Oud IJsselmonde
aan de Nieuwe Maas Oud IJsselmonde is een wijk in de deelgemeente IJsselmonde met ongeveer 3500 inwoners. Oud IJsselmonde is de enige bewaarde dorpskern met de typisch ruimtelijke structuur van een Boven- en Benedenstraat. Oud IJsselmonde wordt begrensd door de Nieuwe Maas in het noorden, de autosnelweg A16 in het zuidwesten en de wijk Beverwaard in het oosten. In de 20ste eeuw zijn vele kenmerkende elementen verdwenen. Het kasteel van IJsselmonde werd afgebroken en de bouw van de eerste (1965) en tweede Van Brienenoordbrug (1990), de ophoging van de Oostdijk naar Deltahoogte (v.a. 1980) en de stadsuitbreiding zijn ten koste gegaan van een groot aantal woningen, winkels, de korenmolen, de watertoren en een aantal grote boerderijen. Na de aanleg van de Tweede van Brienenoordbrug werd de veerpont van het IJsselmondsehoofd naar Kralingse Veer opgeheven. De laatste jaren zijn ook positieve ontwikkelingen te zien met de succesvolle restauraties aan de Adriaen Janszkerk, de verbouwing van het Koetshuis (2004), de reconstructie van het kerkplein en fraaie nieuwbouw in de stijl van ‘vroeger’ aan de Bovenstraat. Al met al is het dorp een nadere beschouwing waard.
40
Tekst: Thomas van Zeijl Foto’s: Vincent van Dordrecht
gankelijk en drassig gebleven met hooilanden, eendenkooien en wilgengrienden. In grienden werd vlechthout gehaald voor dijkbouw. Al in 1287 is er een dijkdoorbraak geweest in de Riederwaard. Bij aanvang van de 14e eeuw was dit eiland niets anders dan een verzameling van kleinere eilandjes, door veel killen of kreken gescheiden en met gorzen of platen omgeven. Gorzen noemde men oorden of noorden en
Geschiedenis
IJsselmonde heeft een lange en bewogen geschiedenis. De oudste sporen van bewoning
dit komt in enkele plaatsnamen nog terug: Rijsoord, Feijenoord en Varkensoord. Ook in 1421 overstroomde de Riederwaard bij de Elisabethsvloed. Dit was te wijten aan de slecht onderhouden dijken langs de Waal. Bij deze vloed ontstond tevens de Biesbosch. Er wordt gestart met dijkaanleg waardoor de nog steeds bestaande structuur van een Boven- en Benedenstraat ontstaat. Rond 1437 zijn de dijken klaar, maar helaas stroomt het
dateren uit de bronstijd. Op hoge oeverwallen, stroomruggen en donken werd dit rivierengebied
gebied tien jaar later weer onder water. De dijken wor-
al ver voor de Romeinse tijd bewoond door vissers, jagers en boeren. Het landschap bestond
den hersteld en verstevigd.
uit rietgorzen en moerasbos dat bestand was tegen overstroming en uitdroging. O.a. de wolf, bruine beer, edelhert, wild zwijn, otter en bever leefden in dit gebied. De meeste akkers en
Ambachtsheerlijkheid De opkomst van IJsselmonde als dorpsgemeen-
nederzettingen verdwenen weer toen de rivieren weer erg actief werden in de periode vlak
schap is rond 1450. Tot die tijd was IJsselmonde een
na de Romeinen. Het eiland IJsselmonde kwam in 895 ter sprake toen bisschop Ansfridus
vrij onbelangrijk aanhangsel van Kralingen. Na die
van Utrecht het Zuid-Nedermaasland in leen kreeg van de Duitse keizer Otto III. De Hollandse
tijd spreken we van de ambachtsheerlijkheid IJsselmonde. De ambachtsheer was een door graaf, kerk of
graaf Dirk III maakte ook aanspraak op het eiland en dan met name de Riederwaard. De naam
leenheer aangesteld persoon en had de bevoegdheid
Riederwaard, Reyerwaard of Reyderwaard is waarschijnlijk afkomstig van het geslacht Riede
bepaalde privileges uit te oefenen over de bevolking
dat in 1060 in Oost-IJsselmonde uitgestrekte goederen bezat. Na een strijd kwam de Hollandse graaf als winnaar uit de strijd, maar grensincidenten bleven niet uit.
