de studenten actief uitleg geven over wat zij op dat moment aan het maken zijn. Tevens zullen zij de gelegenheid krijgen de geproduceerde objecten te verkopen. Studenten kunnen zelf ook aan de slag met diverse activiteiten die door vrijwillligers worden begeleid. Informatie bij [email protected] Wetenswaardigheden ‘Ark van Noach’was rond De ark van Noach was geen traditionele boot maar een cirkelvormig vlot. Dat blijkt uit onderzoek op een Babylonisch kleitablet van bijna 4000 jaar oud; gedateerd rond 1700 v.Chr. De Britse onderzoeker Irvin Finkel van het British Museum vertaalde 60 regels spijkerschrift die zijn gekerfd in een kleitablet met cuneiform schrift. Het bleek een beschrijving te zijn van het verhaal van de Ark van Noach. Uniek aan de tekst is dat ook de vorm van de ark wordt vermeld. Het ging volgens de beschrijving om een enorm groot bouwsel van riet.


Een rond vlot van een type dat in Irak en Iran nog steeds in kleinere vorm wordt gebruikt. Dit hoeft alleen maar te drijven en wordt ingezet om dieren naar de overkant van een rivier te transporteren. Vertaling van het tablet is grofweg: de god die heeft besloten om een man, genaamd AtramHasis – een Sumerische koning -, te sparen spreekt tot hem “Muur. Muur. Rietmuur, rietmuur. Atram-Hasis, let op mijn advies dat je voor altijd mag leven. Vernietig je huis, bouw een boot; veracht bezittingen en redt levens. Teken de boot die je gaat bouwen in een cirkelontwerp. Laat lengte en breedte hiervan hetzelfde zijn.” Het tablet gaat verder met de opdracht om gevlochten palmvezel te gebruiken, waterdicht gemaakt met bitumen, voordat hutten voor mensen en wilde dieren worden gebouwd. Het eindigt met het dramatische bevel van Atram-Hasis aan de ongelukkige bootbouwer die hij aan zijn lot overlaat, over het afdichten van de deur nadat alle anderen veilig binnen zijn “wanneer ik in de boot ben gegaan, maak je de deur waterdicht vast”! Bron: www.guardian.co.uk Nieuwe naam voor het RACM Waren we net gewend aan deze lange naam: Rijksdienst voor de Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten. Wordt deze in mei 2009 veranderd in: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Waar een verhuizing naar een nieuw pand te Amersfoort al niet toe leidt. Het nieuwe adres is Smallepad 5, 3811 MG Amersfoort. De vestiging Lelystad blijft gewoon op Oostvaardersdijk 01-04 te 8244 PA Lelystad. KNA Leidraad Proefsleuvenonderzoek vrijgegeven Het CCvD Archeologie heeft de KNA Leidraad voor Proefsleuvenonderzoek versie 1.0 vastgesteld. De leidraad kan relevant zijn bij het opstellen van een bureauonderzoek of een programma van eisen, maar uiteraard ook in het veld. Inmiddels is er binnen het gravend inventariseren een praktijk ontstaan waarin wordt gewerkt met een scala aan onderzoeksstrategieën. Deze leidraad is een eerste aanzet naar het inzichtelijk maken van de betrouwbaarheid en effectiviteit van proefsleuvenonderzoek. Downloaden van de Leidraad vanaf www.sikb.nl/archeologie/KNAleidraden. Moderne mensen 20.000 jaar later dan eerst gedacht vertrokken uit Afrika?. Wetenschappers van het Engelse Natural History Museum hebben nieuwe methodes gevonden om de data vanuit het mitochondrial DNA (mtDNA) te interpreteren en hiermee ‘recente’ periodes in de menselijke evolutie te kunnen benoemen. Hieruit komt tevoorschijn dat de moderne mens ongeveer 300 - 400.000 jaar geleden zich afscheidde van de Neanderthalers in plaats van, zoals eerder aangenomen, een 500 - 600.000 jaar geleden. Het onderzoek suggereert ook dat moderne mensen pas zo’n 55 – 60.000 jaar geleden uit Afrika migreerden en niet een 70 – 80.000 jaar geleden. Ook is er een nieuwe datum vastgesteld voor onze Afrikaanse oer-moeder, bekend als mitochondrial Eva, van wie alle recente mensen (Homo sapiens) afstammen. Zij blijkt een 110 – 130.000 jaar geleden geleefd te hebben in plaats van een 150 – 200.000 jaar geleden. Deze gegevens werpen twijfel over bestaande ideeën van een vroege uittocht vanuit Afrika in de richting van China en Australië.