zoals rechtspraak en belastingheffing. De bevolking telde in 1778 zo’n 1000 zielen die werden bestuurd door een eigen raad. Deze raad mocht onder andere beslissen over de brandweer, het onderwijs, de poli-
Islamunda
tie, verbetering van wegen en het organiseren van de
Voordat er sprake is van een nederzetting met de
staat afgebeeld. Het Kasteel en de rechten worden in
naam ‘Islamunda’ werd rond het jaar 1064 in
1664 verkocht aan Adriaan Lampsins. Die vindt het
opdracht van de bisschop van Utrecht, Willem I van
ruim 100 jaar oude kasteel mooi, maar ouderwets.
Utrecht, een veste aan de monding van de Hollandse
Hij geeft opdracht voor een grondige verbouwing. Zo
Deze kerk is rond 1447 gebouwd, vlak na de laat-
IJssel gebouwd. Dit latere kasteel werd gebruikt om
grondig dat er eigenlijk een nieuw kasteel gebouwd
ste dijkdoorbraak. Eerst wordt het koor van de kerk
tol te heffen op voorbijkomende schepen en ter
wordt op de plek van het eerdere kasteel. Adriaan wil
gebouwd (de plek waar het altaar staat), daarna de
bescherming van de waterwegen van en naar Utrecht
een rechthoekig kasteel met op elke hoek een toren
toren. Als laatste wordt het ‘schip’ gebouwd, het mid-
en heette Islemünde. In 1076, na een nieuwe con-
en een slotgracht. Achter het kasteel komt een grote,
delste deel van de kerk met een toegang in het noor-
frontatie met de Hollandse Dirk V verliest Utrecht de
mooie tuin met veel vijvers. Uiteindelijk komt het
den
macht weer waarbij het slot Islemünde met de grond
bezit in 1724 van de familie Bichon die het onder-
(doopkapel?). In 1462 zou de kerk tot Katholieke
wordt gelijk gemaakt. In 1483 wordt een ander slot
houdt tot 1899. Dan wordt het in 1900 afgebroken.
parochiekerk verheven zijn en gewijd aan Maria Visi-
gebouwd, maar ook dat wordt al kort daarna, in 1489
Het koetshuis uit 1679 blijft en doet dienst als sme-
tatio. Er zijn geleerden die beweren dat in de archie-
verwoest. Maar dan komt het kasteel dat iedereen
derij, modewinkel, restaurant en tegenwoordig als
later kent als het Kasteel van IJsselmonde. De familie
trouw-, vergader- en feestlocatie.
De Merode bouwt in 1550 een kasteel aan de westkant van IJsselmonde. Zo’n honderd jaar lang blijft de
| IN DE BUURT
Na bedijking zijn de kommen toch lange tijd ontoe-
NR 01 - BEST SELECTED CITY NEWS - FEBRUARI 12
toen nog geen sprake, het ging veel meer om kaden.
Overstromingen
familie verbonden aan IJsselmonde. Er is een mooi
Maar nu terug in de geschiedenis! In de 12-de
schilderij van Aert Anthonisz die een schitterend
eeuw heeft waarschijnlijk de eerste bedijking van de
zicht op IJsselmonde schildert, waar dat kasteel op
Riederwaard plaats gevonden. Van echte dijken was
jaarlijkse paardenmarkt.
Adriaen Janszkerk
en
in
de
zuidwesthoek
een
portaaltje
IN DE
e BUURT d n o m l e s s J I d Ou
41
ven van het Bisdom Utrecht melding gemaakt wordt
stand en een bevolkingsregister. Het grondgebied van
van de Parochiekerk der heiligen Cosmas en
IJsselmonde omvatte toen een groot deel van het hui-
Da mianus te IJsselmonde. En omdat er tot eind
dige Rotterdam-Zuid, en strekte zich uit tot waar
vorige eeuw maar één kerk geweest is, zou dat
tegenwoordig de wijken Katendrecht, Feijenoord en
dezelfde moeten zijn. Hoe dan ook, aan de katholieke
het tegenwoordige Lombardijen liggen. Het dorp IJs-
traditie komt een einde als pastoor Adriaen Janszoon
selmonde was altijd een zelfstandige gemeente tot
van Berckenwoude in 1566 demonstratief breekt met
het in 1941 door Rotterdam werd geannexeerd en
de katholieke traditie. Hij preekt voortaan volgens de
sindsdien is de wijk IJsselmonde ontstaan en werd
Hervormde leer. Hij wordt het slachtoffer van de
het dorp Oud-IJsselmonde, de wijk Oud-IJsselmonde.
gevreesde hertog van Alva en gevangen genomen. Op
In de nacht van 31 januari 1953 stuwen springtij
30 mei 1570 wordt hij aan het Korte Voorhout in Den
en een noordwesterstorm het Noordzeewater tot
Haag terechtgesteld en sterft door wurging en ver-
enorme hoogte. In IJsselmonde valt de schade geluk-
branding. Na de reformatie is IJsselmonde overwe-
kig mee. Tot een echte dijkdoorbraak komt het niet.
gend protestants geworden.
Wel raakt de dijk op achttien plekken zwaar bescha-
Rond 1500 werden er twee kleine dwarsbeuken
digd en zijn tientallen woningen door het water aan-
tegen het schip geplaatst. Circa 50 jaar later werd het
getast. Vooral op de Bovenstraat en de Oostdijk is er
oude schip gesloopt en vervangen door het huidige
veel schade, maar er vallen geen slachtoffers.
veel grotere driebeukige schip met pilaren en houten tongewelven. In juni 1678 sloeg de bliksem in de
Oud IJsselmonde ligt aan de voet van de Van Brie-
kerk met grote schade aan dak en toren tot gevolg en
Van het oude landschap is niets over op enkele
nenoordbrug. Volg de richtingborden ‘Oud IJssel-
door brand gaan bijna alle archieven verloren. Pas in
grienden langs de Noord en de Oude Maas na. De
monde’ naar de Kasteelweg. De torenspits van de
1681 wist dominee Petrus Massis genoeg geld bij
wolf is sinds 1850 uitgestorven en de Bever en de
Adriaen Janszkerk markeert het start- en eindpunt
elkaar te krijgen om met de herbouw te kunnen aan-
Otter ook. De vegetatie is grotendeels verarmd en
van een wandeling langs historische herkenningspun-
vangen. Volgens een gedenksteen in de torenkamer is
aangeplant. Van de oude kastelen en gebouwen op
ten. Op het kerkplein voor de kerk staat een oorlogs-
de toren in 1780 opnieuw bemetseld. Het vermoe-
IJsselmonde is weinig over. De invloed van het water
monument dat ontworpen is door P.B. van den Eynde.
den is dat die gedenksteen uit een ander gebouw
is door de deltawerken gering geworden. Het water en
De twee marmeren plaquettes voor het monument
afkomstig is en hier is hergebruikt. De tegenwoordige
de fauna kunnen de mensen op IJsselmonde niet
zijn later (2003) geplaatst. Een voor de slachtoffers
uitvoering is het resultaat van restauraties in 1923 en
meer bedreigen. Een belangrijke ontwikkeling in de
van de tweede wereldoorlog en een voor de slachtof-
vervolgens fasematig in de periode 1979 – 2002.
infrastructuur vond plaats in 1965, toen de Brienen-
fers van de oorlog in Nederlands-Indië. Op de achter-
oordbrug werd voltooid ten behoeve van de oostelijke
ste uitbouw van de kerk (de consistorie) staat een
ringweg om Rotterdam, waarvoor de A16 dwars door
vergulde windvaan in de vorm van een zalmschouw,
het dorp moest worden getrokken, met bijbehorend
ooit geschonken door het vissersgilde van IJssel-
wegenknooppunt.