Oproep van het AWN Hoofdbestuur Wie wil de rol van de AWN als belangenbehartiger mee helpen versterken? In het huidige archeologisch bestel ligt de verantwoordelijkheid voor bescherming van het archeologisch erfgoed voor een groot deel bij gemeenten. Dat betekent dat ook op gemeentelijk niveau de archeologische belangen behartigd moeten worden. Belangenbehartiging is meewerken en meedenken met gemeenten maar ook een kritische waakhond zijn.


Voor menige AWN-afdeling is de rol van belangenbehartiger nieuw. Het Algemeen bestuur van de AWN wil meer nadruk gaan leggen op die rol en afdelingen gaan ondersteunen bij de invulling daarvan. Dat past in het nieuwe beleidsplan van de AWN zoals dat nu in ontwikkeling is. Een AWN-werkgroep Belangenbehartiging Archeologie Om die rol als belangenbehartiger in te vullen en ondersteuning aan afdelingen te kunnen bieden zal er een landelijke werkgroep worden geformeerd. Doelen van de werkgroep zijn: - Kennis opbouwen over weten regelgeving en alle andere zaken die voor belangenbehartiging van nut zijn. - Adviseren en ondersteunen van afdelingen bij vragen over het gemeentelijk archeologiebeleid. Denk daarbij dan aan: - het meewerken aan een gemeentelijk archeologiebeleid en het opstellen van een gemeentelijke archeologiekaart - het meedenken bij structuurvisies en bestemmingsplannen en het daarbij inbrengen van zienswijzen - zonodig in beroep gaan bij bestemmingsplannen - het bewaken van voorwaarden voor archeologische monumentenzorg bij aanlegsloop- en bouwvergunningen en de handhaving daarvan. - Idem voor het beleid van provincie en rijk. - Afdelingen juridisch ondersteunen bij bezwaar en beroepsprocedures. - Leden informeren over en scholen voor hun rol als belangenbehartiger, dit onder andere door stukje in Westerheem, het Bulletin, afzonderlijke publicaties en samen met de werkgroep deskundigheidbevordering het aanbieden van cursussen. Eerste activiteiten werkgroep (maart – mei) - Inventariseren wat er reeds gebeurt aan belangenbehartiging . - Het samen met de werkgroep deskundigheidsbevordering organiseren en ondersteunen van regionale cursussen ‘Ruimtelijke ordening en archeologie’. - Vragen van afdelingen over belangenbehartiging beantwoorden. - Het mee voorbereiden van één of meer debatbijeenkomsten tussen AWN’ers en particuliere bedrijven, gemeentelijke / regionale archeologen en universitaire bedrijven over de rol van vrijwilligers in het archeologisch bestel. Oproep aan alle afdelingen voor leden voor de Werkgroep We doen een oproep aan alle afdelingen om onder de eigen leden kandidaten te werven voor deelname aan een op te richten Werkgroep Belangenbehartiging Archeologie. De werkgroep zal vijf tot zes leden omvatten. Trekker van de werkgroep is Tonnie van de Rijdt. Een juridische adviseur, Als vast lid van de werkgroep maar eventueel ook alleen als adviseur zijn we op zoek naar een jurist met ervaring op het gebied van ruimtelijke ordening en bestuursrecht. Kandidaten voor deelname aan de werkgroep en/of een juridisch adviseur graag doorgeven aan Tonnie van de Rijdt: [email protected] . Ook voor vragen over de werkgroep kunnen afdelingen en leden daar terecht.


AARDEWERK. Juni september december 2009

Recommend Documents