monde. De traditionele haan op de torenspits moet
17e-18e eeuw In de 17e en 18e eeuw kwam de gehele streek dan geleidelijk tot welvaart. Een gunstige samenstelling van de bodem, het Hollandse klimaat, een goed ligging tussen voorname steden als Rotterdam en Dor-
Het Veerhuis
Wat bleef
na 1771 vervangen zijn door een leeuw. Het vermoeden is dat deze Nederlandse Leeuw verwijst naar de
drecht, die beide aan een rivier liggen en het feit dat
Wat bleef is o.a. de traditionele paardenmarkt. De
link die IJsselmonde had met het geslacht Nassau.
de meeste belangrijke noord-zuid verbindingen te
paardenmarkt dateert qua opzet van het jaar 1701 en
Justinus van Nassau (bastaardzoon van prins Willem
land over het eiland liepen, droegen hier belangrijk
is vanaf 1978 in ere hersteld en vindt traditiegetrouw
1 van Oranje) trouwde te IJsselmonde op 4 december
toe bij. Eeuwen oud zijn de veeteelt en later de land-
jaarlijks plaats op de laatste woensdag in juni. Het is
1597 met Anna van Merode.
bouw met vooral koren en in het oosten vlas. De eisen
nu onderdeel van een evenement dat een week duurt.
Vanaf het plein gaan we links langs de kerk, aan
van de stadsbewoners deden een belangrijke tuin-
Behalve de paardenmarkt met grootse braderie en
het eind ligt links de oude pastorie van de Neder-
bouw ontstaan, evenals een intensieve zoetwatervis-
demonstraties van oude ambachten op en rond het
lands Hervormde Kerk (1885), een gemeentelijk
serij rond het gehele eiland. Het ging hierbij vooral
Kerkplein, Kasteelweg en Bovenstraat en een smart-
monument dat hard aan restauratie toe is. Achter een
om de vangst van zalm en steur.
lappenkoor bij het Koetshuis, is er ook een kermis
hekje is in de kerkmuur de dichtgemetselde ingang
Overal in de dijkdorpen kwamen de grotere en klei-
nabij het IJsselmondsehoofd en live muziek bij Café
(met inscriptie) te zien van de grafkelder van de
nere bedrijven tot bloei: zoutketen, steenplaatsen,
De Gouden Leeuw (sinds 1900) en wordt er in die
ambachtsheren van Oost- en West IJsselmonde. In
scheepswerven en industriemolens voor het persen
week ook een hardloopwedstrijd en recreatieloop en
1923 zijn de graven in de kerk geruimd en de stenen
van olie, het maken van tras, het zagen van hout en
bingo georganiseerd.
in de vloer (terug)geplaatst. De kerk heeft een
het malen van meel.
19e-20e eeuw Tijdens de Franse overheersing aan het begin van
42
Wat verdween
Rondje Oud IJsselmonde
Wat ook bleef kunt u met eigen ogen gaan bekij-
gebrandschilderd glas-in-lood raam met het gemeen-
ken. Loop de beschreven wandelroute en stel vast dat
tewapen van IJsselmonde ‘de klimmende bever’
er alles bij elkaar nog heel wat historie te zien is en
(1816) en de (familie)wapens van de ambachtsheren
meer dan een bezoek waard.
van IJsselmonde. Langs de toren en de voormalige
de negentiende eeuw kreeg de gemeenteraad van IJs-
‘slotgracht’. Aan de overzijde – de plek waar het laat-
selmonde als taak het bijhouden van een burgerlijke
ste kasteel gestaan heeft, is de oude kademuur nog
| IN DE BUURT NR 01 - BEST SELECTED CITY NEWS - FEBRUARI 12
te zien, die recentelijk opnieuw opgemetseld werd. Ga langs de kerk door naar ‘het Koetshuis’ uit 1662. Het in 2001 zorgvuldig gerestaureerd koetshuis is nu in gebruik als trouw- en feestlocatie. Het belendende, Noors rood geschilderde schooltje is nu kantoorruimte. Loop om het pand heen en u komt in de
‘Stille getuigen van een mooie historie.’
Benedenstraat. Links kijken we tegen de achterzijde van de panden aan de Bovenstraat, rechts staan karakteristieke oude pandjes. Het woonhuis op nummer 85 is een voorbeeld van eclecticisme (combinatie van verschillende bouwstijlen) en werd in 1870 gebouwd en het naastgelegen pand in neorenaissancestijl is van ca. 1900. We komen bij Graze Weitje met op de hoek een boerderij/woonhuis uit ca. 1850 en langs met wat kleinschalige nieuwbouw. Deze (voor verkeer doodlopende) straat komt uit op een groene speelplek. Verderop de Benedenweg volgend zien we op de oneven nummers 9 tot en met 15 een woonblok met vier arbeiderswoningen met voor- en achtertuin uit circa 1895 (ook eclectisme). Ga rechtsaf de Koninginneweg in. De school op nummer 2, gebouwd in de Amsterdamse stijl staat daar sinds 1925. Aan de andere zijde staat op nummer 5 het symmetrische schoolgebouw van de basisschool ‘Van Brienenoord’ op nummer 5. Gebouwd in traditionele stijl in 1921. Na de school links af de Percevalstraat in en daarna de eerste straat links – de Dierenstraat in. Ook hier zien we leuke arbeiderswoningen, die in stijl door de huidige eigenaren bewoond worden. We komen weer uit op de Benedenstraat en gaan rechts af. De Benedenstraat gaat over in de Benedenrijweg. Net voorbij de Tristanweg gaan we links via de trappen de Bovenstraat op en gaan links af (terug). We hebben zicht op de jachthaven en de nieuwbouw daar omheen. We passeren op de Bovenstraat enkele prachtig in stijl gebouwde nieuwe herenhuizen. Links staan drie gekoppelde woonhuisjes (nrs 19-23) uit
43
| IN DE BUURT van eclecticisme uit respectievelijk 1880 en 1875,
staan leuke panden op de dijk. Vermeldenswaardig is
terwijl het voormalig woonhuis met winkel op 71-73
bijvoorbeeld nummer 33. Een voormalige boerderij
uit 1895 in neorenaissancestijl is opgetrokken. Op de
uit 1850 die bestaat uit twee haaks op elkaar
hoek van de Bovenstraat en IJsselmondsehoofd zit
staande delen en een tussendeel met een deur naar
Café ‘De Gouden Leeuw’. Wie toe is aan een drankje,
een binnenplaats. Ook het woonhuis met (oorspron-
stapt naar binnen. Na het laatste pand aan de Boven-
kelijke) winkel iets verder, op 55 met de kenmerken
straat is een trap naar de Benedenstraat en zijn we
van de neorenaissancestijl is van 1890 is bijzonder.
terug bij het Koetshuis. Even er omheen en we staan
Het pand rechts met nummer 96 is net zoals het
weer op het kerkplein. Verrassende tocht? Want dit is
pand op 61-63 (links) zijn weer mooie voorbeelden
echt een uniek stukje Rotterdam.
Zalmvisserij
Eiland Van Brienenoord
NR 01 - BEST SELECTED CITY NEWS - FEBRUARI 12
1885. De middelste heeft een gepleisterde gevel. Er
IJsselmonde en het aan de overkant liggende Kra-
Het Eiland Van Brienenoord (21 ha) ligt onder de
Nederlandse staat. In de Tweede Wereldoorlog wordt
lingseveer waren in de tweede helft van de 18e eeuw
Van Brienenoordbrug. Het is een mooi stukje IJssel-
het eiland deels omgetoverd tot volkstuincomplex.
bekend in Rotterdam om hun zalmvisserij. Het vis-
monde, met een eigen geschiedenis. Het begint in de
Ook na de oorlog blijven mensen hun tuintjes onder-
recht was voorbehouden aan de familie Van Brienen
19e eeuw, als in de Nieuwe Maas drie eilanden ont-
houden. In de jaren vijftig vestigt de NAM een oliever-
die de rechten verpachtte. Tot 1876 werden de rech-
staan. Een natuurlijk proces, want de rivier voert zand
werkingsinstallatie
ten gepacht door het visserijbedrijf ‘De Merode’ dat
mee naar een bepaald punt. Op een kaart uit 1851
tunnelelementen voor de Metro worden hier in de
gevestigd was op de Groeneplaat, het latere Eiland
staan de drie genoemd: Groene Plaat, Slikplaat en
jaren zestig in een dok gebouwd. Het ongeveer 8
van Brienenoord. De naam De Merode is heel bekend
Westplaat. Maar het verzandingproces gaat door en
meter diepe dok is nog steeds aanwezig. In 1980
in IJsselmonde. Al in de 16e en 17e eeuw zijn docu-
rond 1896 is Westplaat opgegaan in Slikplaat. Dan
wordt het eiland openbaar en kan er vrij gewandeld
menten te vinden van Hendrik van Merode. Hij koopt
zijn er dus nog twee eilanden over. Het eiland ontleent
worden. Wie een wandeling over het eiland wil maken
bijvoorbeeld in 1537 een overeenkomst voor de vis-
zijn naam aan Baron van Brienen. Hij koopt in 1847
start bij de toegangsbrug (over het Zuiddiepje), aan
serij van Bolnes tot voorbij Schoonderloo. In 1540
drie eilanden, die later samen het Eiland Van Brienen-
het eind van Hoendiep (bedrijventerrein Stadionweg).
wordt hij Ambachtsheer van Oost-IJsselmonde. Na
oord werden. Op de Slikplaat heeft zich zalmvisserij
Er zijn wilde fruitbomen te vinden zoals kerspruim,
1876 werden de rechten overgenomen door ‘De
De Merode gevestigd, de Groene Plaat is deels in
sleedoorn, appel, peer, zoete kers, Europese vogel-
Goede Verwachting’ dat gevestigd was op de buiten-
gebruik als landbouwgrond. Daarnaast zijn delen van
kers, meidoorn en vlier. Er is ook een oud en weelde-
gorzen in het oosten van IJsselmonde. Alle zalm van
de Groene Plaat geclaimd voor de zalmvangst. In die
rig wilgenvloedbos. Er zijn sperwers, boomvalken,
IJsselmonde wordt verhandeld op Kralingse Veer. In
tijd werd op het eiland een terp aangebracht, zodat de
groene spechten, ijsvogels, nachtegalen, gekraagde
1880 worden er zo’n 100.000 zalmen gevangen.
paarden die de zware netten moesten trekken ook bij
roodstaarten, grauwe vliegenvangers en matkoppen te
Zalm was zo’n gewone vis dat de dienstboden in het
hoog water droog konden staan. In het begin van de
spotten. In de lente, zomer en herfst zorgt een kleine
dorp IJsselmonde bij het aannemen van hun betrek-
20ste eeuw verdwijnt de zalmvisserij. De scheepvaart
kudde Schotse Hooglanders voor het onderhoud. Ze
king afspraken maakten dat ze maar een keer per
heeft last van de zandplaten en in 1895 besluit men
eten dan veel brandnetels, bramen, boomblaadjes en
week zalm wilden eten. Aan het eind van de acht-
om Groene Plaat af te graven. Het zand wordt gebruikt
twijgen en maken spannende paadjes in het bos.
tiende eeuw nam de vangst dramatisch af ten gevolge
om Slikplaat op te hogen. Het eiland krijgt een nieuwe
van de vervuiling door de industriële revolutie en de
naam: Eiland Van Brienenoord. Die naam is voor het
overbevissing. Op het terrein van De Goede Verwach-
eerst gebruikt op een kaart uit 1910. Naast het eiland
ting zou in 1946 ‘Verolme Machinefabriek IJssel-
komt een dam, die ‘Lantaarn’ genoemd wordt. Het
monde’ gevestigd worden.
eiland is eigendom van Rotterdam, de dam is van de
en
boort
naar
olie.
De
IN DE
e BUURT d n o m l e s s J I d Ou
45
